Monqol dilləri

Monqol dilləri
Takson	qrup
Vətəni	Mərkəzi-Şərqi Asiya
Areal	Monqolustan, Şimali Çin, Rusiya (Buryatiya, Kalmıkiya, Zabaykal diyarı, İrkutsk vilayəti), Əfqanıstan (Herat vilayəti)
Təsnifat
Kateqoriya	Avrasiya dilləri
Nostratik makroailə (hipoteza) Altay ailəsi (hipoteza)
Tərkib
kidan dili, monqol dili, monqor dili, kalmık dili, oyrat dili, buryat dili və s.
Parçalanma tarixi	XIII əsr
Dil qrupunun kodları
ISO 639-2	—
ISO 639-5	xgn

Monqol dillərinin yayılma coğrafiyası

Monqol dilləri — əsasən Şərqi və Mərkəzi Asiyada yayılmış dil qrupudur. Bu qrupda həm yaşayan, həm də artıq ölü olan dillər mövcuddur. Ən çox danışılanı monqol (xalxa) dilidir.

Yayılma arealı

• Monqolustan (dövlət dili: xalxa monqolcası)
• Çin (Daxili Monqolustan, Qansu, Şinxay)
• Rusiya (Buryatiya, Kalmıkiya, Tuva ətrafı)
• Əfqanıstan və İran (Həzəra türkləri və monqol mənşəli qruplar)

Əsas qruplar və dillər

1. Mərkəzi monqol dilləri

• Xalxa monqolcası (ədəbi monqol dili)
• Çaxar
• Ordos
• Daxili Monqolustandakı digər şivələr

2. Şimal monqol dilləri

• Buryat dili
• Oyrat dili (Qərbi Monqolustan və Rusiya ərazilərində)
• Kalmık dili (Rusiyada, Volqa bölgəsində)

3. Cənub monqol dilləri

• Dongxiang dili
• Daur dili
• Bao’an dili
• Moğol dili (Əfqanıstanda, indi demək olar ki, yox olub)

Xüsusiyyətlər

• Aqlütinativ quruluş – şəkilçilərlə yeni mənalar yaranır.
• Sait harmoniyası.
• SOV söz sırası – əvvəl mübtəda, sonra tamamlıq, ən sonda xəbər gəlir.

Müasir vəziyyət

Ən güclü və standartlaşdırılmış dil: Xalxa monqolcası (Monqolustanın dövlət dili).

Kalmık, buryat və digər dillərin çoxu assimilyasiya təhlükəsi altındadır.

Çində isə monqol yazısı (ənənəvi əlifba) qorunub saxlanılır, Monqolustanda isə 1940-cı illərdən kiril qrafikası işlədilir.

Tarixi

XIV-XVI əsrlərdə (Çingiz xan imperiyası dağıldıqdan sonra) qədim monqol tayfalarının hamısı üçün vahid sayılan erkən monqol dili dialektləri əsasında yaranmışdır. Monqol dillərində şimali (monqol dili, buryat dili, kalmık dili, oyrat dili); cənub-şərqi (daqur (Şimal-şərqi Çində), dunsyan, monqor, bason (Tsinxay və Qansu əyalətlərində; hamısı yazısızdır)) və aralıq dilləri (qədim monqol yazı dili, moğol dili (Əfqanıstanda)) daxildir. Monqol, buryat və kalmık dilləri daha çox öyrənilmişdir. Leksikasında türk dillər ilə müştərək cəhətlər var.

Ədəbiyyat

• Санжеев Г.Д. Сравнительная грамматика монгольских языков, т. 1-2, М.: 1953-64.
• Бертагаев Т.А. Лексика современных монгольских литературных языков. М.: 1974.