Panqasinan
| Panqasinan | |||||
|---|---|---|---|---|---|
 | |||||
|
|||||
| 15°55′ şm. e. 120°20′ ş. u.HGYO | |||||
| Ölkə | |||||
| Tarixi və coğrafiyası | |||||
| Əsası qoyulub | 1611 | ||||
| Sahəsi |
|
||||
| Saat qurşağı | |||||
| Əhalisi | |||||
| Əhalisi |
|
||||
| Rəqəmsal identifikatorlar | |||||
| Telefon kodu | +63 75 | ||||
| Poçt indeksi | 2400–2447 | ||||
| Digər | |||||
| pangasinan.gov.ph | |||||
  Panqasinan | |||||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||||
Panqasinan — Filippində, Luson adasının İlokos regionunda yerləşən sahil əyalətidir.[3] Onun paytaxtı Linqayen, ən sıx məskunlaşmış şəhəri isə San Karlosdur. Panqasinan əyaləti, Luzonun qərb hissəsində, Linqayen körfəzi və Cənubi Çin dənizi boyunca yerləşir. Ümumi ərazi sahəsi 5,451.01 kvadrat kilometr (2,104.65 kvadrat mil) təşkil edir. 2020-ci il siyahıyaalınmasına əsasən, əhalisi 3,163,190 nəfərdir. Rəsmi qeydiyyatdan keçmiş seçicilərin sayı isə 1,651,814 nəfərdir.[4]
Əyalətin qərb hissəsi Sambal xalqının vətəni, mərkəzi və şərq hissələri isə Panqasinan xalqının vətənidir. Etnik miqrasiyaya görə İlokano xalqı da bu əyalətdə məskunlaşmışdır.
Panqasinan həm əyalətin, həm xalqın, həm də danışılan dilin adıdır. Ana dili Panqasinan olanların sayı ən azı 2 milyon nəfər olaraq təxmin edilir. Panqasinan dili əyalətin rəsmi dili olmaqla yanaşı, Filippində rəsmi tanınan regional dillərdən biridir. Müxtəlif etnik qruplar əyalətin mədəni zənginliyini artırır. Əhalinin əksəriyyəti Panqasinanlılardan ibarətdir, qalan hissəsi isə əyalətin şərq və qərb hissələrində məskunlaşan Bolinao və İlokano xalqının nəsilləridir.[5] Panqasinan dili əyalətdə yaşayan etnik azlıqların çoxu tərəfindən ikinci dil kimi danışılır. Azlıqda olan etnik qruplara Bolinao dilində danışan Zamballar və İlokanolar daxildir.
Panqasinanın məşhur turistik məkanlarına Alaminosdakı Yüz Ada Milli Parkı, Bolinao və Dasoldakı ağ qumlu çimərliklər daxildir. Daqupan Banqus Festivalı ("Süd balığı festivalı") ilə tanınır. Panqasinan həmçinin manqoları və keramika sobasında bişirilən Puto Kalasiao ilə məşhurdur. Panqasinan, Luzonun mərkəzi düzənliyində strateji geosiyasi mövqeyə malikdir və şimal Luzona giriş qapısı kimi təsvir edilir.
Etimologiya
[redaktə | vikimətni redaktə et]Panqasinanın adı “duz yeri” və ya “duz istehsal edilən yer” mənasını verir. Bu ad “üçün” mənasını verən “-panq” prefiksi, “duz” mənasını verən “-asin” kök sözü və “yer” mənasını ifadə edən “-an” suffiksindən törəmişdir. Əyalətin adının ispan forması olan Panqasinan hələ də üstünlük təşkil edir, baxmayaraq ki, diakritik işarələr olmadan yazılır və tələffüzü eyni qalır:[paŋɡasiˈnan]. Panqasinan Filippində duz istehsalının əsas mərkəzlərindən biridir.
Tarixi
[redaktə | vikimətni redaktə et]Panqasinan Filippin adalarının qalan hissəsi kimi Avstroneziya xalqları tərəfindən məskunlaşdırılmışdır. Onlar Linqayen körfəzi boyunca yaşayış məntəqələri salmış və ən azı VIII əsrdən etibarən Hindistan, Çin və Yaponiya ilə qədim Avstroneziya ticarət yollarının bir hissəsi olmuşlar. Sahil bölgələrində əsas sənaye duz istehsalı idi ki, bu da "Panqasinan" ("duz istehsal edilən yer") adının mənşəyidir.[6]
XVI əsrdə Panqasinan ispanlar tərəfindən "Yaponiyanın limanı" adlandırılmışdır. Yerli əhali, dənizçi Cənub-Şərqi Asiya xalqlarına xas olan yerli geyimlərə əlavə olaraq, Yapon və Çin ipəkləri geyinirdi. Hətta adi insanlar da Çin və Yapon pambıq geyimlərinə üstünlük verirdilər.[7] Onlar dişlərini qaraldırdılar və xaricilərin ağ dişlərini heyvanların dişlərinə bənzədərək iyrənirdilər. Çin və Yapon evlərində yayılmış tipik çini küplərdən istifadə edirdilər. Dəniz döyüşlərində Yapon üslublu barıt silahları ilə qarşılaşılmışdır.
Bu malların mübadiləsi üçün Asiyanın hər yerindən tacirlər bura gələr, əsasən qızıl və qullar, həmçinin maral dəriləri, müşk pişiyi və digər yerli məhsullarla ticarət edirdilər. Yaponiya və Çinlə daha geniş ticarət əlaqələri olmasına baxmayaraq, Panqasinanlılar mədəni cəhətdən cənubdakı digər Luzon qruplarına bənzəyirdilər.
Panqasinanlılar ispan işğalına müqavimət göstərən döyüşkən xalq kimi tanınırdı. Yepiskop Dominqo Salazar onları ölkənin ən qəddar və cəsur xalqı kimi təsvir etmişdir. Onlar xristianlıqdan uzaq idilər, lakin xristianlar kimi dini mərasimlərdə az miqdarda şərab istifadə edirdilər. Kilsə fəxr edirdi ki, Filippinin şimalını ispan ordusu deyil, məhz onlar İspaniya üçün fəth etmişdir. Kilsə zinakarlara qarşı çox sərt idi. Həm kişi, həm də qadın üçün cəza edam idi. Panqasinanlılar məğlub edilən Sambal və Neqrito döyüşçülərini əsir götürərək Çin tacirlərinə qul kimi satmaqla tanınırdılar.[8]
Xristianlıq
[redaktə | vikimətni redaktə et]1324-cü ildə Friuli İtaliyadan olan fransiskan missioneri Odorik de Pordenonenin Bolinaoda katolik ayini icra etdiyi və yerli sakinləri vəftiz etdiyi güman edilir. 2007-ci ilin iyul ayında Odorikin səyahətini xatırlatmaq üçün Bolinaoda memorial lövhələr qoyulmuşdur, bu da Luiqi Malamokkonun nəşrinə əsaslanır. 1324-cü ildə baş tutduğu iddia edilən bu ayin, ümumiyyətlə Filippinlərdə ilk ayin kimi qəbul edilən və Ferdinand Magellan tərəfindən 1521-ci ildə keçirilmiş ayindən təxminən 197 il əvvəl baş vermiş olardı. Lakin tarixçi Uilyam Henri Skott Odorikin səyahətləri haqqında yazılarını araşdırdıqdan sonra belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, o, çox güman ki, Filippin torpağına ayaq basmamışdır və əgər basıbsa, onun ayin keçirdiyinə inanmaq üçün heç bir əsas yoxdur.[9]
Dillər
[redaktə | vikimətni redaktə et]Panqasinan dili aqqlütinativ dildir. O, Avstroneziya dil ailəsinin Malayo-Polineziya dilləri qoluna aiddir və Panqasinan əyalətinin, eləcə də şimal Tarlağın və cənub-qərbi La Unionun əsas dilidir. Panqasinan dili Filippində, eləcə də İndoneziya və Malayziyada danışılan digər Malayo-Polineziya dillərinə bənzəyir. O, Panqasinanın şimal-qərbində yerləşən Benquet əyalətində danışılan İbaloy dili ilə yaxın qohumdur. Panqasinan dili və İbaloy dili birlikdə Panqasinan dilləri qrupu altında təsnif edilir. Digər Panqasinan dilləri bunlardır:
- Karao
- İvaak
- Keley-i
- İ-Kallahan
- İbaloy
- Tinok
- Kayapa
Ana dillərindən əlavə, təhsilli Panqasinanlıların əksəriyyəti İlokano, İngilis və Taqal dillərini yüksək səviyyədə bilirlər. Panqasinan dili əsasən əyalətin mərkəzi hissəsində, 2-ci, 3-cü və 4-cü dairələrdə danışılır, həmçinin şərqdə yerləşən 5-ci və 6-cı dairələrin sakinlərinin əksəriyyəti üçün birinci dildir, digər bölgələrdə isə ikinci dil kimi istifadə olunur. İlokano dili Panqasinanın ən qərb və ən şərq hissələrində, 1-ci, 5-ci və 6-cı dairələrdə geniş yayılmışdır və digər bölgələrdə ikinci dil kimi danışılır. İlokanolar və Panqasinanlılar, İlokano dilini Panqasinan ləhcəsi ilə danışırlar, çünki ilk nəsil İlokano mənşəli sakinlər Panqasinan dilini öyrənmişlər. Bütün Panqasinanlılar İlokano dilində danışmır, çünki Panqasinan əvvəllər Mərkəzi Luzona daxil idi, sonradan isə İlokos regionuna daxil edildi.
Sambalik dil ailəsinə aid olan Bolinao dili əyalətin qərb ucunda, Bolinao və Anda qəsəbələrində geniş yayılmışdır. Digər Sambalik dili olan Sambal isə əvvəllər Zambales əyalətinə daxil olan bəzi qəsəbələrdə danışılır. Panqasinanlılar kimi, təhsilli Bolinao dilli Samballar və digər Samballar da ana dillərindən əlavə İlokano, Taqal və İngilis dillərində yüksək səviyyədə danışırlar. Samballar artıq İlokano dilində sərbəst danışırlar, çünki əvvəllər Zambalesin tərkibində olmuş Qərbi Panqasinana İlokano köçkünləri yerləşmiş və illər keçdikcə Samballar və İlokanolar arasında qarşılıqlı ünsiyyət artmışdır. Taqaloq dili, Nueva Eciya ilə sərhəddə yerləşən qəsəbələrin sakinləri tərəfindən danışılır.
Panqasinanda ana dili olmayan digər dillər (İlokanodan başqa) əyalət daxilində müxtəlif etnik icmalar tərəfindən müəyyən dərəcədə danışılır. Bunlara Sambalik dilləri ilə əlaqəli olan Kapampanqan, eləcə də Sebuano, Hiliqaynon, Maranao və Kordilyera dilləri daxildir.
Din
[redaktə | vikimətni redaktə et]Panqasinanda üstünlük təşkil edən din Roma katolik dinidir və əhalinin 80%-i bu dinə mənsubdur. Aqlipayan kilsəsi isə 9% ilə ikinci yerdə qərarlaşır. Digər dini təriqətlər müxtəlif xristian qrupları arasında bölünür. Çox az sayda insan isə ciddi inanclıdır və Filippinin digər bölgələrində olduğu kimi, yerli anito inanclarını və ayinlərini davam etdirir. İspan və Amerika missionerləri xristianlığı Panqasinana gətirmişlər. 1571-ci ildə ispanların fəthindən əvvəl Panqasinan xalqının əsas dini, əsasən yerli mədəniyyətini və dinini qoruyub saxlamış Luzon adasındakı Kordilyera administrativ bölgəsinin sakinləri və dağlıq İqorot xalqının yerli dininə bənzəyirdi. Xristianlıqdan əvvəl Panqasinan müəyyən qədər Hinduizm, Buddizm və İslamdan da təsirlənmişdi.[10][11]
İstinadlar
[redaktə | vikimətni redaktə et]- ↑ https://web.archive.org/web/20180728200239/http://nap.psa.gov.ph/activestats/psgc/listprov.asp.
- ↑ 2020 Census of Population and Housing (2020 CPH) Population Counts Declared Official by the President. Philippine Statistics Authority, 2021.
- ↑ Benton, Richard A. Pangasinan Reference Grammar. Honolulu: University of Hawaii Press. 1971. səh. 36. ISBN 978-0-8248-7910-5.
- ↑ ""Pangasinan voters already 1,651,814," Sunday Punch. December 10, 2012". May 17, 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: December 26, 2012.
- ↑ "Pangasinan: The Most Populated Province in the Philippines (Results from the 2000 Census of Population and Housing, NSO) | Philippine Statistics Authority". psa.gov.ph. İstifadə tarixi: October 11, 2021.
- ↑ "History". Official Website of the Province of Pangasinan. Philippine Government. İstifadə tarixi: 16 July 2023.
- ↑ Scott, William Henry. Barangay. Manila Philippines: Ateneo de Manila University Press. 1994. 187.
- ↑ Scott, William Henry. Barangay. Manila Philippines: Ateneo de Manila University Press. 1994. 248–249.
- ↑ Scott, William Henry. Prehispanic source materials for the study of Philippine history. New Day Publishers. 1984. 81–82. ISBN 978-971-10-0226-8.
- ↑ "The Lowland Cultural Community of Pangasinan". January 18, 2022 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 26, 2019.
- ↑ "Sambal Mythology | Pantheon of Deities and Beings • THE ASWANG PROJECT". January 29, 2019.