Monastizm

Monastizm (Qədim Yunanca μοναχός (monakhós) 'yalnız yaşayan', 'monastra aid'; μόνος (mónos) 'tək' sözündəndir), monaxizm və ya rahiblik də adlanır, insanın özünü tamamilə mənəvi fəaliyyətlərə həsr etmək üçün dünyəvi işlərdən imtina etdiyi dini həyat tərzidir. Monastır həyatı bir çox xristian kilsələrində, xüsusən katolik, pravoslav və anqlikan ənənələrində, eləcə də Buddizm, Hinduizm və Caynizm kimi digər dinlərdə mühüm rol oynayır. Digər dinlərdə-İslamda və Zərdüştçülükdə olduğu kimi monastizm ümumiyyətlə tənqid edilir və tətbiq edilmir və ya müasir yəhudilikdə olduğu kimi marjinal rol oynayır.

Yunan fəlsəfəsi ənənəsindən Hind, Suriya və qədim dövr Yəhudi asketizm adətlərinə qədər bir çox mədəniyyətdə monastizmin izinə təsadüf olunur və bunların Xristianlığın inkişafında əsas rol oynadığına şübhə yoxdur. IV əsrdən etibarən tərki-dünyalığın ilk qayda kompilyasiyaları və intizam örnəkləri görünməyə başlanır və çox çeşidlilik göstərən monastik ənənələrin IX əsrdə Benedikten ənənəsinin hüquqi-formal qaydaları çərçivəsində ayrışmasıyla tamamlanır.

Monastizmin mənşəyi

Epikür`ün (e.ə 341-270) lathe biosas, yəni "gizli həyat" deyə adlandırdığı, dərin mənliklə birləşmək və gnothi seauton və ya həqiqətə çatmaq məqsədiylə istəklərin basdırılması və aşılması. İnsanın özünü və obyektlərin həqiqətini axtarışı, xarici görünüşü də keçərək insan və dünyanın mənasını qavrama arayışı. Monastizm, insanın özünü axtarışının və dünyanın mənasını sorğulamasının Xristian versiyası və bu hikmət arxtarışının yeni Helenistik-İbrani dini mədəni terminlərinə tərcüməsi olaraq adlandırıla bilər. Bilik sevgisi, bilik axtarışı, biliyə dərin ehtiyac (həqiqi bilik, yəni Tanrını tanıma) insanları, yalnızlığı (monos) və təcrid olmağı (eremos) seçməyə sövq edər və təbii ki ən böyük yalnızlıq səhrada (desertum) tapılar. Tebes səhrasında ilk təfəkkür və asketizm həyat (anaxorez) tərzləri mövzusunda bəzi ilkin addımlar, cəhdlər edilir- İsgəndəriyyəli Afanasi (295-373) , həmçinin Müqəddəs Hieronymus (347-42) Halkidik`də təhsil almış və sınanmışdır. Təcrid olmağın fərqli növləri mövcuddur: Ən çox gözə çarpanları isə, dünya ilə aralarına ağac gövdələrinin və ya sütunlarının yüksəkliyini qoyan Dendritlər ilə Stilitlər və bədənlərini dəmirdən zirehlərin içinə salaraq əzab çəkən və özlərini cəmiyyətdən ayrı salan sideroforlardır: Müqəddəs insanların bədəni həmişə müqəddəs sayılan məsələ olmuşdur.

Klassik dünyada və Paleo-Xristianlıq dövründə monastizm

Fərdlərin özlərini Tanrını axtarmağa həsr etmək üçün dünyadan uzaqlaşmaq və mal-mülkdən ailəyə qədər dünyəvi dəyərlərdən tamamilə əl çəkmək mənasına gələn monastizm, bir çox mədəniyyətdə mövcuddur. Yunan fəlsəfə ənənəsində-Pifaqorcu cərəyanlarda və ya Stoaçı və Kinik məktəblərində, sadə bir yaşam və cinsi pəhriz yolu ilə daxili rahatlıq axtarışı formasında asketizmin izlərinə rastlanılır. Fars mədəniyyəti də Buddizmdən ilhamlanaraq və qədim dövr Yəhudilik üzərində göstərdiyi təsirlərlə gələcəkdə inkişaf edəcək olan Suriya monastizminə Mesopotamiyaya aid xüsusiyyətlər qatmışdır: Hindistanlı çılpaq filosofların-Brahma rahiblərinin asketizm adətləri də bu mədəniyyətdən uzaq qalmamışdır. Bu Brahma rahibləri Büdpərəst və Xristian yazıçıların diqqətini də çəkmişdir. Əhdi-Ətiqdən keçən asketizm ənənəsi də Xristian monastizminin inkişafında böyük rol oynamışdır. İçində doğulduğu Yəhudi dünyasının adət və münasibətlərini və Helenistik dili miras almış Xristian dünyasında var olan asketizmin erkən dövr Yəhudi-Xristian camaatının dini münasibətinə əsaslanmadığı görünür. Lakin bu topluluq da, xarizmatik-ruhani xüsusiyyətləri güclü olan liderlər tərəfindən qərarlaşdırlmış qadağalar və müəyyən rituallarla dolu, sərt bir yaşam tərzinə uyğun davranır. Qeyd etmək lazımdır ki, asketizm İncildəki nəqldə İsanın davranışlarında müşahidə edilmir. İsanın Məsih mənasında qəbul edilməsi Yəhudi Vəhy ənənəsinin asketizm dəyərini azaldır.

Anaxorez

Roma İmperatorluğunun II və III əsrlər arasındakı durğunluq dövrü vaxtında xalqın ümumi mənada yoxsullaşması, bəzi əyalətlərin milliyyətçi əsaslı narazılığı ilə birləşəndə, ruhanilik əsaslı sosial etirazın-anaxorezin ortaya çıxması üçün uyğun şərtlər yaranmış olur. "Monachos" terminin IV əsrin əvvəlində Yunan və Qibti dünyasında "tək" və ya "bekar" sözləri ilə eyni mənalı hala gəlməsi, asketizm davranışının nizamı üçün qaydalar ehtiva edən ilkin kompilyasiyalarda da ənənənin qanunlaşdırılaraq oturmuş bir hala gəldiyinə işarə edir. IV və V əsrlər arası Şimali Misir çölləri və xüsusilə Nitria çölü, Müqəddəs Antoniusun (251-?), Müqəddəs Athanasiusun (295–373) yazdıqları ilə yayılan təcrid modelini örnək götürən cəmiyyətlərin çoxluğuna şahid olur. Melania, Rufinus, Hieronymus, Johannes Cassianus kimi yüksək mədəniyyət səviyyələrinə aid Romalılar həcc üçün bura gedəndə, Evagrius və Palladius kimi Kapadokiya ruhaniliyinin "Atalarının" bəziləri də bu cəmiyyətlərə qatılmaqdan uzaq durmurlar. Həmçinin Apophthegmata Patrumun sonrakı nəsillər arasında qarşılaşacağı rəğbətdən da göründüyü kimi, ilk keşişlərin və anaxoretlərin asketizm cəhdlərinin şişirdilmiş qəhramanlığını ötürərək örnək götürülmələri üçün sağlam bir ədəbi bünövrə yaradanlar da həmin bu çox xüsusi ziyarətçilər olacaqlar. Bütün bunlar Anaxoret keşişlərin uğuru sayılır. Anaxoret keşişləri senobitlərin əksinə toplu halda və eyni qayda ətrafında yaşamazlar, parçalı və dağınıq yaşıyarlar və topluma qarşı bir reaksiya olaraq özlərini cəmiyyətin xaricində mövqeləndirirlər.