Qırğızıstan–Özbəkistan sərhədi
| Qırğızıstan–Özbəkistan sərhədi | |
|---|---|
| Xüsusiyyətləri | |
| Dövlətlər | |
Qırğızıstan-Özbəkistan sərhədi — Qırğızıstan və Özbəkistan arasındakı sərhəd Qazaxıstan sərhədindən Tacikistan sərhədinə keçən 1314 kilometr uzunluğundadır. Bu Qırğızıstanın ən uzun xarici sərhədidir.
Təsvir[redaktə | mənbəni redaktə et]
Sərhəd Qazaxıstanla kəsişmədə şimaldan başlayır, sonra Qazaxıstan və Qırğızıstan arasında Özbəkistan ərazisi ətrafında əyilir; daha sonra sərhəd Pskem dağlarından keçir və bu ərazinin çox hissəsi bir sıra milli parklar tutur (Özbəkistanda Uqam-Çatkal Milli Parkı və Qırğızıstanda Beş-Aral Dövlət Təbiət Qoruğu). Sonra sərhəd Çatkal silsiləsini və Kurama dağlarını keçərək təqribən cənub-şərq istiqamətinə keçir, sonra Varzik şəhəri yaxınlığında Fərqanə Vadisinə keçir. Sərhədin qalan hissəsi Özbəkistanın şərqində bir ox ucu forması yaradan bir sıra burulmuş xətlərdən ibarətdirr. Bu “oxun” şimal tərəfi ortada Özbəkistan ərazisinin bir nöqtəsini ehtiva edir və Qırğızıstanın Kerben şəhərinin qərbində kiçik bir Özbək anklavı yaradır. Ox ucu Xanabadın şərqindədir. Sərhəd daha sonra Tacikistan sərhət üçlüyünə qədər qərbə doğru bir sıra kəsik xətlərdən keçir.
Sərhədin ən şimal hissəsi dağlıq və seyrək yerləşmişdir. Fərqanə Vadisindən keçən hissə isə əksinədir.
Özbəkistan dəmir yolu şəbəkəsinin bu sərhədi keçən bir neçə hissəsi vardır ki, bu da kiçik qolların sonunda Qırğızıstanda bir neçə stansiya əmələ gətirməsinə səbəb olur. Bu infrastruktur Sovet dövrünün mirasıdır.
Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Qırğızıstan və Özbəkistan arasındakı sərhədin Fərqanə Vadisindəki qarışıq məskunlaşma nümunəsi səbəbindən çəkilməsi olduqca çətin olur[1]. Bir qayda olaraq ərazi komitələri köçərilərin yaşadığı ərazilər qırğızlara, əhalisi olan yerlər isə özbəklərə verilir[2][3]. Bununla birlikdə Sovetlər, qırğızların şəhərlərinin olmadığını və bunun iqtisadi inkişaf üçün bir maneə olacağını düşünürdülər. Məhz bu səbəbdən qırğızlar əsasən özbəklərin yaşadığı Oş vilayətini əldə edirlər. Əndican, Margilan və Cəlabadla bağlı fikir ayrılıqları var idi; sonunda ilk ikisi özbəklərə, sonuncusu qırğızlara verilir. Sərhəd əvvəlcə Özbəkistan SSR-in Xucan bölgəsini və indiki Tacikistanın qalan hissəsini əhatə etdiyi üçün daha uzun idi. Sərhəd 1929-cu ildə Tacikistanın Xocənd vilayətini əldə edir və tam olaraq SSR-nin bir parçası olur. Qara-Qırğızıstan Muxtar Vilayəti 1924-cü ilin oktyabrında Rusiya SSR-in tərkibinə daxil idi. Vilayətin sərhədləri müasir Qırğızıstanın sərhədləri ilə üst-üstə düşürdü. 1925-ci ilin mayında Qırğızıstan Muxtar Vilayətinin adı dəyişdirilir, 1926-cı ildə Qırğızıstan MSSR olur və nəhayət 1936-cı ildə Qırğızıstan SSR-yə çevrilir[4].
Sərhəd 1991-ci ildə Sovet İttifaqının dağılmasından və üzv respublikaların müstəqilliyindən sonra beynəlxalq status alır. Gərginlik 1990-cı ildəki Oş qiyamları ilə başlayır. 1999-2000-ci illərdə Özbəkistan sərhədyanı terrorizmə təhdid olduğunu əsas gətirərək sərhəd hissələrini birtərəfli qaydada minalanmağa başlayır[5]. Sərhəd hissələrinin potensial demarkasiyası və müvafiq anklavların “materiklə” birləşdirən keçidlərin yaradılması barədə 2001-ci ildə imzalanan bir razılaşma Qırğızıstanda pis qəbul edilir. Razılaşma heç vaxt təsdiq olunmUR və bu müddət ərzində sərhəd boyunca davam edən gərginliyə səbəb olur[6]. Münasibətlər son illərdə yaxşılaşmışdır. Sərhədin böyük hissəsini təyin edən bir sərhəd müqaviləsi 2018-ci ildə imzalanır, lakin anklavların vəziyyəti ilə bağlı müzakirələr davam edir[7][8].
1999-cu ildə terrorçuların girişinin qarşısını almaq üçün sərhəddə bir sədd inşaatı başladılmışdır[9].
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ Starr, S. Frederick (ed.) (2011) Ferghana Valley — the Heart of Central Asia Routledge, pg. 108
- ↑ Haugen, Arne (2003) The Establishment of National Republics in Central Asia, Palgrave Macmillan, pg. 189
- ↑ Khalid, Adeeb (2015) Making Uzbekistan: Nation, Empire, and Revolution in the Early USSR, Cornell University Press, pg. 276
- ↑ Haugen, Arne (2003) The Establishment of National Republics in Central Asia, Palgrave Macmillan, pg. 167
- ↑ Trofimov, Dmitriy, Ethnic/Territorial and Border Problems in Central Asia, 2002, 4 June 2019 tarixində orijinalından arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 28 October 2018
- ↑ International Crisis Group, CENTRAL ASIA - BORDER DISPUTES AND CONFLICT POTENTIAL (PDF), 4 April 2002, 29 October 2018 tarixində arxivləşdirilib (PDF), İstifadə tarixi: 28 October 2018
- ↑ Daily Sabah, Uzbekistan, Kyrgyzstan sign historic border agreement, 6 September 2017, 21 June 2020 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 4 November 2018
- ↑ Baumgartner, Pete, Tug-Of-War: Uzbekistan, Kyrgyzstan Look To Finally Settle Decades-Old Border Dispute, 14 December 2017, 20 June 2020 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 4 November 2018
- ↑ "Focus on conflict prevention in Ferghana Valley" (ingilis). Integrated Regional Information Networks. 2004-07-24. 2007-09-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-06-08.