Narratologiya

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin

Narratologiya (fr. narratologie; narrativ nəzəriyyəsi, povest nəzəriyyəsi) — bütövlükdə hekayəni öyrənən elmi intizam. Narratologiya müxtəlif rəvayətlərin ümumi xüsusiyyətlərini müəyyən etmək, onlar arasındakı fərqləri müəyyən etmək, rəvayətlərin yaranma və inkişaf qanunauyğunluqlarını sistemləşdirmək vəzifəsini qarşısına qoyur[1] .

Təsviri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Narratologiya klassik (burada rəvayətçinin olması rəvayətin əlamətidir) və strukturalist (təsviri mətndən fərqli olaraq, situasiyanın zamanla inkişafı ilə müəyyən edilir) strukturlara bölünür.

Narratologiyada bədii mətn iki müstəvidə nəzərdən keçirilir: nəql olunmuş hekayə (məzmun müstəvisi) və rəvayətin özü (ifadə müstəvisi). N.-nin bütün digər anlayışları bu diaxroniya faktından irəli gəlir: uydurma (uydurmalıq) və faktlıq (reallıq), rəvayətçilərin (rəvayətçilərin) növləri, povest instansiyalarının iyerarxiyası (real və abstrakt müəllif, rəvayətçi, ideal və konkret oxucu, obraz oxucu), müəllif obrazı (oxucu ilə oynamaq məqsədi ilə rəvayətçiyə və ya personaj-rəvayətçiyə şəxsi, bioqrafik cəhətdən yoxlanıla bilən əlamətlər bəxş etmək) və s. ilk ikisi[2][3]: danışılan hekayənin istiqaməti və rəvayətin özü - ünsiyyət, sözün hədəflənməsi. Bu plan, bədii mətndə oxucunun müəllifi tərəfindən müxtəlif növ təxribatlar şəklində əksini tapan müəlliflə oxucunun ziddiyyətinə bağlanır (rəvayət olunan hekayənin uydurmalığını və ya əksinə, etibarlılığını vurğulayır), müəllif maskaları, “mətndəki mətn” hekayə strategiyaları, metanstrasiya (mətndə plan yaratmaq, bu mətnin yaradılması prosesi, mimesisin məhvi), metatekstuallıq (ön sözlər, epiloqlar, insert romanları və s.), eyni hekayəyə fərqli baxış bucağı olan və ya eyni hekayənin fərqli təqdimatı olan rəvayətçilərin sistemin yaradılması.[4].

Bədii ədəbiyyata münasibətdə “nağıl” termini geniş mənada bütün nitq növlərinin – rəvayətin, təsvirin, əsaslandırmanın məcmusu kimi başa düşülməlidir, çünki faktiki bədii və qeyri-bədii rəvayət bütün bu nitq növlərini əhatə edir.

  • Nağıl müəyyən rəvayətçi və ya rəvayətçi tərəfindən şifahiləşdirilmiş (səsləndirilmiş) nitq aktıdır[5].

Onların fərqləndirici xüsusiyyətləri:

  • açılma dərəcəsinə görə: dastançı daha çox şəxsən göstərilir, çox vaxt eyni zamanda qəhrəman, əsərdəki hadisələrin şahidi və hətta müəllifin obrazı (qəhrəman-rəvayətçi, müəllif-dastançı); “Rəvayətçi” şəxsən işarələnmir, mücərrəddir, onun funksiyası yalnız rəvayətə endirilir;
  • öz nöqteyi-nəzərinin olması/yoxluğu ilə: rəvayətçi - onun nöqteyi-nəzəri müəllif-yaradıcının nöqteyi-nəzərinə ən yaxındır, lakin hər şeydə deyil və həmişə üst-üstə düşmür. Bununla; bəzən rəvayətçinin nöqteyi-nəzərinin olmaması əsərin nöqteyi-nəzərindən - müəllif-yaradıcının ideyası ilə doldurulur; “rəvayətçi” – əsərdə qəhrəmanın müstəqil nöqteyi-nəzərinə yaxın, onu müəllif-yaradıcı mövqeyindən asanlıqla fərqləndirən fərdi, emosional, qiymətləndirici mövqeyə malikdir[6];
  • dil baxımından:rəvayətçi çox vaxt I-rəvayət (“Səhər yanına gəldim.”), qiymətləndirici, duyğulu sözlərdən istifadə, vurğu ilə işarə olunur. hekayənin hadisəsi, üslubda aydın azalma, danışıq dili; “rəvayətçi” bu baxımdan bitərəfdir: Mən şəxs əvəzliyi ilə ifadə olunmur, söz işlənməsi hadisələrə, qəhrəmanlara birbaşa qiymət vermədən obyektiv dünya və qəhrəman dünyası ilə bağlıdır; obyekt təsvirləri (qəhrəmanlar, obyektlər) istisna olmaqla, aşağı üslubun olmaması; rəvayətçinin dili real müəllifin dilinə mümkün qədər yaxındır[7];
  • əsl müəlliflə yaxınlığına/uzaqlığına görə: nağılçı real (bioqrafik) müəllifdən çox vaxt fərqlənir: sosial statusuna, mədəniyyət səviyyəsinə, nitq qabiliyyətinə görə; çox vaxt dastançı bilərəkdən marjinal (qeyri-rəsmi), öz əxlaqi-mədəni simasını, sonuncunun nöqteyi-nəzərini gizlətmək, həm də oxucu ilə oynamaq məqsədilə (ironiya, özünə ironiya) əsl müəllifdən qətiyyətlə fərqlənir. , yumor, komediyaçı); “Söyləyən” real müəllifə və müəllif-yaradıcıya mümkün qədər yaxındır, lakin buna baxmayaraq, nağılçı kimi, tamam başqa instansiya olduğu üçün onunla üst-üstə düşmür; çox vaxt bu yaxınlıq rəvayətə münasibətdə mövqenin neytrallığı ilə bağlıdır;
  • janra mənsubiyyətinə, janr çeşidlərinə və rəvayət formalarına görə:'“nağılçı” hekayənin nağıl formalarında, povestlərdə, povestlərdə, povestlərdə, romanlarda, epik romanlarda, siklizasiyalarda müşahidə olunur. epik, lirik və lirik epik janrlar (janr - kompozisiya forması); rəvayətçi — rəvayətin skaz formasından başqa yuxarıdakı janrların hamısında.

Ədəbiyyat nəzəriyyəsində hələ də mübahisəli olan müəllif və müəllif şəxsiyyəti problemi ilə narratologiya sıx bağlıdır[8].

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ General Introduction to Narratology Arxivləşdirilib 2017-09-12 at the Wayback Machine, College of Liberal Arts, Purdue University
  2. ↑ Herman, David and Jahn, Manfred and Ryan, Marie-Laure (2005) Routledge encyclopedia of narrative theory Arxivləşdirilib 2021-10-30 at the Wayback Machine, pp.574–5
  3. ↑ Bamberg, Michael G. W. (1998) Oral Versions of Personal Experience: Three Decades of Narrative Analysis. A Special Issue of the Journal of Narrative and Life History, p.40[ölü keçid]
  4. ↑ "The Project Gutenberg eBook of The Craft of Fiction, by Percy Lubbock". www.gutenberg.org. 2021-12-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-05-22.
  5. ↑ Ruth Ronen, "Paradigm Shift in Plot Models: An Outline of the History of Narratology", Poetics Today, 11(4):817–842 (Winter 1990).
  6. ↑ Félix Lambert, 2015, "Narrative sculptures: graph theory, topology and new perspectives in narratology Arxivləşdirilib 2022-02-16 at the Wayback Machine."
  7. ↑ Henri Wittmann, "Théorie des narrèmes et algorithmes narratifs Arxivləşdirilib 2022-04-13 at the Wayback Machine," Poetics 4.1 (1975): 19–28.
  8. ↑ Murray, Janet. "From Game-Story to Cyberdrama". Electronic Book Review (ingilis). May 1, 2004. 2022-06-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-08.

Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]

rus dilində
  • Нарратология // Литературная энциклопедия терминов и понятий. Институт научной информации по общественным наукам РАН: Интелвак. Под ред. А. Н. Николюкина. 2001. ISBN 5-93264-026-X.
  • Бахтин М. М. Проблемы творчества Достоевского // Бахтин М. М. Собр. соч.: в 7 т. М.: Русские словари; Языки славянской культуры, 2002. — Т.6. — С. 5-300.
  • Боген А. Л. «Чёрт на блюдце»: Введение в историческую нарратологию. Saarbrücken: Lambert Academic Publishing, 2016.
  • Глазков А. Из реальности в текст и обратно: очерк прагматики нарративного текста Arxivləşdirilib 2022-02-16 at the Wayback Machine. — М.: ДеЛибри, 2018.
  • Же­нетт Ж. Фи­гу­ры. М., 1998. Т. 1–2
  • Иль­ин И. П. Ме­ж­ду струк­ту­рой и чи­та­те­лем: тео­ре­ти­че­ские ас­пек­ты ком­му­ни­ка­тив­но­го изу­че­ния ли­те­ра­ту­ры // Тео­рии, шко­лы, кон­цеп­ции. М., 1985
  • Кожевникова Н. А. Типы повествования в русской литературе XIX—XX вв. — М.: Институт русского языка РАН, 1994. — 350 с.
  • Корман Б. О. Итоги и перспективы изучения проблемы автора // Страницы истории русской литературы / Под ред. Д. Ф. Маркова. — М.: Наука, 1971. — С. 199—207.
  • Ко­си­ков Г. К. Струк­тур­ная по­эти­ка сю­же­тос­ло­же­ния во Фран­ции // За­ру­беж­ное ли­те­ра­ту­ро­ве­де­ние 70-х гг.: на­прав­ле­ния, тен­ден­ции, про­бле­мы. М., 1984
  • Лотман Ю. М.Текст в тексте / Ю. М. Лотман // Лотман Ю. М. Избр. ст.: в 3 т. Таллинн: Александра, 1992. — Т. 1. — С. 148—160.
  • Narratologiya  // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.
  • Осьмухина О. Ю. Русская литература сквозь призму идентичности: маска как форма авторской репрезентации в прозе XX столетия. — Саранск: Мордовский государственный университет, 2009. — 288 с. — ISBN 978-57103-2093-8.
  • Тю­па В. И. Нар­ра­то­ло­гия как ана­ли­ти­ка по­ве­ст­во­ва­тель­но­го дис­кур­са: («Ар­хие­рей» А. П. Че­хо­ва). Тверь, 2001
  • Тюпа В. И. Категория интриги в современной нарратологии Arxivləşdirilib 2022-04-21 at the Wayback Machine // Питання літературознавства. — 2013. — № 87. — С. 64-76.
  • Шмид В. Нарратология. М.: Языки славянской культуры. 2003.
digər dillərdə
  • Fludernik M. Towards a «natural» nar­ra­tology. L.; N. Y., 1996
  • Heuvel P. van den. Parole, mot, silence: pour une poétique de l’énonciation. P., 1985
  • Marchese A. L’officina del racconto. 2 ed. Mil., 1986
  • Metzeltin M. Theoretische und an­ge­wandte Semantik: vom Begriff zum Text. W., 2007
  • Narrative theory. L.; N. Y., 2004. Vol. 1–4
  • Prince G. Narratology. B.; N. Y., 1982;
  • Revaz F. Introduction а̀ la narratologie. Brux., 2009.
  • Ricœur P. Temps et récit. P., 1983–1985. Vol. 1–3
  • Routledge encyclopedia of narrative theory. L., 2005
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Narratologiya&oldid=7528636"