Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası

Vikipediya, azad ensiklopediya
Jump to navigation Jump to search
Muxtar sovet respublikası
Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası
Нахичева́нская Автоно́мная Сове́тская Социалисти́ческая Респу́блика
Нахчыван Мухтар Совет Сосиалист Республикасы
Bayraq Gerb
Bayraq Gerb
Şüar: Бүтүн өлкәләрин пролетарлары, бирләшин!
(Bütün ölkələrin proletarları, birləşin!)
265nakhichevan-assr.gif
Naxçıvan MSSR-nın Türkiyə, İran və Ermənistan SSR arasında yerləşməsi.
← Naxçıvan İctimai Şuralar Cümhuriyyəti bayrağı.jpeg
Flag of Azerbaijan.svg →
Paytaxt Naxçıvan
Böyük şəhərlər Culfa, Ordubad, Şərur
Dil(lər) Azərbaycan dili
Rus dili
Din Ateizm
Pul vahidi SSRİ rublu
Sahəsi 5.500 km2
Əhalisi 293.875 nəf. (1989)
İdarəetmə forması SSRİ muxtar respublikası
Tarixi
 · 9 fevral 1924 MSSR-nın yaradılması
 · 19 yanvar 1990 SSRİ-dən ayrılma
 · 19 noyabr 1991 Naxçıvan Muxtar Respublikasının yaradılması
Commons-logo.svg Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının gerbi
50 illik yubileyinə həsr olunmuş SSRİ poçt markası.

Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası (rus. Нахичева́нская Автоно́мная Сове́тская Социалисти́ческая Респу́блика, translit. Naxiçevanskaya Avtonomnaya Sovetskaya Sotsialistiçeskaya Respublika, azərb-kiril: Нахчыван Мухтар Совет Сосиалист Республикасы), qısaca: Naxçıvan MSSR (rus. Нахичева́нская АССР, translit. Naxiçevanskaya ASSR, azərb-kiril: Нахчыван МССР) — Azərbaycan SSR tərkibində muxtar respublika. 9 fevral 1924-cü ildə qurulmuşdur.

1920-ci ildə gerçəkləşdirilən Bakı əməliyyatının bir nəticəsi olaraq Cənubi Qafqaz regionu Qızıl Ordu tərəfindən işğal edilmişdir. Həmin ilin iyul ayınsa Naxçıvan Sovet Respublikası qurulmuşdur. 1923-cü ilin fevral ayında Azərbaycan SSR-nin bir parçası olaraq Naxçıvan Muxtar Vilayəti qurulmuşdur. 1924-cü ilin fevral ayında bu muxtar vilayət Naxçıvan MSSR-ya çevrilmişdir.

1990-cı ilin yanvar ayında Naxçıvan MSSR SSRİ-dən çıxmış, növbəti həmin ilin 19 noyabrında isə Azərbaycan Respublikasının bir parçası olaraq Naxçıvan Muxtar Respublikası qurulmuşdur.

Tarixi[redaktə | əsas redaktə]

Əsas məqalə: Naxçıvan#Tarixi

Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası 9 fevral 1924-cü ildə yaradılmışdır. Naxçıvan MR-in Ermənistan ilə təbii sərhəddini, əsasən Zəngəzur və Dərələyəz silsiləsinin suayırıcıları, Türkiyə və İranla sərhəddini isə Araz çayı təşkil edir. Ərazisi Şimal-Qərbdən Cənub-Şərqə doğru 158 km məsafədə uzanır. Muxtar Respublikanın Şimalda ən ucqar nöqtəsi Saraybulaq silsiləsinin Şərur rayonu ərazisindəki Kömürlü dağı (2064 m), ən cənub nöqtəsi isə Arazın sol sahilində 600 m yüksəklikdə yerləşən Zerəni dəmir yol stansiyasıdır. Şimaldan Cənuba doğru ən böyük məsafəsi 75 km-ə bərabərdir.

Qədim Azərbaycan torpağı olan Zəngəzurun 1920-ci ildə sovet rəhbərliyi tərəfindən Ermənistana verilməsi nəticəsində 44–45 km enində zolaq Araza doğru uzanaraq, Naxçıvan MR-i Azərbaycan Respublikasının qalan ərazisindən ayırmışdır. 1924-cü ildə Naxçıvan MSSR-də 3 qəza və 12 dairə təşkil olunmuş, 1925-ci ildə qəzalar ləğv edilmiş, dairələrin sayı 8-ə endirilmişdi: Baş Noraşen, Qıvraq, Tumbul, Əbrəqunis, Nərimanov, Culfa, Parağa və Ordubad dairələri. 1930-cu ilin birinci yarısında Şahbuz rayonu əlavə edilməklə Şərur, Naxçıvan, Culfa, Ordubad və Əbrəqunis rayonları yaradılmışdır. 1948-ci ildə Əbrəqunis rayonu Culfa rayonu ilə birləşdirildikdən sonra, Naxçıvan MSSR inzibati cəhətdən beş rayona (Naxçıvan (1978-ci ildən Babək), Şərur, Şahbuz, Culfa və Ordubad) bölünmüşdür. 1990-cı il 28 avqustda Azərbaycan SSR Ali Sovetinin fərmanına əsasən Türkiyə ilə həmsərhəd bölgənin sosial-iqtisadi inkişafını daha da sürətləndirmək və gücləndirmək məqsədi ilə, həmçinin ərazinin geostrateji mövqeyi nəzərə alınaraq, Sədərək kəndi və ona məxsus ərazilər əsasında Sədərək rayonu yaradılmışdır.

1929-cu il 18 fevralda Zaqafqaziya MİK totalitar inzibati-amirlik şəraitində Naxçıvan MSSR-in doqquz kəndinin – Şərur dairəsinin Qurdqulaq, Xaçik, Horadiz, Şahbuz nahiyyəsinin Oğbin, Sultanbəy, Ağxəç, Almalı, İtqıran kəndlərinin, Ordubad dairəsinin Qorçevan kəndinin, habelə Kilit kəndinin torpaqlarının bir hissəsinin, əkin sahələri və torpaqları ilə birlikdə Ermənistan SSR-ə birləşdirilməsi haqqında qərar qəbul etmişdir. Zaqafqaziya MİK-in Naxçıvanın sərhədləri məsələsinə baxması, Moskva müqaviləsi (1921) və Qars müqaviləsi (1921) sənədlərini imzalayan tərəflərin iştirakı olmadan Naxçıvan ərazisinin bir hissəsinin Ermənistana verilməsi beynəlxalq hüquq normalarının kobudcasına pozulması olmuşdur[1].

Hökumət və siyasət[redaktə | əsas redaktə]

Əsas məqalə: Azərbaycan Kommunist Partiyası Naxçıvan vilayət komitəsi

Naxçıvan Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin birinci katiblərinin siyahısı:[2]

S.A.A. Vəzifə müddəti Yaşadığı illər
Başlanma tarixi Başa çatma tarixi
Birinci katib
? 1920 1921
Vəlibəyov Bahadır Qasım oğlu 1921 1921 (12.01.1894-16.02.1940) 
Tahirov Yusif Paşa oğlu 1921 1925 (1893 - 08.01.1938)
Şahbazov Ələsgər Abbas oğlu 1925 ? (1898-09.05.1973)
? ? ?
Volkov Vasili Alekseyeviç 1929 1929 1889-1939
Tağıyev İbrahim Tağı oğlu 1929 1929 (1894-13.10.1937)
Rəhimov Ağaverdi Hacı Yarəli oğlu 1929
Vəlibəyov Bahadır Qasım oğlu ? 1933 (12.01.1894-16.02.1940) 
Məmmədov Əliqara bəy Hacı Yəhya oğlu 1933 1933
Mehdiyev Mehdi Adıgözəl oğlu 1934 1936, dekabr (20.10.1895 - 14.10.1937)
Rəhmanov Həsən Əlipaşa oğlu ? 1937
Sultanov Sultan Teymur oğlu 1937 1937 (1905-09.01.1938)
Nəzərov İbrahim Əli oğlu 1938
İsmayılov Kazım Heydər oğlu 1938? 1940
Nəcəfov Hüseyn Hümbət oğlu 1940 1948
Yusifov Yusif Niftalı oğlu 1948 1951 (20.10.1906-14.06.1995)
Əliyev Paşa 1951 1952
Əsgərov İsmayıl Nəsrulla oğlu  1952 1956 1914-
Məmmədov Xurşud Bayramqulu oğlu  1956 1961 1906-?
İbrahimov Hacıağa Xəlil oğlu  1961, oktyabr 1970, aprel (1923-1992)
Hüseynov Aslan Ağahüseyn oğlu  1970, aprel 1975, dekabr 1916-
Rəhimov Kamran Nəbi oğlu 1975, dekabr 1983, dekabr (04.06.1928-04.06.2007)
Mustafayev Nürəddin Elyaz oğlu  1983, dekabr 1988, noyabr 1942-
İsayev Heydər İsa oğlu 1988, noyabr 1990, yanvar 1936-1999
Cəlilov Afiyəddin Cəlil oğlu 1990, yanvar 1990, aprel (08.01.1946-29.09.1994)
Əliyev Əkbər Fəttah oğlu 1990, aprel 1991, avqust 1950-

Əhali[redaktə | əsas redaktə]

1926–1989-cu illərdə Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının əhalisi.

Milliyət 1926[3]
nəf.		 % 1939[4]
nəf.		 % 1959[5]
nəf.		 % 1970[6]
nəf.		 % 1979[7]
nəf.		 % 1989[8]
nəf.		 %
Ümumi 104656 100,00% 126696 100,00% 141361 100,00% 202187 100,00% 240459 100,00% 293875 100,00%
azərbaycanlılar[qeyd 1] 88433 84,50% 108529 85,66% 127508 90,20% 189679 93,81% 229968 95,64% 281807 95,89%
ruslar 1837 1,76% 2549 2,01% 3161 2,24% 3919 1,94% 3807 1,58% 3782 1,29%
kürdlər 2649 2,53% 1509 1,19% 303 0,21% 1087 0,54% 1696 0,71% 3127 1,06%
ermənilər 11276 10,77% 13350 10,54% 9519 6,73% 5828 2,88% 3406 1,42% 1906 0,65%
ukraynalılar 92 0,09% 360 0,28% 438 0,31% 997 0,49% 942 0,39% 1858 0,63%
belaruslar 7 0,01% 33 0,03% 63 0,04% 108 0,05% 94 0,04% 450 0,15%
tatarlar 17 0,02% 52 0,04% 88 0,06% 102 0,05% 90 0,04% 104 0,04%
digərləri 345 0,33% 314 0,25% 281 0,20% 467 0,23% 456 0,19% 841 0,29%

Qeydlər[redaktə | əsas redaktə]

  1. ↑ 1926-cı ilə qədər «türklər»

İstinadlar[redaktə | əsas redaktə]

  1. ↑ Naxçıvan Muxtar Respublikası məqaləsi, Naxçıvan Ensiklopediyası, AMEA, Bakı, 2002, səh 365
  2. ↑ Naxçıvan Kommunist Partiyasının diyar - vilayət - respublika komitəsi
  3. ↑ Всесоюзная перепись населения 1926 года. Национальный состав населения по регионам республик СССР Демоскоп
  4. ↑ Всесоюзная перепись населения 1939 года. Распределение городского и сельского населения областей союзных республик по национальности и полу Демоскоп
  5. ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Городское и сельское население областей республик СССР (кроме РСФСР) по полу и национальности Демоскоп
  6. ↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года. Городское и сельское население областей республик СССР (кроме РСФСР) по полу и национальности Демоскоп
  7. ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года. Городское и сельское население областей республик СССР (кроме РСФСР) по полу и национальности Демоскоп
  8. ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года.Распределение городского и сельского населения областей республик СССР по полу и национальности Демоскоп

Həmçinin bax[redaktə | əsas redaktə]

Xarici keçidlər[redaktə | əsas redaktə]

  • "Naxçıvan MSSR". Böyük Sovet Ensiklopediyasında.
  • "Naxçıvan". worldstatesmen.org saytında.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Naxçıvan_Muxtar_Sovet_Sosialist_Respublikası&oldid=4941468"