Məzmuna keç

Məmi Dehqan

Keçid əlavə et
Vikipediya, azad ensiklopediya
Məmi Dehqan
Azərbaycan Milli Məclisinə Ərdəbildən seçilən nümayəndə
12 dekabr 1945 – 12 dekabr 1946
Şəxsi məlumatlar
Fəaliyyəti siyasətçi
Təltifləri "Səttarxan" ordeni "21 Azər" medalı — 1946
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Məmi Dehqan, Məmi Nünəkərani və ya Məhəmməd Nünəkərani[1] -

Haqqında

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Məhəmməd Məhəmmədrza oğlu Nünəkərani 1906-cı ildə Ərdəbilin Nunəkəran kəndində anadan olub.[2] İlk təhsilini mədrəsədə alıb. Lakin imkansızlığa görə təhsilini yarıda qoyub işləməyə məcbur olub.[2]

1924-cü ildə İran Kommunist Partiyasının üzvü olub və partiyanın Astara komitəsində fəaliyyət göstərib.[3] 1930-cu ildə həbs olunsa da bir neçə gün sonra azadlığa buraxılıb.[4] İki həftə sonra isə yenidən həbs olunub.[4] Bir müddət Astarada saxlanıldıqdan sonra əvvəlcə Ərdəbilə, aprelin 21-də isə Təbrizə aparılıb.[5] Daha sonra isə Tehrana aparılıb və Qəsri Qacar həbsxanasında saxlanılıb.[6] 8 il məhkəmə qərarı olmadan həbsxanada saxlanılıb. Daha sonra Mir Cəfər Pişəvəri, Dadaş Tağızadə, Fərzi Dehqani eləcə də digər siyasi məhbuslarla birlikdə başladıqları böyük aclıq aksiyasının nəticəsində onların işi məhkəməyə göndərilib.[7] Həbs olunduğu tarixdən 10 il keçdikdən sonra məhkəmənin verdiyi hökmlə 6 il həbs cəzasına məhkum edilib.[8] Məhkəmə hökmündən daha artıq həbsdə qalmasına baxmayaraq bundan sonra da həbsdən azad olunmayıb.[8] Məhkəmə qərarı verildikdən sonra əlavə 4 ay da həbsdə saxlanılıb.[8] 1940-cı ilin fevral ayında Kaşan şəhərinə sürgün olunub.[6][9][10]

1941-ci ilin avqust sentyabr aylarında Britaniya və SSRİ qoşunları İrana daxil oldular.[11][12][13] 1941-ci il sentyabrın 17-də Rza şah Pəhləvi taxtından imtina edərək İranı tərk etdi.[14][15] Bundan sonra ölkə ərazisində həbsdə olan siyasi məhbuslar azadlığa buraxıldılar və müxtəlif siyasi təşkilatlar yaranmağa başladı.[16][17] Məmi Dehqan da bu dövrdə sürgün olunduğu Kaşan şəhərindən qaçaraq Tehrana gəlib.[18][19] 1941-ci il-də Tudə Partiyasının qurulmasında iştirak edib.[18][20][21] Daha sonra partiyanın təbliğatını aparmaq məqsədilə Təbrizə gəlib.[22] Tudə Partiyasının Ərdəbil və Astara komitələrinin yaradılmasında iştirak edib.[23] 1942-ci ilin yanvar ayında Təbrizdə yaradılmış[24] Azərbaycan Zəhmətkeşlər Təşkilatının Mərkəzi Komitəsinin üzvü olub.[25][26] Azərbaycan Zəhmətkeşlər Təşkilatı dağıldıqdan sonra Azərbaycan Ziddi Faşist təşkilatının Mərkəzi Komitəsinin üzvü olub.[23]

Mirzə Rəbi Kəbiri, Mirqasım Çeşmazər və Məmi Nünəkərani "Səttarxan" ordeninin təqdimat mərasimində.

1945-ci il sentyabrın 3-də Azərbaycan Demokrat Partiyasının yaradılmasında iştirak edib və partiyanın Mərkəzi Komitəsinin üzvü seçilib.[27][28] 1945-ci il noyabrın 27-dən dekabrın 2-ə qədər İran tarixində ilk dəfə qadınların da iştirak etdiyi azad seçkilər keçirilib.[29][30][31] Ərdəbildə keçirilən seçkilər nəticəsində Məmi Dehqan səs toplayaraq Azərbaycan Milli Məclisinə Ərdəbildən nümayəndə seçilib.[32] 1946-cı ilin sentyabr ayında milli-demokratik hərəkatda iştirak etdiyi üçün "Səttarxan" ordeni ilə təltif olunub.[33][2] [34]

1946-cı il dekabrın 5-də Miyanə istiqamətində hücum edən şah qoşunları Qulam Yəhyanın rəhbərlik etdiyi fədailər tərəfindən dayandırıldı.[35][36] Azərbaycanın müxtəlif ərazilərindən insanlar silahlanmaq və şah qoşununa qarşı mübarizə aparmaq üçün Milli Hökumətə müraciətlər edirdilər.[37] Bundan sonra Mir Cəfər Pişəvərinin rəhbərliyi ilə Müdafiə Komitəsi quruldu.[38][39] Komitənin ilk işi Təbrizdə hərbi vəziyyət elan edib, "Babək" adlı könüllü dəstələr qurmaq oldu.[37][40][41] Könüllü dəstələrə ilk etapda 600 nəfər üzv oldu.[39][42] Bundan sonra Pişəvəri yenidən hərbi dəstək üçün Sovet İttifaqına müraciət etdi.[37][43] Lakin bu istəyi cavabsız qaldı.[44]

1946-cı il dekabrın 11-də Azərbaycan Əyalət Əncüməni qan tökülməsinin qarşısını almaq məqsədilə Qızılbaş Xalq Qoşunlarına və fədai qüvvələrinə şah qoşunlarına qarşı müqavimət göstərməmək və döyüş meydanlarını tərk etmək haqqında qərar verdi.[45][46][47] Elə həmin gündən etibarən İran ordusu iri şəhərlərə girməzdən əvvəl bu şəhərlərdə ərbabların quldur dəstələri eləcə də mülki geyimli jandarmalar qırğınlar törətməyə başladılar.[48][49] Bu dəstələr Tehran radiosu tərəfindən "İran vətənpərvərləri" adlandırılırdılar.[49] Dəstələrin əsas məqsədi demokratların məhv edilməsi və şah qoşununun şəhərlərə girişini təmin etmək idi.[48][49] Təbriz və Azərbaycanın digər şəhərləri talana və qırğınlara məruz qaldılar.[48][50] Azərbaycan Milli Hökuməti süqut etdi.[51][52] 1946-cı il dekabrın 14-də ABŞ və Böyük Britaniya tərəfindən dəstəklənən İran ordusu Təbrizə daxil oldu.[53][54] Bundan sonra da qırğınlar və talan davam etdi.[50][53] Minlərlə insan həbs olundu, sürgün edildi.[55] Baş verən qırğınlarda ADF üzvləri, fədailər eləcə də tanınan şairlərdən Əli Fitrət, Sədi Yüzbəndi, Cəfər Kaşif və Məhəmmədbağır Niknam qətlə yetirildilər.[56][57][58]

Ailəsi

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Məmi Dehqanın dayısı Fərzi Dehqan[59] da siyasətlə İran Kommunist Partiyasının üzvü olub və partiyanın Astara komitəsində fəaliyyət göstərib. 1930-cu ildə həbs olunaraq məhkəmə qərarı olmadığı halda 10 il Qəsri Qacar həbsxanasında saxlanılıb. Həbsdən buraxıldıqdan sonra Nəhavənd şəhərinə sürgün olunub. 1941-ci ildə sürgündən Astaraya qayıdıb və Tudə partiyasının yerli təşkilatlarının yaradılmasında iştirak edib. 1945-ci ildə Azərbaycan Demokrat Firqəsinə qoşulub və 21 Azər hərəkatında fədai dəstəsinə başçılıq edib.[4]

Mənbə

[redaktə | vikimətni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | vikimətni redaktə et]
  1. ↑ Pişəvəri, 2014. səh. 134
  2. ↑ 1 2 3 Dehqan, 1978. səh. 5
  3. ↑ Dehqan, 1988. səh. 10
  4. ↑ 1 2 3 Dehqan, 1988. səh. 22
  5. ↑ Dehqan, 1988. səh. 30
  6. ↑ 1 2 Cavid, 2005. səh. 37
  7. ↑ Dehqan, 1988. səh. 109
  8. ↑ 1 2 3 Dehqan, 1988. səh. 124
  9. ↑ Rəhimli, Əkrəm. "Pişəvərinin zindanda son günləri və mübarizəsinin yeni çağının başlanması". Xalq Cəbhəsi qəzeti. 2016-11-16. səh. 14. İstifadə tarixi: 2025-03-19.
  10. ↑ Dehqan, 1988. səh. 128
  11. ↑ Atabaki, 2000. səh. 64
  12. ↑ "WW2 People's War - Fact File : Persia Invaded". www.bbc.co.uk. İstifadə tarixi: 2025-03-10.
  13. ↑ "World War II - Pacific, Japan, Allies | Britannica". www.britannica.com (ingilis). 2025-03-07. İstifadə tarixi: 2025-03-10.
  14. ↑ Ələkbərli, 2021. səh. 113
  15. ↑ Atabaki, 2000. səh. 65
  16. ↑ Məmmədli, 2009. səh. 99
  17. ↑ Əmirov, 2000. səh. 13
  18. ↑ 1 2 Çeşmazər, 1986. səh. 12
  19. ↑ Dehqan, 1988. səh. 138
  20. ↑ Dehqan, 1988. səh. 139
  21. ↑ Rəhimli, 2015. səh. 35
  22. ↑ Dehqan, 1988. səh. 140
  23. ↑ 1 2 Çeşmazər, 1986. səh. 36
  24. ↑ Rəhimli, 2015. səh. 22
  25. ↑ Atabaki, 2000. səh. 89
  26. ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 35
  27. ↑ Azərbaycan xalqının azadlığı uğrunda mübarizlər, 2005. səh. 119
  28. ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 70
  29. ↑ Atabaki, 2000. səh. 114
  30. ↑ Şəmidə, 1961. səh. 139
  31. ↑ Həsənov, 2004. səh. 139
  32. ↑ Məhərrəmova, Təranə. "Xalq şairi Balaş Azəroğlu Cənubi Azərbaycanda 65 il bundan öncə baş vermiş "21 Azər hərəkatı"nın tarixi əhəmiyyəti haqqında danışır". Kaspi qəzeti. 2010-11-12. səh. 8. İstifadə tarixi: 2025-03-20.
  33. ↑ Bayramzadə, 2015. səh. 106
  34. ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 114
  35. ↑ Rəhmanifər, Məhəmməd. "Güney Azərbaycanda Milli Hökumətin süqutundan sonra nələr yaşandı?". Apa.az (az.). 2015-01-04. İstifadə tarixi: 2025-02-06.
  36. ↑ Həsənli, 2006. səh. 437
  37. ↑ 1 2 3 Həsənli, 2006. səh. 438
  38. ↑ Rəhimli, Əkrəm. Güney Azərbaycan: tarixi, siyasi və kulturoloji müstəvidə. / S.C.Pişəvəri gənclik illərində (PDF) (az.). Bakı: Azərnəşr. 2010. 83. ISBN 9952310031. 2022-07-08 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-02-06.
  39. ↑ 1 2 Hasanli, 2006. səh. 366
  40. ↑ Atabaki, 2000. səh. 172
  41. ↑ Sultanlı, 2010. səh. 83
  42. ↑ Rəhimli, 2003. səh. 143
  43. ↑ Rəhimli, Əkrəm. Pişəvəri S.C. Məqalə və çıxışlarından seçmələr (Təbriz 1945-1946-cı illər) (az.). Bakı: Nurlar nəşriyyatı. 2016. 415. ISBN 9789952504444.
  44. ↑ Həsənli, 2006. səh. 441
  45. ↑ Rossow, 1956. səh. 30
  46. ↑ Rəhimli, 2003. səh. 149
  47. ↑ Hasanli, 2006. səh. 370
  48. ↑ 1 2 3 Hasanli, 2006. səh. 373
  49. ↑ 1 2 3 Balayev, 2018. səh. 36
  50. ↑ 1 2 Duqlas, Vilyam. Strange lands and friendly people (ingilis). Nyu-York: Harper & Brothers Publishers. 1951. 45.
  51. ↑ Lenczowski, George. United States' Support for Iran's Independence and Integrity, 1945–1959 (ingilis). 401. Annals of the American Academy of Political and Social Science. 1972. 49. doi:10.1177/000271627240100106. ISSN 0002-7162.
  52. ↑ Həsənli, 2006. səh. 445
  53. ↑ 1 2 Həsənli, 2006. səh. 448
  54. ↑ McEvoy, Joanne; O'Leary, Brendan. Power Sharing in Deeply Divided Places. Filadelfiya: University of Pennsylvania Press. 2013. 191. ISBN 9780812245011.
  55. ↑ Hasanli, 2006. səh. 375
  56. ↑ Balayev, 2018. səh. 137
  57. ↑ Əmirov, 2000. səh. 51
  58. ↑ Əliqızı, 2001. səh. 24
  59. ↑ Dehqan, 1988. səh. 32

Ədəbiyyat

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Xarici keçidlər

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Məmi_Dehqan&oldid=8102527"