Qədim türk dili

Qədim türk dili
Ölkələr	Monqolustan Göytürk xaqanlığı Qərbi Göytürk xaqanlığı Şərqi Göytürk xaqanlığı İkinci Göytürk xaqanlığı  Qırğızıstan SSR  Türkiyə  Özbəkistan  Tacikistan MSSR Böyük Monqol imperiyası  Gürcüstan SSR Azərbaycan SSR  Özbəkistan SSR
Ölü dil	VIII əsr
Təsnifatı
türk dilləri Ortaq türk dili Qədim türk dili
Yazı	Orxon əlifbası
Dil kodları
ISO 639-1	—
ISO 639-2	—
ISO 639-3	otk
IETF	otk
Glottolog	oldu1238

Qədim türk dili, Türk yazı dilinin ilk dövrəsidir. Bu dövrdə türk dilinin şivə, ləhçə kimi budaqlara ayrılmadığı qəbul edilir. Bu dövr, Göytürklər, Uyğurlar və Qaraxanlılar dövrünün bir hissəsi (13-cü əsrə qədər) olmaq üzrə təxminən səkkiz əsrlik dövrü əhatə edir; 8-ci əsrdən 13-cü əsrə qədərki dövrdür.

Xüsusiyyətlər

Qədim türkcə dövründəki Türkcənin bu günə görə bir çox fərqli tərəfi vardır. Bunlardan bir qismi bunlardır:

• "Edgü">> "iyi": Söz içində olan / d / səsi zamanla / y / səsinə çevrilmişdir. (Nümunə: edər> eđer> eyer; kadgu> kađgu> kaygu> qayğı)
• "Beg"> "beğ"> "bəy": Sözlərin sonunda olan / g / səsləri çoklukla / y / səsinə çevrilmişdir.
• "Tag"> "dağ": Söz başındakı / t / Orxon əlifbasında "" ilə göstərilən T səsləri Oğuz qrupunda yumuşayarak / d / səsinə çevrilmişdir. Bu ankı məlumatlarla Türkcənin ən köhnə yazılı mətni Orxon abidələri olaraq qəbul edilməkdədir. Orxon abidələri, Qədim türkcə dövrünə aiddir; bu dövrdə edilmişlər. Çünki Hunlar dövründə də bir "Hun dili" var idi. Göytürk kitabə dilinin bu dilin dəyişmiş olması ehtimal edilir. Bundan başqa Qızıl Elbiseli Adamın məzarı deyə xatırlanan M. Ö 5. və ya 6. əsrlərə aid bir məzarda altından əşyaların içində olan 26 hərflik bir yazı tapılmışdır. Bu yazı da Göytürk əlifbasına çox bənzər bir əlifbası ilə yazılmışdır və Türkcənin daha da köhnələrə kökləri bir dəlili xüsusiyyətindədir.

Ağızlar

Qədim türkcədə ağız ayrılıqlarına ilk mətnlərdən bəri rast gəlinir. Yenə də ağız ayrılıqları böyük sayılmaz; bu səbəblə Qədim türkcə bir bütün olaraq görülə bilər. İlk ayrılıqlara Orhun kitabələrində rast gəlinməyə başlayır. Məsələn birinci tək adam üçün Tonyukuk yaziunda mən deyilir Kül Tigin yazıtında men deyilməkdədir. Yenə, on erig sançtı (on əri öldürdü) və on çatan sançtı (on əri öldürdü (Sançmak mızraklamak, mizrağı batırmaq mənasındadır.) Eyni mənada istifadə edilmişdir.

Qədim türkcə ağızları iki kateqoriyada araşdırılır: Göytürk ağızı və Uyğur ağızı olaraq.

Göytürk Ağzı

Qədim türkcənin köhnə yazıları və Orxon kitabələri bu ağıza girer. Günümüzdə istifadə edilən Türkcəyle böyük ölçüdə çağrışmaktadır. Teŋri- və Türk (Türük- və Türk ) sözləri ilk bu dövrə aid məşhur Orxon kitabələrində yazılmışdır.

Uyğur Ağzı

M. S. 358-ci ildən sonrası Uyğur ağızı olaraq adlandırılar. Əslində bu çox sübut və də hələ müzakirə edilməkdədir … Manilik və Buddizm olmaq üzrə ikiyə ayrılar.

Mənbə

• Abdulla Tağızadə. "Qədim türk dilləri" (Bakı 1927)
• П.М.Мелиоранский. Памятник в честь Гюль-Тегина. СПБ, 1899;
• Малов С. Е. Памятники древнетюркской письменности: тексты и исследования. Москва-Ленинград: Издательство АН СССР, 1951, 451 с.
• Vəliyeva G. Q. Qədim türk dili (metodik vəsait). Bakı: “Nurlan” NPM, 2013, 99 s.
• Vəliyeva G. Q. Qədim türk dili (dərs vəsaiti). Bakı: “Elm və təhsil” NPM, 2013, 118 s.
• Vəliyeva G. Q. Qədim türk dili. Dərs vəsaiti (təkmilləşdirilmiş nəşr). Bakı: “Elm və təhsil” NPM, 2018, 130 s. ISBN 9789952817607
• Древнетюркский язык