Qədim uyğurlar
Qədim uyğurlar (veyhu, xoyxu, Oyxor) — Mərkəzi Asiya türk xalqlarının etnopolitik tarixində əhəmiyyətli rol oynayan ən böyük orta əsr türk etnik qruplarından biridir.
Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Yazılı mənbələrdən əldə edilən məlumatlara əsaslanaraq qədim uyğurların tarixi təxminən min il müddətinə: IV əsrdə "qaoçe"-"telelər" tayfalar birliyinin beynəlxalq arenaya çıxdığı andan başlayaraq, XIII-XV əsrlərə qədər, qədim uyğurların nəhayət Novouygur və ya Şərqi Türkistannın müasir Uyğur etnosu və Qansu əyalətinin Sarı uyğurları izlənilmişdir. Bu dövrdən əvvəlki dövrdə, yəni IV əsrdən əvvəlki tarixlərdə proto-uyğur tayfalarının tarixi həyatının qurulmasına rəvac vermir, lakin onun Hunların qəbilə birliyi ilə birbaşa əlaqəli olduğu məlumdur.
Qədim Çin tarixi yazılı mınbılərində qədim uyğurların hun və dinlin türk xalqları köklərindən gəldikləri barədə məlumatlar var.
Oyxorların mənşəyi e.ə.III əsrdə Baykal gölü ətrafında məskunlaşmış köçəri dinlin xalqına gedib çıxır. V əsrdə dinlinlər tarixi arenada yenidən ortaya çıxdı, o vaxtdan etibarən cəsədlər adlandırıldılar. Erkən Tan sülaləsi salnamələrində qədim uyğurlara xueyxelər deyilirdi. IV əsrə qədər qədim uyğur tayfaları "xueyqu" adlanmağa başladı. 840-cı ildə Syaclar (Yenisey qırğızları) Xueyqu ölkəsini fəth etdilər və Uyğur xaqanlığının əhalisinin bir hissəsi tədricən köçəri həyat tərzindən oturaq həyat tərzinə keçərək Tarım hövzəsinin yerli əhalisi ilə birləşərək Şərqi Türkistana köçdülər - Xan sülaləsindən bəri qərb ərazilərinə köçərən çinlilər, Xotan, Şule və Kuça sakinləri ilə birgə yaşadılar.
Qədim Uyğur tayfalarının tarixində üç əsas dövr vardır:
- Monqolustanda və Cunqariyada dövlət quruluşları dövrü (IV-VI əsrlərdəki köçəri tayfaların birlikləri).
- Orta Asiyada erkən dövlət köçəri birləşmələri - xaqanlıqlar dövrü (Birinci Uyğur xaqanlığı, 647-689; İkinci Uyğur xaqanlığı, 744-840).
- Şərqi Türkistan və Qansuda məskunlaşmış dövlətlərin yaranması və uzun tarixi yolu, IX-XIII əsrlər.
İki Uyğur xaqanlığının yaranmasından əvvəl olan tayfaların ittifaqları haqqında tarixi məlumatlar çox parçalıdır və o dövrün uyğurlarının tarixi haqqında tam təsəvvür yaratmağa imkan vermir. Uyğurların sonrakı iki dövrü, Monqolustan, Şərqi Türkistan və Qansudakı dövlətçilikləri ilə bağlı məlumatlar daha dolğundur.
Qədim uyğurların ataları olan dinlinlər və telelər ənənəvi olaraq türk tayfaları ilə eyniləşdirilir.[1][2].
Nikita Biçurinə görə,[3] и их предшественники Бэйди][4], динлины (дили)[5] qədim uyğurlar (oyxorlar) və onlardan əvvəlkilər olan çi-di, dinlinlər (dili) və telelər monqol əsilli idi. Onun fikrincə, telelər çi-di nəslindəndir: əvvəlcə onlara dil deyilirdi; sonradan onlara Dinlinlər və Oyxorlar deyilirdi. A.S.Şabalov, çi-di, dillinlər, telelər və xoyxu (Oyxor) tayfalarının əvvəlcə müxtəlif monqol dilində danışdıqlarına inanır.[4][6][7]
Din[redaktə | mənbəni redaktə et]
İngilis alimi Rocer Bekon uyğurların dini haqqında 1265 -ci ildə nəşr olunan "Opus Majus" ("Böyük əsər") əsərində bunları yazmışdır:
"Eyni şəkildə, ideya pərəstişkarlarının fərqli məzhəbləri vardır...Axı, yazıları tartarlar tərəfindən qəbul edilən inqur adlandırılanlar, tartarların adətləri haqqında kitabda təsvir edildiyi kimi, bütpərəstlərin əksəriyyəti tərəfindən qəbul edilməyən tanrı düşünürlər".
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ Записки Восточного отделения Российского археологического общества. Петербургское востоковедение. 2006. 232.
- ↑ Кляшторный С. Г., Султанов Т. И. Государства и народы Евразийских степей: древность и средневековье. Петербургское Востоковедение. 2004. 147. ISBN 9785858032557.
- ↑ Ларичев В. Е., Пиков Г. Г. "История Железной империи". www.vostlit.info. 2019-09-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-16.
- ↑ 4,0 4,1 Бичурин Н. Я. "Хойху (Гаогюй) // Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена". www.vostlit.info. 2019-10-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-16.
- ↑ Бичурин Н. Я. "Повествования о Доме хойху // Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена". www.vostlit.info. 2016-03-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-16.
- ↑ Шабалов А. С. Происхождение уйгуров, ойратов (калмыков) и других телэских племен XVIII в. до н. э. — XIV в. н. э. Иркутск: Издательство Иркутского государственного технического университета. 2014. 8–22.
- ↑ Шабалов А. С. Происхождение уйгуров, ойратов (калмыков) и других телэских племен XVIII в. до н. э. — XIV в. н. э. Иркутск: Издательство Иркутского государственного технического университета. 2014. 228–235.
Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]
А. К. Камалов. Древние уйгуры. VIII—IX вв. // Алматы: «Наш мир». 2001. 216 с. ISBN 9965-01-884-7.