Macarıstan krallığı (1526–1867)

Macarıstan krallığı
	Tarixi dövlət
Macarıstan krallığı
	Gerb
11 noyabr 1526 — 1867 ;
Paytaxt	Buda, Bratislava, Buda
Rəsmi dilləri	Macar dili (1836–),; latın dili (–1844);
Pul vahidi	Avstriya-Macarıstan quldeni
İdarəetmə forması	mütləq monarxiya
	Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Macarıstan krallığı — 1526-cı il Mohaç döyüşündən sonra Habsburqların nəzarəti altında fəaliyyət göstərən^[1] və 1867-ci ildə Avstriya-Macarıstan ikili monarxiyasının yaranmasına qədər mövcud olmuş siyasi qurum.^[2] Bu dövrdə Macarıstan torpaqları Osmanlı imperiyası və Habsburqlar arasında bölünmüşdü.^[3] Habsburqların nəzarətində olan ərazi Kral Macarıstanı (mac. Királyi Magyarország) adlanırdı və bu qurum nominal olaraq Macarıstan krallığının davamı sayılırdı.^[4]^[5]

Macarıstan krallığı (1526–1867) dövrü, macar xalqının siyasi və milli şüurunun formalaşması baxımından mühüm mərhələ olmuşdur.^[6] Bu dövr ərzində Habsburqların mərkəzləşdirici siyasətinə qarşı müxtəlif hərəkatlar, Osmanlı təsirinə qarşı mübarizə və nəhayət, Avstriya–Macarıstan modelinə keçid, ölkənin gələcək siyasi xəritəsinin formalaşmasında əsas rol oynamışdır.^[7]

Tarixi

1526-cı ildə Osmanlı sultanı I Süleymanın ordusu ilə Macarıstan kralı II Layoş arasında baş verən Mohaç döyüşü Macarıstan krallığının parçalanmasına səbəb olmuşdur.^[8] II Layoş döyüşdə həlak olmuşdur və onun ölümündən sonra taxta iki iddiaçı çıxmışdır: Habsburqlardan I Ferdinand və Yanoş Zapolya. Bu münaqişə nəticəsində Macarıstan üç yerə bölünmüşdür:^[9]

Kral Macarıstanı – Habsburqların nəzarətində olan ərazilər
Osmanlı Macarıstanı – Osmanlıların birbaşa idarə etdiyi mərkəzi bölgələr
Şərqi Macarıstan krallığı / Transilvaniya knyazlığı – Osmanlıya tabe vassal dövlət

Kral Macarıstanı

Kral Macarıstanı (mac. Királyi Magyarország) — 1526–1867-ci illərdə Habsburq monarxiyası tərəfindən idarə olunan Macarıstan torpaqları.^[10] Rəsmi olaraq Macarıstan krallığının davamı hesab edilirdi, lakin reallıqda Avstriya Habsburqlarının nəzarətində idi.^[11] Kral Macarıstanı Habsburq sülaləsinin üzvləri tərəfindən idarə olunurdu. Bu dövrdə Macarıstan formal olaraq ayrı bir krallıq olsa da, Avstriya monarxiyasının bir hissəsi kimi inzibati və hərbi cəhətdən mərkəzləşdirilmiş şəkildə idarə olunurdu.^[12] Macarıstan aristokratiyası bəzi muxtari hüquqlara malik idi, lakin Habsburqlar bu hüquqları tez-tez məhdudlaşdırırdılar. Kral Macarıstanı əsasən şimal və qərb Macarıstan torpaqlarını, yəni indiki Slovakiya, Burqenland, qərbi Macarıstan və Şimali Xorvatiya ərazilərini əhatə edirdi.^[13] Əraziyə daxil olan inzibati bölgələr Habsburq idarəetmə sisteminə uyğunlaşdırılmışdı.^[14]

Osmanlılarla münaqişələr və azadlıq hərəkatları

Habsburqlar və Osmanlılar arasında Macarıstan uğrunda bir neçə müharibə baş vermişdir.^[15] 1683–1699-cu illərdə Osmanlıya qarşı Müqəddəs İttifaq müharibəsi nəticəsində Habsburqlar Osmanlı Macaristanının əksər hissəsini ələ keçirdilər. 1699-cu il Karlovitsa sülhü ilə Osmanlılar Macarıstanın böyük hissəsini Avstriyaya vermişdir.^[16] 1703–1711-ci illərdə knyaz II Ferens Rakoçi Habsburq hökmranlığına qarşı böyük bir azadlıq hərəkatına rəhbərlik etmişdir.^[17] Bu üsyan Habsburqlar tərəfindən yatırılmışdır, lakin Macar xalqının muxtariyyət arzularını gücləndirmişdir. XIX əsrdə Macarıstanda milli özünüdərk və muxtariyyət uğrunda mübarizə güclənmişdir. 1848-ci il inqilabı zamanı Layoş Koşut və digər liderlər Habsburq hökmranlığına qarşı silahlı mübarizə başlamışdılar.^[18] Qısa müddətə Macarıstan müstəqilliyini elan etsə də, 1849-cu ildə Habsburq və Rus ordusu tərəfindən bu hərəkat yatırılmışdır.^[19]

1867-ci ildə Avstriya imperiyası daxilində siyasi böhrandan sonra Habsburq sülaləsi ilə macar aristokratiyası arasında Avstriya–Macarıstan razılaşması (alm. Ausgleich‎) imzalanmışdır.^[20] Bununla Macarıstan krallığı Avstriya ilə bərabər hüquqlu ikinci dövlət olaraq Avstriya–Macarıstan ikili monarxiyasının tərkibinə daxil olmuşdur.^[21]

İslahat dövrünün ilk böyük şəxsiyyəti İştvan Seçeni
İnqilab bayrağı, 1848–49
Macarıstanın gerbləri, 1849
Macarıstanın böyük islahat liderlərindən ən məşhuru Layoş Koşut

Demoqrafiyası

Macarıstanlı statistik Elek Fenyeşe görə Macarıstan krallığının etnik qrupları^[22]	Say təq. 1840	Faiz
Macarlar (o cümlədən qaraçılar (75.107),^[23] çünki onlar macarca danışırlar)	4.812.759	37.36 %
Slavyanlar (Slovaklar, Rusinlər, Bolqarlar, Serblər, Xorvatlar, və s.)	4.330.165	33.62 %
Valaxiyalılar	2.202.542	17.1 %
Almanlar (Transilvaniya saksonları, Dunay şvabiyalıları, və s.)	1.273.677	9.89 %
Yəhudilər	244.035	1.89 %
Fransızlar (əsasən Lotaringiya və Elzasdan)^[24]	6.150	0.05 %
Yunanlar	5.680	0.04 %
Albanlar	1.600	0.01 %
Cəmi	12.880.406	100 %

İstinadlar

↑ Burant, Stephen R., redaktor"A Country Study: Hungary – Partition of Hungary". Library of Congress Country Studies. Washington, D.C.: Federal Research Division. September 1989. 29 October 2004 tarixində orijinalından arxivləşdirilib – National Archives and Records Administration vasitəsilə. (#invalid_param_val)
↑ Adeleye, Gabriel G. (1999). World Dictionary of Foreign Expressions, Thomas J. Sienkewicz and James T. McDonough, Jr., Eds., Wauconda, Illinois: Bolchazy-Carducci Publishers, Inc. ISBN 0-86516-422-3.
↑ Július Bartl, Slovak History: Chronology & Lexicon, Bolchazy-Carducci Publishers, 2002, p. 60
↑ Katalin Péter, Beloved Children: History of Aristocratic Childhood in Hungary in the Early Modern Age, Central European University Press, 2001, p. 22
↑ Howell A. Lloyd, Glenn Burgess, European political thought 1450–1700: religion, law and philosophy, Yale University Press, 2007, pp. 177–189
↑ Lajos Besenyei, Géza Érszegi, Maurizio Pedrazza Gorlero, De bulla aurea Andreae II regis Hungariae, 1222, Valdonega, 1999, p. 222
↑ Hajdú, Zoltán, DISCUSSION PAPERS No. 44, Carpathian Basin and the Development of the Hungarian Landscape Theory Until 1948, CENTRE FOR REGIONAL STUDIES OF HUNGARIAN ACADEMY OF SCIENCES, p. 10
↑ Raphael Patai The Jews of Hungary: History, Culture, Psychology, Wayne State University Press, 1996, p. 153
↑ Peter F. Sugar, Péter Hanák, A History of Hungary, Indiana University Press, 1994, p. 91
↑ István Keul, Early Modern Religious Communities in East-Central Europe: Ethnic Diversity, Denominational Plurality, and Corporative Politics in the Principality of Transylvania (1526-1691), Brill, 2009, p. 253
↑ István Keul, Early Modern Religious Communities in East-Central Europe: Ethnic Diversity, Denominational Plurality, and Corporative Politics in the Principality of Transylvania (1526–1691), BRILL, 2009, p. 40
↑ Robert Evans, Peter Wilson. The Holy Roman Empire, 1495-1806: A European Perspective. van Brill's Companions to European History. 1. BRILL. 2012. səh. 263. ISBN 9789004206830.
↑ István Keul, Early Modern Religious Communities in East-Central Europe: Ethnic Diversity, Denominational Plurality, and Corporative Politics in the Principality of Transylvania (1526–1691) 2009, pp. 61-255
↑ David J. Sturdy. Fractured Europe, 1600–1721. Wiley-Blackwell. 2002. səh. 17. ISBN 978-0-631-20513-5. İstifadə tarixi: 2009-04-12.
↑ Peter George Wallace. The long European Reformation: religion, political conflict, and the search for conformity, 1350–1750. Palgrave Macmillan. 2004. səh. 102. ISBN 978-0-333-64450-8. İstifadə tarixi: 2009-04-12.
↑ Burant, Stephen R., redaktor"A Country Study: Hungary – Royal Hungary". Library of Congress Country Studies. Washington, D.C.: Federal Research Division. September 1989. 29 October 2004 tarixində orijinalından arxivləşdirilib – National Archives and Records Administration vasitəsilə. (#invalid_param_val)
↑ Robert Evans, Peter Wilson. The Holy Roman Empire, 1495–1806: A European Perspective Volume 1 van Brill's Companions to European History. Brill. 2012. səh. 263. ISBN 978-9004206830.
↑ Dr. István Kenyeres: The Financial Administrative Reforms and Revenues of Ferdinand I in Hungary, English summary at p- 92 Link1: [1] Link2: [2]
↑ De Puy, Henry Walter. IV: Kossuth the Reformer // The History of Hungary and the Late Hungarian War: Kossuth and His Generals (English) (First). Phinney. 1858. 152–153. İstifadə tarixi: 14 March 2022. The language of the Austrian ministers daily assumed a far more imperative tone. They declared ominously that they were "preparing an official document, in which they would so fully clear up their relation to Hungary, as to enable their Diet to form a correct view on the subject."
↑ "Transylvania - Location & History". britannica.com. İstifadə tarixi: 19 March 2018.
↑ Richard C. Frucht, Eastern Europe: an introduction to the people, lands, and culture / edited by Richard Frucht, Volume 1, ABC-CLIO, 2005, p. 348 [3]
↑ (in Hungarian) Elek Fényes, Magyarország' statistikája, Pest : Trattner-Kérolyi Tulajdona, 1842 (page 33).
↑ (in Hungarian) Elek Fényes, Magyarország' statistikája, Pest : Trattner-Kérolyi Tulajdona, 1842 (page 34).
↑ (in French) Louis-Emile Hecht, Les colonies lorraines et alsaciennes en Hongrie, Nancy : Berger-Levrault et Cie, 1879.

Xarici keçidlər

Vikianbarda Macarıstan krallığı (1526–1867) ilə əlaqəli mediafayllar var.

[study2-1] Burant, Stephen R., redaktor"A Country Study: Hungary – Partition of Hungary". Library of Congress Country Studies. Washington, D.C.: Federal Research Division. September 1989. 29 October 2004 tarixində orijinalından arxivləşdirilib – National Archives and Records Administration vasitəsilə. (#invalid_param_val)

[2] Adeleye, Gabriel G. (1999). World Dictionary of Foreign Expressions, Thomas J. Sienkewicz and James T. McDonough, Jr., Eds., Wauconda, Illinois: Bolchazy-Carducci Publishers, Inc. ISBN 0-86516-422-3.

[3] Július Bartl, Slovak History: Chronology & Lexicon, Bolchazy-Carducci Publishers, 2002, p. 60

[4] Katalin Péter, Beloved Children: History of Aristocratic Childhood in Hungary in the Early Modern Age, Central European University Press, 2001, p. 22

[5] Howell A. Lloyd, Glenn Burgess, European political thought 1450–1700: religion, law and philosophy, Yale University Press, 2007, pp. 177–189

[6] Lajos Besenyei, Géza Érszegi, Maurizio Pedrazza Gorlero, De bulla aurea Andreae II regis Hungariae, 1222, Valdonega, 1999, p. 222

[7] Hajdú, Zoltán, DISCUSSION PAPERS No. 44, Carpathian Basin and the Development of the Hungarian Landscape Theory Until 1948, CENTRE FOR REGIONAL STUDIES OF HUNGARIAN ACADEMY OF SCIENCES, p. 10

[Patai-8] Raphael Patai The Jews of Hungary: History, Culture, Psychology, Wayne State University Press, 1996, p. 153

[9] Peter F. Sugar, Péter Hanák, A History of Hungary, Indiana University Press, 1994, p. 91

[10] István Keul, Early Modern Religious Communities in East-Central Europe: Ethnic Diversity, Denominational Plurality, and Corporative Politics in the Principality of Transylvania (1526-1691), Brill, 2009, p. 253

[11] István Keul, Early Modern Religious Communities in East-Central Europe: Ethnic Diversity, Denominational Plurality, and Corporative Politics in the Principality of Transylvania (1526–1691), BRILL, 2009, p. 40

[12] Robert Evans, Peter Wilson. The Holy Roman Empire, 1495-1806: A European Perspective. van Brill's Companions to European History. 1. BRILL. 2012. səh. 263. ISBN 9789004206830.

[13] István Keul, Early Modern Religious Communities in East-Central Europe: Ethnic Diversity, Denominational Plurality, and Corporative Politics in the Principality of Transylvania (1526–1691) 2009, pp. 61-255

[14] David J. Sturdy. Fractured Europe, 1600–1721. Wiley-Blackwell. 2002. səh. 17. ISBN 978-0-631-20513-5. İstifadə tarixi: 2009-04-12.

[15] Peter George Wallace. The long European Reformation: religion, political conflict, and the search for conformity, 1350–1750. Palgrave Macmillan. 2004. səh. 102. ISBN 978-0-333-64450-8. İstifadə tarixi: 2009-04-12.

[study-16] Burant, Stephen R., redaktor"A Country Study: Hungary – Royal Hungary". Library of Congress Country Studies. Washington, D.C.: Federal Research Division. September 1989. 29 October 2004 tarixində orijinalından arxivləşdirilib – National Archives and Records Administration vasitəsilə. (#invalid_param_val)

[17] Robert Evans, Peter Wilson. The Holy Roman Empire, 1495–1806: A European Perspective Volume 1 van Brill's Companions to European History. Brill. 2012. səh. 263. ISBN 978-9004206830.

[18] Dr. István Kenyeres: The Financial Administrative Reforms and Revenues of Ferdinand I in Hungary, English summary at p- 92 Link1: [1] Link2: [2]

[19] De Puy, Henry Walter. IV: Kossuth the Reformer // The History of Hungary and the Late Hungarian War: Kossuth and His Generals (English) (First). Phinney. 1858. 152–153. İstifadə tarixi: 14 March 2022. The language of the Austrian ministers daily assumed a far more imperative tone. They declared ominously that they were "preparing an official document, in which they would so fully clear up their relation to Hungary, as to enable their Diet to form a correct view on the subject."

[20] "Transylvania - Location & History". britannica.com. İstifadə tarixi: 19 March 2018.

[21] Richard C. Frucht, Eastern Europe: an introduction to the people, lands, and culture / edited by Richard Frucht, Volume 1, ABC-CLIO, 2005, p. 348 [3]

[22] (in Hungarian) Elek Fényes, Magyarország' statistikája, Pest : Trattner-Kérolyi Tulajdona, 1842 (page 33).

[23] (in Hungarian) Elek Fényes, Magyarország' statistikája, Pest : Trattner-Kérolyi Tulajdona, 1842 (page 34).

[24] (in French) Louis-Emile Hecht, Les colonies lorraines et alsaciennes en Hongrie, Nancy : Berger-Levrault et Cie, 1879.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]