Məzmuna keç

Müharibələrarası dövr

Vikipediya, azad ensiklopediya
Müharibələrarası dövr
1918–1939
Xronologiya
Birinci Dünya müharibəsi İkinci Dünya müharibəsi
1920-ci ildə qlobal sərhədlər

Müharibələrarası dövr — Birinci Dünya müharibəsinin sonu ilə[1] İkinci Dünya müharibəsinin başlanğıcı arasındakı tarixi dövrə verilən termin və ya ad.[2] Bu dövr, siyasi, iqtisadi və sosial baxımdan əhəmiyyətli dəyişikliklərlə xarakterizə olunur. Birinci Dünya müharibəsinin fəsadları, Versal sülh müqaviləsinin nəticələri, iqtisadi böhranlar, totalitar rejimlərin yüksəlişi və beynəlxalq münasibətlərdəki gərginliklər bu dövrün əsas xüsusiyyətlərindəndir.[3] Birinci Dünya müharibəsindən sonra Avropada bir sıra imperiyalar süqut etmişdir (Osmanlı, Avstriya-Macarıstan, Alman və Rusiya imperiyaları).[4] Onların yerində yeni respublikalar və ya dövlətlər yaranmışdır: Polşa, Çexoslovakiya, Yuqoslaviya,[5] Finlandiya və başqaları. 1917-ci ildə baş verən Rusiya inqilabı nəticəsində Sovet Rusiyası və daha sonra Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı (SSRİ) formalaşdı. Bu dövrdə İtaliyada faşizm (Mussolini, 1922), Almaniyada isə nasizm (Hitler, 1933) hakimiyyətə gəlmişdir.[6]

1920-ci illər nisbətən sabitlik dövrü kimi tanınsa da, 1929-cu ildə baş vermiş Böyük depressiya dünya iqtisadiyyatına ciddi zərbə vurmuşdur.[7][8] ABŞ-da başlayan iqtisadi böhran qısa müddət ərzində Avropaya və digər regionlara yayılmışdır.[9]İşsizlik, inflyasiya və sosial narazılıqlar bir çox ölkələrdə radikal siyasi qüvvələrin güclənməsinə səbəb olmuşdur. Müharibədən sonra dünya sülhünü qorumaq məqsədilə 1919-cu ildə Millətlər Cəmiyyəti yaradılmışdır.[10] Lakin bu təşkilat sülhü təmin etməkdə yetərsiz olmuşdur. 1930-cu illərdə Almaniyanın hərbiləşməsi, İtaliyanın Efiopiyaya hücumu (1935), Yaponiyanın Mancuriyanı işğal etməsi (1931) beynəlxalq hüququn pozulmasına səbəb olmuşdur.[11] 1938-ci ildə Münhen razılaşması ilə Almaniyaya Sudet vilayətinin verilməsi İkinci Dünya müharibəsinin təməlini qoymuşdur.[12]

Aparıcı dövlətlər

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Müharibələrarası dövr (1918–1939), həm qlobal imperiyaların tənəzzül etdiyi, həm də yeni ideologiyaların və rejimlərin formalaşdığı bir keçid mərhələsi idi.[13][14] Birinci Dünya müharibəsinin nəticələri bir çox dövlətin daxili və xarici siyasətinə dərin təsir göstərmişdi.[15]

Yaponiya imperiyası

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Yaponiya Birinci Dünya müharibəsindən qalib çıxmış dövlətlərdən biri kimi beynəlxalq aləmdə öz mövqeyini möhkəmləndirdi.[16] Lakin 1931-ci ildə Mancuriyanı işğal etməsi və ardınca 1937-ci ildə Çinlə tammiqyaslı müharibəyə başlaması onun militarist və ekspansionist siyasətini göstərmişdir. Bu dövrdə Yaponiya Asiya-Sakit okean bölgəsində dominant gücə çevrilməyə çalışırdı.[17]

İspaniya

[redaktə | vikimətni redaktə et]

İspaniyada 1930-cu illər dərin siyasi böhranlarla keçmişdir.[18] 1931-ci ildə monarxiya devrilmiş və İkinci İspaniya Respublikası elan edilmişdir. Lakin ölkədə solçular və sağçılar arasında qarşıdurmalar güclənmişdir. Nəticədə 1936–1939-cu illərdə baş vermiş vətəndaş müharibəsi, faşist general Fransisko Frankonun qələbəsi ilə nəticələndi və ölkədə avtoritar diktatura qurulmuşdur.[19]

Böyük Britaniya və Britaniya imperiyası

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Böyük Britaniya Birinci Dünya müharibəsindən zəfərlə çıxmışdır, lakin müharibənin iqtisadi və sosial təsirləri imperiyanın zəifləməsinə səbəb olmuşdr. 1920–1930-cu illərdə Hindistan və digər müstəmləkələrdə müstəqillik hərəkatları güclənmişdir.[20] 1931-ci ildə Vestminster Statutu ilə Dominionlar (Kanada, Avstraliya, Yeni Zelandiya və s.) faktiki müstəqillik qazanmışdılar. Beləliklə, Britaniya imperiyası siyasi cəhətdən dağılma mərhələsinə daxil olmuşdur.[21]

Fransa imperiyası

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Fransa müharibədən qalib çıxsa da, iqtisadi və demoqrafik itkiləri çox ağır olmuşdur.[22] 1920–30-cu illərdə ölkə siyasi qeyri-sabitlik, tez-tez dəyişən hökumətlər və iqtisadi problemlərlə üzləşmişdir. Fransa öz müstəmləkələrində nəzarəti saxlamağa çalışsa da, artan müstəqillik meylləri gələcək parçalanmaların əsasını qoymuşdur.[23]

Almaniya

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Versal sülh müqaviləsinin ağır şərtləri Almaniyanın iqtisadi və siyasi sabitliyini sarsıtmışdır. 1919-cu ildə qurulan Veymar Respublikası ciddi sosial və iqtisadi çətinliklərlə qarşılaşdı.[24][25][26] 1923-cü hiperinflyasiya və 1929-cu Böyük depressiya ölkədə radikal qüvvələrin artmasına şərait yaratmışdır. 1933-cü ildə Adolf Hitlerin hakimiyyətə gəlməsi ilə nasist diktaturası qurulmuşdur və Almaniya hərbiləşməyə başlamışdır.[27]

İtaliya

[redaktə | vikimətni redaktə et]

İtaliyada Birinci Dünya müharibəsindən sonra siyasi qarışıqlıqlar yaşanmışdır. 1922-ci ildə Benito Mussolini faşist partiyasının rəhbərliyi ilə hakimiyyətə gəlmişdir və totalitar rejim qurmuşdur. İtaliya da ekspansionist siyasət yürüdərək 1935-ci ildə Efiopiyanı işğal etmişdir. Mussolini rejimi Almaniya ilə yaxınlaşaraq Berlin-Roma oxunu formalaşdırdı.[28]

Dövrün sonu

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Müharibələrarası dövrün sonu — təkcə 1918–1939 illəri arasında baş verən hadisələrin yekunu deyil, həm də XIX əsrin sonlarından bəri mövcud olan beynəlxalq düzənin köklü şəkildə çökməsi demək idi.[29] Bu, bir çox cəhətdən "uzun XIX əsrin" (1789–1914) tamamilə sona çatması və "qısa XX əsrin" (1914–1991) başlanğıcı kimi tarixşünaslıqda qəbul olunur. Britaniya, Fransa, Osmanlı və Avstriya-Macarıstan kimi imperiyalar artıq müharibə və sonrakı sosial-siyasi proseslər nəticəsində əvvəlki güclərini itirmişdi. Bu dövrdə müstəmləkə xalqları arasında milli oyanış və azadlıq hərəkatları güclənmişdir.[30] Bu isə klassik imperiya idarəçiliyinin zəifləməsinə və gələcəkdə dekolonizasiya prosesinə zəmin yaratmışdır. 1919-cu ildə qurulan Millətlər Cəmiyyəti, beynəlxalq münaqişələrin qarşısını almaqda uğursuz olmuşdur.[31] 1930-cu illərin sonlarında Yaponiyanın, İtaliyanın və Almaniyanın aqressiv siyasəti, bu qurumun təsirsizliyini aşkar şəkildə göstərmişdir. Sülhə ümid edən dünya, yenidən hərbi qarşıdurmaların qaçılmaz olduğunu anlayırdı.

Liberal demokratiyanın tənəzzülü

[redaktə | vikimətni redaktə et]

1920-ci illərin ortalarında Avropada çoxsaylı demokratik rejimlər mövcud olsa da, 1930-cu illərin iqtisadi böhranları bu sistemlərin zəifliyini üzə çıxarmışdır.[32] Totalitar ideologiyalar — nasizm, faşizm və kommunizm — geniş kütlələrə sadə cavablar vəd edərək demokratik institutları kölgədə qoymuşdur. Bu, liberal-demokratik modelin qlobal hegemonluğuna böyük bir zərbə olmuşdur.[33]

1930-cu illərin sonunda artıq diplomatiya və sülh çağırışları nəticə vermirdi.[34] Almaniyanın Sudet vilayətini ilhaq etməsi, İtaliyanın Afrika yürüşləri və Yaponiyanın Çində hərbi əməliyyatları İkinci Dünya müharibəsinin yaxınlaşdığını göstərirdi. 1939-cu ildə Almaniyanın Polşaya hücumu ilə yeni bir qlobal müharibə başlamışdır.[35][36]

Həmçinin bax

[redaktə | vikimətni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | vikimətni redaktə et]
  1. ↑ Huffman, James L. Modern Japan: An Encyclopedia of History, Culture, and Nationalism. Routledge. 2013. səh. 143. ISBN 978-1-135-63490-2. 13 December 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 March 2018.
  2. ↑ "Invasion of Poland, September 1939". The National WWII Museum. 17 October 2023. 2024-05-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-06-15. The result was the Molotov-Ribbentrop Pact of August 23 [1939]… the crucial part of the agreement… reshaped the map of Central Europe… Bessarabia, Finland, Estonia, Latvia, and eastern Poland would become part of Stalin's sphere of influence…
  3. ↑ Lowenstein, Roger. "Economic History Repeating". The Wall Street Journal. 14 January 2015. 19 January 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 March 2017.
  4. ↑ "Military aircraft – Interwar, Developments, Technology | Britannica". 24 June 2024.
  5. ↑ Feis, Herbert. The Road to Pearl Harbor: The Coming of the War Between the United States and Japan. Princeton University Press. 1960. 8–150. OCLC 394264.
  6. ↑ "Interwar Airpower, Grand Strategy, and Military Innovation: Germany vs. Great Britain". 28 February 2018.
  7. ↑ Payne, Stanley G. The Spanish Revolution. Johns Hopkins University Press. 1970. 262–76. ISBN 0-297-00124-8.
  8. ↑ Thomas, Hugh. The Spanish Civil War (2nd). New York: Modern Library. 2001. ISBN 0-375-75515-2.
  9. ↑ Murray, Williamson. Armored warfare: The British, French, and German experiences // Military Innovation in the Interwar Period. 1996. 6–49. doi:10.1017/CBO9780511601019.002. ISBN 978-0-521-55241-7. 2025-04-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-04-18.
  10. ↑ Carter, Daniel S. Innovation, Wargaming, and the Development of Armored Warfare (PDF) (Tezis). Massachusetts Institute of Technology. June 2005.
  11. ↑ "Incubate Innovation: Aviation Lessons from the Interwar Period".
  12. ↑ "Innovation for the Interwar Years". 2025-01-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-04-18.
  13. ↑ Carr, E. H. The Comintern and the Spanish Civil War. London: Macmillan. 1984. ISBN 0-394-53550-2.
  14. ↑ Whealey, Robert H. Hitler and Spain: The Nazi Role in the Spanish Civil War, 1936-1939. University Press of Kentucky. 2005. ISBN 0-8131-9139-4.
  15. ↑ "How did WWI reshape the modern world?". 9 November 2018. 4 May 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 April 2025.
  16. ↑ Frank, Robert H.; Bernanke, Ben S. Principles of Macroeconomics (3rd). Boston: McGraw-Hill/Irwin. 2007. səh. 98. ISBN 978-0-07-319397-7.
  17. ↑ "The Great Debate". 2022-10-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-04-18.
  18. ↑ O'Connor, Raymond G. "The "Yardstick" and Naval Disarmament in the 1920's". The Mississippi Valley Historical Review. 45 (3). 1958: 441–463. doi:10.2307/1889320. JSTOR 1889320.
  19. ↑ Schrader, Bärbel; Schebera, Jürgen. The "Golden" Twenties: Art and Literature in the Weimar Republic. New Haven: Yale University Press. 1988. ISBN 0-300-04144-6.
  20. ↑ Todd, Allan. The Modern World. Oxford University Press. 2001. 52–58. ISBN 0-19-913425-1. 22 November 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 May 2018.
  21. ↑ Rich, Norman. Great Power Diplomacy Since 1914. Boston: McGraw-Hill. 2003. 70–248. ISBN 0-07-052266-9.
  22. ↑ Blake, Jody. Le Tumulte Noir: modernist art and popular entertainment in jazz-age Paris, 1900–1930. Penn State Press. 1999. ISBN 0-271-02339-2.
  23. ↑ McKercher, B. J. C. "The politics of naval arms limitation in Britain in the 1920s". Diplomacy and Statecraft. 4 (3). 1993: 35–59. doi:10.1080/09592299308405895.
  24. ↑ "Commodity Data". US Bureau of Labor Statistics. 3 June 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 November 2008.
  25. ↑ Cochrane, Willard W. Farm Prices, Myth and Reality. University of Minnesota Press. 1958. səh. 15.
  26. ↑ "World Economic Survey 1932–33". League of Nations: 43.
  27. ↑ Duncan, Alastair. Art Deco Complete: The Definitive Guide to the Decorative Arts of the 1920s and 1930s. Thames & Hudson. 2009. ISBN 978-0-500-23855-4.
  28. ↑ Price, S. "What made the twenties roar?". Scholastic Update. 131 (10). 1999: 3–18.
  29. ↑ Maier, Charles D. Recasting Bourgeois Europe: Stabilization in France, Germany, and Italy in the Decade After World War I. Princeton University Press. 1975. ISBN 0-691-05220-4.
  30. ↑ Gordon Martel, redaktorA Companion to Europe 1900–1945. John Wiley & Sons. 2011. 449–50. ISBN 9781444391671. 19 February 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 February 2017.
  31. ↑ Hamish Macdonald. Mussolini and Italian Fascism. Nelson Thornes. 1998. səh. 20. ISBN 9780748733866. 15 December 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 May 2018.
  32. ↑ Garrick Bailey; James Peoples. Essentials of Cultural Anthropology. Cengage Learning. 2013. səh. 208. ISBN 978-1285415550. 19 February 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 February 2017.
  33. ↑ Leslie Hume. The National Union of Women's Suffrage Societies 1897–1914. Routledge. 2016. səh. 281. ISBN 9781317213260. 19 February 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 February 2017.
  34. ↑ Derek Howard Aldcroft; Steven Morewood. The European Economy Since 1914. Routledge. 2013. 44, 46. ISBN 9780415438896. 19 February 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 February 2017.
  35. ↑ Garraty, John A. The Great Depression. San Diego: Harcourt Brace Jovanovich. 1986. ISBN 0-15-136903-8.
  36. ↑ Duhigg, Charles. "Depression, You Say? Check Those Safety Nets". The New York Times. 23 March 2008. 1 March 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 September 2020.

Ədəbiyyat

[redaktə | vikimətni redaktə et]
  • Morris, Richard B. and Graham W. Irwin, eds. Harper Encyclopedia of the Modern World: A Concise Reference History from 1760 to the Present (1970)
  • Albrecht-Carrié, René. A Diplomatic History of Europe Since the Congress of Vienna (1958), 736pp; a basic introduction, 1815–1955 online free to borrow
  • Berg-Schlosser, Dirk, and Jeremy Mitchell, eds. Authoritarianism and democracy in Europe, 1919–39: Comparative Analyses (Springer, 2002).
  • Berman, Sheri. The Social Democratic Moment: Ideas and Politics in the Making of Interwar Europe (Harvard UP, 2009).
  • Bowman, Isaiah. The New World: Problems in Political Geography (4th ed. 1928) sophisticated global coverage; 215 maps; online
  • Brendon, Piers. The Dark Valley: A Panorama of the 1930s (2000) a comprehensive global political history; 816pp
  • Bridges, Mary. Dollars and Dominion: US Bankers and the Making of a Superpower (Princeton University Press), 1900 to 1940 online review of this book
  • Cambon, Jules, ed The Foreign Policy of the Powers (1935) Essays by experts that cover France, Germany, Great Britain, Italy, Japan, Russia and the United States Online free
  • Clark, Linda Darus, ed. Interwar America: 1920–1940: Primary Sources in U.S. History (2001)
  • Cohrs, Patrick O. "The First 'Real' Peace Settlements after the First World War: Britain, the United States and the Accords of London and Locarno, 1923–1925." Contemporary European History 12.1 (2003): 1-31.
  • Costigliola, Frank C. Awkward dominion: American political, economic, and cultural relations with Europe, 1919–1933 (Cornell University Press, 2018).
  • Dailey, Andy, and David G. Williamson. (2012) Peacemaking, Peacekeeping: International Relations 1918–36 (2012) 244 pp; textbook, heavily illustrated with diagrams and contemporary photographs and colour posters.
  • Doumanis, Nicholas, ed. The Oxford Handbook of European History, 1914–1945 (Oxford UP, 2016).
  • Duus, Peter, ed., The Cambridge History of Japan, vol. 6, The Twentieth Century (1989) pp 53–153, 217–340. online
  • Feinstein, Charles H., Peter Temin, and Gianni Toniolo. The World Economy Between the World Wars (Oxford UP, 2008), a standard scholarly survey.
  • Freeman, Robert. The InterWar Years (1919–1939) (2014), brief survey
  • Frieden, Jeff. "Sectoral conflict and foreign economic policy, 1914–1940". International Organization 42.1 (1988): 59–90; focus on US policy. DOI:10.1017/S002081830000713X.
  • Garraty, John A. The Great Depression: An Inquiry into the Causes, Course, and Consequences of the Worldwide Depression of the Nineteen-1930s, As Seen by Contemporaries (1986).
  • Gathorne-Hardy, Geoffrey Malcolm. A Short History of International Affairs, 1920 to 1934 (Oxford UP, 1952).
  • Grenville, J. A. S. A History of the World in the Twentieth Century. 2000. 77–254. Online free to borrow
  • Grift, Liesbeth van de, and Amalia Ribi Forclaz, eds. Governing the Rural in Interwar Europe (2017)
  • Grossman, Mark ed. Encyclopedia of the Interwar Years: From 1919 to 1939 (2000).
  • Hasluck, E. L. Foreign Affairs 1919 to 1937 (Cambridge University Press, 1938).
  • Hicks, John D. Republican Ascendancy, 1921–1933 (1960) for USA online
  • Hobsbawm, Eric J. The Age of Extremes: A History of the World, 1914–1991. 1994. – a view from the Left.
  • Kaser, M. C. and E. A. Radice, eds. The Economic History of Eastern Europe 1919–1975: Volume II: Interwar Policy, The War, and Reconstruction (1987)
  • Keylor, William R. The Twentieth-Century World: An International History (4th). 2001.
  • Koshar, Rudy. Splintered Classes: Politics and the Lower Middle Classes in Interwar Europe (1990).
  • Kynaston, David. Till Time's Last Sand: A History of the Bank of England, 1694–2013. New York: Bloomsbury. 2017. 290–376. ISBN 978-1408868560.
  • Luebbert, Gregory M. Liberalism, Fascism, Or Social Democracy: Social Classes and the Political Origins of Regimes in Interwar Europe (Oxford UP, 1991).
  • Marks, Sally. The Ebbing of European Ascendancy: An International History of the World 1914–1945. Oxford UP. 2002. 121–342.
  • Matera, Marc, and Susan Kingsley Kent. The Global 1930s: The International Decade (Routledge, 2017) excerpt
  • Mazower, Mark, "Minorities and the League of Nations in interwar Europe", Daedalus, 126 (2), 1997: 47–63, JSTOR 20027428
  • Meltzer, Allan H. A History of the Federal Reserve – Volume 1: 1913–1951. Chicago: University of Chicago Press. 2003. 90–545. ISBN 978-0226520001.
  • Mowat, C. L. ed. (1968). The New Cambridge Modern History, Vol. 12: The Shifting Balance of World Forces, 1898–1945 (2nd ed.). – 25 chapters by experts; 845 pp; the first edition (1960) edited by David Thompson has the same title but numerous different chapters.
  • Mowat, Charles Loch. Britain Between the Wars, 1918–1940 (1955), 690pp; thorough scholarly coverage; emphasis on politics. online
  • Murray, Williamson and Allan R. Millett, eds. Military Innovation in the Interwar Period (1998)
  • Newman, Sarah, and Matt Houlbrook, eds. The Press and Popular Culture in Interwar Europe (2015)
  • Overy, R. J. The Inter-War Crisis 1919–1939 (2nd ed. 2007)
  • Rothschild, Joseph. East Central Europe Between the Two World Wars (U of Washington Press, 2017).
  • Seton-Watson, Hugh. (1945) Eastern Europe Between The Wars 1918–1941 (1945) online
  • Somervell, D.C. The Reign of King George V. 1936. – 550 pp; wide-ranging political, social and economic coverage of Britain, 1910–35
  • Raymond James Sontag A Broken World, 1919–1939 (1972) online ; wide-ranging survey of European history
  • Steiner, Zara. The Lights that Failed: European International History 1919–1933. New York: Oxford University Press, 2008.
  • Steiner, Zara. The Triumph of the Dark: European International History 1933–1939. New York: Oxford University Press, 2011.
  • Toynbee, A. J. Survey of International Affairs 1920–1923 (1924) online; Survey of International Affairs annual 1920–1937 online; Survey of International Affairs 1924 (1925); Survey of International Affairs 1925 (1926) online; Survey of International Affairs 1924 (1925) online; Survey of International Affairs 1927 (1928) online; Survey of International Affairs 1928 (1929) online; Survey of International Affairs 1929 (1930) online; Survey of International Affairs 1932 (1933) online; Survey of International Affairs 1934 (1935), focus on Europe, Middle East, Far East; Survey of International Affairs 1936 (1937) online
  • Watt, D. C. et al., A History of the World in the Twentieth Century (1968) pp. 301–530.
  • Wheeler-Bennett, John. Munich: Prologue To Tragedy, (1948) broad coverage of diplomacy of 1930s
  • Zachmann, Urs Matthias. Asia after Versailles: Asian Perspectives on the Paris Peace Conference and the Interwar Order, 1919–33 (2017)

Xarici keçidlər

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Müharibələrarası_dövr&oldid=8155654"