Laytner Uitmer

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Laytner Uitmer
Lightner Witmer
Doğum tarixi 28 iyun 1867(1867-06-28)[1]
Doğum yeri
Vəfat tarixi 19 iyul 1957(1957-07-19)[1] (90 yaşında)
Vəfat yeri
Elm sahəsi Klinik psixologiya
İş yeri
Təhsili
Elmi rəhbəri Ceyms Makkin Kettell
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Laytner Uitmer (28 iyun 1867[1], Filadelfiya, Pensilvaniya[2] – 19 iyul 1957[1], Filadelfiya, Pensilvaniya[2]) — klinik psixologiyanın qurucusu, Amerikalı psixoloqdur.[3]

1896-cı ildə dünyada ilk psixloji klinikanın qurucusu hesab olunur. L. Uitmer Vilhelm Vundt tərəfindən ilk doktorantura dərəcəsini alan amerikalılardan həmçinin Amerika Psixologiya Dərnəyinin təşkilatçılarından biridir.[4]

Həyatı[redaktə | mənbəni redaktə et]

L. Uitmer, təhsilin vacibliyinə inanan uğurlu bir əczaçının oğlu idi. L. Uitmer 1888-ci ildə Pensilvaniya Universitetini bitirmişdir. Hüquq dərsləri üçün qeydiyyatdan keçmək məqsədilə universitetə ​​qayıtmazdan əvvəl Filadelfiyadakı özəl bir məktəbdə tarix və İngilis dili dərslərini tədris etdi.[3][5] L. Uitmer psixologiyada karyera qurmaq barədə heç düşünməmişdi. Lakin təcrübi bir səbəbdən ötrü fikrini dəyişdi. Ödənişli assistent olmaq istəirdi. Mövcud olan vəzifələrdən biri Ceyms Makkin Kettell ilə psixologiya şöbəsində idi.

L. Uitmer Psixologiya sahəsində karyera haqqında düşünmürdü. Təhsil aldıqdan sonra psixologiya şöbəsində assistent kimi işə başladı. Uitmer reaksiya müddəti haqqında və fərdi fərqliliklər mövzuları üzərində tədqiqatlar aparadı və Pensilvaniya Universitetindən doktorluq dərəcəsini aldı. Ceyms Makkin Kettellin məsləhəti ilə Vilhelm Vundtdan doktorluq dərəcəsi almaq məqsədilə Leypsiqə getdi. Almaniyadan aldığı doktorluq dərəcəsinin nüfuzu hələ də çox yüksək idi. Vilhelm Vundt və Kulpe ilə çalışarkən sinif yoldaşlarından biri E. B. Titçener idi. L. Uitmer Vilhelm Vundtun araşdırma yanaşmasına heyran qalmamışdı. Hətta daha sonralar Leypsiq illərinin ona doktorluq dərəcəsindən başqa bir şey vermədiyini söyləmişdi. V. Vundt Uitmerin Ceyms Makkin Kettell ilə başladığı reaksiya müddəti ilə bağlı tədqiqatı davam etdirməsinə icazə vermədi. Əvəzində isə Uitmeri şüur ​​elementləri üzərində daxili müşahidə tədqiqatları aparmağa məcbur etdi.[6]

L. Uitmer doktorluq dərəcəsini aldı və 1892-ci ilin yayında Pensilvaniya Universitetində yeni vəzifəsinə başladı. Elə həmin il G. Stanley Holl Uitmer ilə Amerika Psixoloji Dərnəyini (APA) təsis etdi. Tətbiqi, funksional ruh Amerika psixologiyasında fəaliyyət göstərməyə çalışırdı. L. Uitmer iki il ərzində tədqiqatlar apararaq, fərdi fərqliliklər və ağrı psixologiyasına dair hesabatlar hazırlayıb, təcrübi psixoloq olaraq fəaliyyət göstərdi. Eyni zamanda, psixologiyanı anormal davranışlara tətbiq etmək üçün bir fürsət axtarırdı. Gözlədiyi fürsət 1896-cı ilin martında əlinə keçdi. İctimaiyyətin təhsili üçün xeyli miqdarda pul ayrıldı. Bir çox əyalət tədris kitablarının üz qabığını pedaqogika şöbələrinə düzəltdirdi. Psixoloqlardan tədrisin əsas mövzularında dair dərslər verməyi və dövlət məktəbi müəllimlərinin qabaqcıl təhsil sistemlərindən istifadə etmələri tələb olunurdu. Bundan əlavə, psixoloqlar laboratoriya işlərini şagirdləri təhsil psixoloqu kimi yetişdirməyə yönəlmiş şəkildə sistemləşdirməyə təşviq edilirdi. Psixologiya kafedraları bu gözlənilməz tələbə axınından yaxşı istifadə edirdi. Çünki, bu gün olduğu kimi o dönəmdə də kafedraların büdcələri qeydiyyatdan keçən tələbələrin sayından asılı idi.[3]

1894-cü ildə Pensilvaniya Universiteti dövlət məktəbi müəllimləri üçün dərslər təşkil etdi. L. Uitmer bu dərslərdən bəzilərinə tədris edirdi. İki il sonra müəllimlərdən biri olan Margaret Maguire 14 yaşındakı bir şagirdin problemi ilə bağlı Uitmerə müraciət etdi. Uşaq digər fənlərdən yaxşı olsa da, hərfləyərək oxumaq və yazmaqdan çətinlik çəkirdi. L. Uitmer psixologiyanın bu uşağa kömək edə biləcəyini düşünürdü. Uitmer müvəqqəti bir klinika təşkil edərək ömrünün sonuna qədər davam edəcək bir fəaliyyətə başladı.

Bir neçə ay ərzində L. Uitmer əqli qüsurlu, nəzarətsiz və ruhi xəstə olan uşaqların müalicə üsulları haqqında mühazirələr hazırladı və Pediatriya jurnalında "Psixologiyada Tətbiqi Tədqiqatlar" adlı məqalə dərc etdi. APA-nın illik toplantısı üçün mövzu ilə bağlı məruzə hazırladı və ilk dəfə burada klinik psixologiya termini istifadə etdi.

1904-cü ildə Emma adlı bir yazıçı ilə evləndi. Emmanın Amerika Fəlsəfi Cəmiyyəti üçün apardığı ədəbi araşdırmalar Uitmer ilə tanış olmasına səbəb olmuşdur.[5]

1907-ci ildə psixologiya sahəsində ilk və uzun müddət tək olan Psixologiya Klinikası jurnalını təsis etdi. Jurnalın ilk nömrəsində Uitmer psixologiyanın yeni bir tətbiqindən, əslində isə bir ixtisas sahəsi olan — klinik psixologiyadan bəhs etdi. Növbəti il ​​zehni olaraq ləng inkişaf edən və ruhi baxımdan xəstə olan uşaqlar üçün internat məktəbi açdı. 1909-cu ildə universitet klinikası genişləndirilərək ayrı bir inzibati vahid kimi quruldu. Karyerası boyunca Uitmer, Klinik psixologiyanın tədrisi, inkişafı və tətbiqi zamanı Pensilvaniya Universitetində qaldı. 1937-ci ildə universitetdən təqaüdə çıxdı və 1956-cı ildə 89 yaşında vəfat etdi. L. Uitmer, 1892-ci ildə APA-nı yaratmaq üçün G. Stanley Hollun cəhdləri ilə qurulan psixoloqlar qrupunun sonuncusu idi.[3]

Con Uotson Laytner Uitmer ilə bağlı xatirələrində psixologiyanın əskik klinik aspektini tamamladığını vurğulamışdır:

"Onu digər psixoloqlardan fərqləndirən, xeyli sayda dinamik yanaşma qəbul etməsi və psixiatrik sistemlərə tətbiq etməsidir. Bugünkü klinik psixoloqlara nisbətən az təsir göstərsə də, digər sahələrdə tədqiqatlar aparan və klinik psixologiya metodundan istifadə etmələrinə baxmayaraq, sahələrini fərqli şəkildə adlandırmağa çalışanlara əhəmiyyətli dərəcədə təsiri olmuşdur".[6]

Fəaliyyəti[redaktə | mənbəni redaktə et]

Klinik Psixologiya adlı məqaləsində son 10 illik fəaliyyətindən bəhs edərək, niyə belə bir terminə ehtiyac hiss etdiyini izah etmişdir.[6]

Dünyada ilk klinik psixoloq olaraq Uitmerin özünə örnək aldığı və ya tədqiqatlarında istinad etdiyi hər hansı bir şəxs yoxdur. Diaqnoz və müalicə üsullarını özü tək başına ortaya qoyub, inkişaf etdirmişdir.

"Məni istiqamətləndirən heç bir prinsipin olmaması, birbaşa öz metodlarımı tətbiq edərək özümü uşaqlarla işləməyə həsr etməyimə səbəbiyyət verdi."

L. Uitmerin ilk pasiyenti hərifləyərək oxumaq və yazmaqda çətinlik çəkən bir uşaq idi. Uitmer, uşağın zəka səviyyəsini, mühakimə və oxu qabiliyyətini yoxlayaraq, sonuncunun qeyri-kafi olduğu qənaətinə gəldi. Saatlarla apardığı ətraflı təhlildən sonra Uitmer uşağın "vizual-şifahi amneziya" adlandırdığı bir vəziyyətdə olduğunu bildirdi. Uşaq gördüyü həndəsi formaları xatırlaya bilsə də, sözləri xatırlamaqda çətinlik çəkirdi. Uitmer, intensiv bir müalicə proqramı hazırladı. Bu proqram uşağın bir az irəliləməsinə səbəb oldu, ancaq uşaq heç vaxt oxumaq və hecalamaq bacarığına tam malik ola bilmədi. Müəllimlər hiperaktivlik, öyrənmə çətinliyi və zəif nitq kimi müxtəlif problemləri olan şagirdləri Uitmerin yeni klinikasına göndərirdi. Uitmerin bu problemlərlə bağlı təcrübəsi artdıqca standart bir diaqnostika və müalicə proqramı hazırladı və klinikada fəaliyyət göstərən işçilərə həkimlər, sosial işçilər və psixoloqlar əlavə etdi.[6]. Uitmer, fiziki problemlərin psixoloji fəaliyyətə mane ola biləcəyinin fərqində idi. Uşağın problemlərinin qidalanma, görmə və ya eşitmə qüsurları kimi fiziki problemlərdən qaynaqlandığını müəyyən etmək üçün bir həkimlə işləyirdi.[3]. Psixoloqlar xəstələri geniş şəkildə sınaqdan keçirib onlarla danışıqlar aparakən, sosial işçilər isə ailəvi vəziyyətə əsaslanaraq problemin tarixi haqqında qeydlər hazırlayırdı. L. Uitmer əvvəllər qarşılaşdığı davranış problemləri və zehni çatışmazlıqların əksəriyyətinin genetik amillərdən qaynaqlandığını düşünürdü. Ancaq sonradan klinik təcrübəsi artdıqca ətraf mühit amillərinin daha əhəmiyyətli olduğunu gördü. İlkin uşaqlıq dövründə uşağa müxtəlif emosional təcrübələrin yaşadılmasının vacibliyini vurğuladı. L. Uitmer sanki bu vurğu ilə son dövrün "Ağılın başlanğıcı" adlı zənginləşdirici proqramları qabaqcadan görmüşdür. Uitmer əlavə olaraq məktəb və ev həyatının yaxşılığa doğru dəyişməsi ilə uşağın davranışının da yaxşılaşacağını qeyd edirdi. Bu baxımdan pasiyentin həyatı ilə ailəsi bir-birilə qarşılıqlı əlaqədədir.[3]

L. Uitmerin metodu bir çox psixoloqlar tərəfindən sonrakı illərdə davam etdirildi. 1914-cü ildə, ABŞ-da əksəriyyəti L. Uitmerin klinikasının nümunəsi olan 20 psixoloji klinika fəaliyyət göstərirdi. Həmçinin Uitmerin dərs verdiyi tələbələr sonrakı nəslin tələbələrinə klinik tədqiqat haqqındakı bilikləri öyrədərək bu metodun əhatəsini genişləndirirdi. Uitmer, həmçinin təhsil sahəsində də böyük nüfuz qazanmışdır. Bu sahədə fəaliyyət göstərən tədqiqatçıların əksəriyyəti L. Uitmerin tədrisindən faydalanırdı. Belə tələbələrdən biri olan Morris Viteles peşəkar rəhbərliyə həsr olunmuş bir klinika quraraq L. Uitmerin tədqiqatlarını genişləndirmişdir. Bu klinika növü etibarilə ABŞ-da bir ilk idi. Digər tələbələr isə L. Uitmerin klinik yanaşmasını yetişkin pasiyentlərə tətbiq edirdi.[3]

Əsərləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • The Association Value of Three-Place Consonant Syllables. Journal of Genetic Psychology 47 (1935): 337–360.
  • Are We Educating the Rising Generation?" Education Review. 37 (1909): 456–467.
  • Children with mental Defects Distinguished from Mentally Defective Children." Psychological Clinic. 7 (1913): 173–181.
  • Clinical Psychology." Psychological Clinic. 1 (1907): 1–9.
  • Courses in Psychology for Normal Schools. Education Review 13 (1897): 45–57, 146–162.
  • The Exceptional Child and the Training of Teachers for Exceptional Children. School & Society. 2 (1915): 217–229.
  • Experimental Psychology and the Psych-physical Laboratory. University Extension (1894): 230–238.
  • Intelligence—A Definition." Psychological Clinic. 14 (1922): 65–67.
  • Performance and Success: An Outline of Psychology for Diagnostic Testing and Teaching. Psychological Clinic 12 (1919): 145–170.
  • The Problem of Educability. Psychological Clinic 12 (1919): 174–178.
  • The raining of Very Bright Children. Psychological Clinic 13 (1919): 88–96.
  • What Is Intelligence, and Who Has It? Scientific Monthly 15 (1922): 57–67.

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ 1 2 3 4 Lightner Witmer // Brockhauz Ensiklopediyası (alm.).
  2. ↑ 1 2 3 4 Deutsche Nationalbibliothek Record #120391775 // Ümumi tənzimləmə nəzarəti (GND) (alm.). 2012—2016.
  3. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Schultz, D. P. ve Schultz, S. E. (2007). Modern psikoloji tarihi. İstanbul: Kaknüs Yayınları.
  4. ↑ Mcreynolds, P. (1987). Lightner Witmer: Little-known founder of clinical psychology. American Psychological Assocation, 42(9), 849–858. Retrieved from PsycINFO Database.
  5. ↑ 1 2 Grasetti, S. (2007). Witmer, lightner. http://pabook2.libraries.psu.edu/palitmap/bios/Witmer__Lightner.html Arxivləşdirilib 2016-05-24 at the Wayback Machine.
  6. ↑ 1 2 3 4 Baron, J. (30.04.2006). Lightner witmer and the beginning of clinical psychology. http://www.psych.upenn.edu/history/witmertext.htm. Arxivləşdirilib 2016-06-02 at the Wayback Machine
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Laytner_Uitmer&oldid=7469313"