Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası
| Muxtar sovet respublikası | |||||
| Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Нахичева́нская Автоно́мная Сове́тская Социалисти́ческая Респу́блика Нахчыван Мухтар Совет Сосиалист Республикасы | |||||
|
|||||
|
Şüar: Бүтүн өлкәләрин пролетарлары, бирләшин! (Bütün ölkələrin proletarları, birləşin!) |
|||||
 Naxçıvan MSSR-nın Türkiyə, İran və Ermənistan SSR arasında yerləşməsi. |
|||||
|
|
|||||
| Paytaxt | Naxçıvan | ||||
| Böyük şəhərlər | Culfa, Ordubad, Şərur | ||||
| Dil(lər) |
Azərbaycan dili Rus dili |
||||
| Din | Ateizm | ||||
| Pul vahidi | SSRİ rublu | ||||
| Sahəsi | 5.500 km2 | ||||
| Əhalisi | 293.875 nəf. (1989) | ||||
| İdarəetmə forması | SSRİ muxtar respublikası | ||||
| Tarixi | |||||
| · 9 fevral 1924 | MSSR-nın yaradılması | ||||
| · 19 yanvar 1990 | SSRİ-dən ayrılma | ||||
| · 19 noyabr 1991 | Naxçıvan Muxtar Respublikasının yaradılması | ||||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||||
).jpg)
Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası (rus. Нахичева́нская Автоно́мная Сове́тская Социалисти́ческая Респу́блика, translit. Naxiçevanskaya Avtonomnaya Sovetskaya Sotsialistiçeskaya Respublika, azərb-kiril: Нахчыван Мухтар Совет Сосиалист Республикасы), qısaca: Naxçıvan MSSR (rus. Нахичева́нская АССР, translit. Naxiçevanskaya ASSR, azərb-kiril: Нахчыван МССР) — Azərbaycan SSR tərkibində muxtar respublika. 9 fevral 1924-cü ildə qurulmuşdur.
1920-ci ildə gerçəkləşdirilən Bakı əməliyyatının bir nəticəsi olaraq Cənubi Qafqaz regionu Qızıl Ordu tərəfindən işğal edilmişdir. Həmin ilin iyul ayınsa Naxçıvan Sovet Respublikası qurulmuşsue. 1923-cü ilin fevral ayında Azərbaycan SSR-nin bir parçası olaraq Naxçıvan Muxtar Vilayəti qurulmuşdur. 1924-cü ilin fevral ayında bu muxtar vilayət Naxçıvan MSSR-ya çevrilmişdir.
1990-cı ilin yanvar ayında Naxçıvan MSSR SSRİ-dən çıxmış, növbəti həmin ilin 19 noyabrında isə Azərbaycan Respublikasının bir parçası olaraq Naxçıvan Muxtar Respublikası qurulmuşdur.
Mündəricat
Tarixi[redaktə | əsas redaktə]
Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası 9 fevral 1924-cü ildə yaradılmışdır. Naxçıvan MR-in Ermənistan ilə təbii sərhəddini, əsasən Zəngəzur və Dərələyəz silsiləsinin suayırıcıları, Türkiyə və İranla sərhəddini isə Araz çayı təşkil edir. Ərazisi Şimal-Qərbdən Cənub-Şərqə doğru 158 km məsafədə uzanır. Muxtar Respublikanın Şimalda ən ucqar nöqtəsi Saraybulaq silsiləsinin Şərur rayonu ərazisindəki Kömürlü dağı (2064 m), ən cənub nöqtəsi isə Arazın sol sahilində 600 m yüksəklikdə yerləşən Zerəni dəmir yol stansiyasıdır. Şimaldan Cənuba doğru ən böyük məsafəsi 75 km-ə bərabərdir.
Qədim Azərbaycan torpağı olan Zəngəzurun 1920-ci ildə sovet rəhbərliyi tərəfindən Ermənistana verilməsi nəticəsində 44–45 km enində zolaq Araza doğru uzanaraq, Naxçıvan MR-i Azərbaycan Respublikasının qalan ərazisindən ayırmışdır. 1924-cü ildə Naxçıvan MSSR-də 3 qəza və 12 dairə təşkil olunmuş, 1925-ci ildə qəzalar ləğv edilmiş, dairələrin sayı 8-ə endirilmişdi: Baş Noraşen, Qıvraq, Tumbul, Əbrəqunis, Nərimanov, Culfa, Parağa və Ordubad dairələri. 1930-cu ilin birinci yarısında Şahbuz rayonu əlavə edilməklə Şərur, Naxçıvan, Culfa, Ordubad və Əbrəqunis rayonları yaradılmışdır. 1948-ci ildə Əbrəqunis rayonu Culfa rayonu ilə birləşdirildikdən sonra, Naxçıvan MSSR inzibati cəhətdən beş rayona (Naxçıvan (1978-ci ildən Babək), Şərur, Şahbuz, Culfa və Ordubad) bölünmüşdür. 1990-cı il 28 avqustda Azərbaycan SSR Ali Sovetinin fərmanına əsasən Türkiyə ilə həmsərhəd bölgənin sosial-iqtisadi inkişafını daha da sürətləndirmək və gücləndirmək məqsədi ilə, həmçinin ərazinin geostrateji mövqeyi nəzərə alınaraq, Sədərək kəndi və ona məxsus ərazilər əsasında Sədərək rayonu yaradılmışdır.
1929-cu il 18 fevralda Zaqafqaziya MİK totalitar inzibati-amirlik şəraitində Naxçıvan MSSR-in doqquz kəndinin – Şərur dairəsinin Qurdqulaq, Xaçik, Horadiz, Şahbuz nahiyyəsinin Oğbin, Sultanbəy, Ağxəç, Almalı, İtqıran kəndlərinin, Ordubad dairəsinin Qorçevan kəndinin, habelə Kilit kəndinin torpaqlarının bir hissəsinin, əkin sahələri və torpaqları ilə birlikdə Ermənistan SSR-ə birləşdirilməsi haqqında qərar qəbul etmişdir. Zaqafqaziya MİK-in Naxçıvanın sərhədləri məsələsinə baxması, Moskva müqaviləsi (1921) və Qars müqaviləsi (1921) sənədlərini imzalayan tərəflərin iştirakı olmadan Naxçıvan ərazisinin bir hissəsinin Ermənistana verilməsi beynəlxalq hüquq normalarının kobudcasına pozulması olmuşdur[1].
Hökumət və siyasət[redaktə | əsas redaktə]
Naxçıvan Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin birinci katiblərinin siyahısı:[2]
Əhali[redaktə | əsas redaktə]
1926–1989-cu illərdə Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının əhalisi.
| Milliyət | 1926[3] nəf. |
% | 1939[4] nəf. |
% | 1959[5] nəf. |
% | 1970[6] nəf. |
% | 1979[7] nəf. |
% | 1989[8] nəf. |
% |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ümumi | 104656 | 100,00% | 126696 | 100,00% | 141361 | 100,00% | 202187 | 100,00% | 240459 | 100,00% | 293875 | 100,00% |
| azərbaycanlılar[qeyd 1] | 88433 | 84,50% | 108529 | 85,66% | 127508 | 90,20% | 189679 | 93,81% | 229968 | 95,64% | 281807 | 95,89% |
| ruslar | 1837 | 1,76% | 2549 | 2,01% | 3161 | 2,24% | 3919 | 1,94% | 3807 | 1,58% | 3782 | 1,29% |
| kürdlər | 2649 | 2,53% | 1509 | 1,19% | 303 | 0,21% | 1087 | 0,54% | 1696 | 0,71% | 3127 | 1,06% |
| ermənilər | 11276 | 10,77% | 13350 | 10,54% | 9519 | 6,73% | 5828 | 2,88% | 3406 | 1,42% | 1906 | 0,65% |
| ukraynalılar | 92 | 0,09% | 360 | 0,28% | 438 | 0,31% | 997 | 0,49% | 942 | 0,39% | 1858 | 0,63% |
| belaruslar | 7 | 0,01% | 33 | 0,03% | 63 | 0,04% | 108 | 0,05% | 94 | 0,04% | 450 | 0,15% |
| tatarlar | 17 | 0,02% | 52 | 0,04% | 88 | 0,06% | 102 | 0,05% | 90 | 0,04% | 104 | 0,04% |
| digərləri | 345 | 0,33% | 314 | 0,25% | 281 | 0,20% | 467 | 0,23% | 456 | 0,19% | 841 | 0,29% |
Qeydlər[redaktə | əsas redaktə]
- ↑ 1926-cı ilə qədər «türklər»
İstinadlar[redaktə | əsas redaktə]
- ↑ Naxçıvan Muxtar Respublikası məqaləsi, Naxçıvan Ensiklopediyası, AMEA, Bakı, 2002, səh 365
- ↑ Naxçıvan Kommunist Partiyasının diyar - vilayət - respublika komitəsi
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1926 года. Национальный состав населения по регионам республик СССР Демоскоп
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1939 года. Распределение городского и сельского населения областей союзных республик по национальности и полу Демоскоп
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Городское и сельское население областей республик СССР (кроме РСФСР) по полу и национальности Демоскоп
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года. Городское и сельское население областей республик СССР (кроме РСФСР) по полу и национальности Демоскоп
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года. Городское и сельское население областей республик СССР (кроме РСФСР) по полу и национальности Демоскоп
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года.Распределение городского и сельского населения областей республик СССР по полу и национальности Демоскоп
Həmçinin bax[redaktə | əsas redaktə]
Xarici keçidlər[redaktə | əsas redaktə]
- "Naxçıvan MSSR". Böyük Sovet Ensiklopediyasında.
- "Naxçıvan". worldstatesmen.org saytında.
| Naxçıvan Muxtar Respublikası | ||
|---|---|---|
| Tərkibi | Naxçıvan şəhəri • Babək rayonu • Culfa rayonu • Kəngərli rayonu • Ordubad rayonu • Sədərək rayonu • Şahbuz rayonu • Şərur rayonu |  |
| Tarixi | Naxçıvanşahlıq • Naxçıvan tüməni • Naxçıvan xanlığı • Naxçıvan qəzası • Araz Türk Cümhuriyyəti • Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası | |
| Elm və təhsil | AMEA Naxçıvan bölməsi • Naxçıvan Dövlət Universiteti • Naxçıvan Müəllimlər İnstitutu • "Naxçıvan" Universiteti • Naxçıvan Tibb Kolleci • Naxçıvan Musiqi Kolleci • Naxçıvan Dövlət Texniki Kolleci • Naxçıvan Kənd Təsərrüfatı Texnikumu • Naxçıvan Pedaqoji Texnikumu • Naxçıvan Pedaqoji İnstitutu • Naxçıvan Politexnik Texnikumu • Naxçıvan türk liseyləri • Naxçıvan daşyonma məktəbi • Naxçıvan Avtomobil Məktəbi • Naxçıvanşünaslıq Mərkəzi | |
| İdman | Naxçıvan Olimpiya İdman Kompeksi • Naxçıvan Şahmat Məktəbi • Naxçıvanda idman • Naxçıvan şəhər stadionu • "Araz-Naxçıvan" PFK • "Araz-Naxçıvan" MFK • Naxçıvan Muxtar Respublikasının futbol çempionatı | |
| Media | Naxçıvan Muxtar Respublikası Dövlət Televiziya və Radio Verilişləri Komitəsi • Naxçıvan TV • "Kanal 35" • Naxçıvan radiosu • "Naxçıvanın səsi" radiosu • "Şərq qapısı" qəzeti • "El həyatı" qəzeti • "Qabaqcıl" qəzeti • "Sоvet Naxçıvanı" qəzeti • "Şərurun səsi" | |
| İqtisadiyyat | Naxçıvan iqtisadi rayonu • Naxçıvan Avtomobil Zavodu • Naxçıvan trolleybusu | |
| Mədəniyyət | Naxçıvan Dövlət Filarmoniyasının Estrada Orkestri • Naxçıvan Dövlət Uşaq Teatrı • "Xan Sarayı" Dövlət Tarix-Memarlıq Muzeyi • Kəngərli rayon Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi | |
| Digər | Acarıstan–Naxçıvan münasibətləri | |
| Portal:Naxçıvan | ||
