Qaraxoca

Qaraxoca
Qaraxoca
	çin 高昌故城
	42°51′10″ şm. e. 89°31′45″ ş. u.
Ölkə	Çin;
Tarixi və coğrafiyası
Sahəsi	459,97 ha; 51.207,8 ha;
	Xəritəni göstər/gizlə Qaraxoca
	Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Qaraxoca ya da Karahoço (Çincə: 高昌, Gāochāng; Uyğurca: قاراهوجا Qara-hoja, Xoqo) Çin Xalq Respublikasının Sincan-Uyğur Muxtar Rayonunda Turfannın 30 kilometrə cənub-şərqində İpək Yolu üzərində qədim tarixdə bir vahə şəhəridir.

Tarixi[redaktə | əsas redaktə]

Qaraxoca miladdan sonra 1 əsrdə qurulmuş və o zamanlar Böyük İpək yolunun önəmli bir duraq-dayanacaq yeridir. XIV əsrdəki savaşlarda yandırılan şəhərdən, əski qala qalıntıları və daxili və xarici şəhər divarı bugün hələ tanına bilinir. Keçmişi haqqında çox yaxşı bəlgələr tapılmadığından, sadəcə ağızdan-ağıza anladılan hekayələr vardır. Orada yaşayan yerli xalq Qaraxocaya Idykut-şəhəri, Idikutshəhri vəya Idikutschari adını verirlər. Alman arxeoloq və Ana Asiya araşdırmacı Albərt von Lə Coq, Qaraxoca şəhir tarixi kalıntılarının üzərinə bir kitab çap edilmişdir.

439-cu ildə Jujan xaqanlığılar^[1]^[2] (柔然) tərəfindən məğlub edilən Juqu Wuhui (沮渠無諱, Jǔqú Wúhuí) və Juqu Anzhou (沮渠安周, Jǔqú Ānzhōu) komutasında gəriyə kalanlar şimal Lian (Çincə: 北凉, Bĕi Liáng)dan kaçıp Qaraxocaya gəldilər və 460 yılına kadar burada hüküm sürdülər. O zamanlar Qaraxocada onbinə yakın Xan Çinlisi yaşardı, və Rouranlar tarafından adı Kàn Bózhōu (闞伯周) olan bir Xan Çinliyi 460 yılında bağımlı Qaraxoca Krallığına aday göstərirlər. Bu tarixtə Gaochələr^[3] (高車) və Jujan xaqanlığı Tarım hövzəsi üçün dartışırlardı.

Gaochə-Kralı Afuzhiluo (阿伏至羅; Āfúzhìluó), Kàn Shǒugūi (闞首歸)yi öldürür və Dunhuangdan gəlmə Zxang Məngming (張孟明) adındaki bir Xan Çinliyi bağımlı Kral ilan ədərlər, böyləcə Qaraxoca yönətimi və kontrolü Gaochələrin əlinə gəçər. Sonraları Zxang Məngming Gaochələrin ayaklanmalarında öldürülür yərinə Ma Ru (馬儒) keçər. 501-ci ildə Ma Ru düşürülüp öldürülür, Qaraxoca xalqı Kansu (Çincə: 甘肅 / 甘肃; Gānsù)da Jinchəngdən gələn ismi Qu Jia (麴嘉) olan birini Kral seçərlər. Qu Jia Rouranlarla ittifak kurmayı kabul ədər, fakat Rouranların Kağanı Gaochələr tarafından öldürülür, və o Gaochələrin əgəmənliğini altına girər.

Daha sonra, Göytürklərin bölgədə güçü artınca Qaraxoca (Gaocxang) Qu-Sülaləlığı Göktürklərin vasalı olur. 640 yılında Çin Tan sülaləsi tarafından Qaraxoca ələ gəçirilir, Tang Sülaləlığına əklənip Xizhou (西州) ismi vərilir. Yuan və Min Sülalələri qeydlərində Qaraxoca (Gaocxang), "Halahəzhuo" (哈拉和卓) və "Huozhou" (火州) olarak adlandırılmışdır.

Qaraxoca IX - XIII əsrdə Qaoçan Uyğur idikutluğuna önəmli bir mərkəz olmuşdur.

Buddizm Hindistandan Çinə, şimal İpək Yolu rotası boyunca ətkin olarak IV və V əsrlərdə şimal Wəi Sülaləı başlangıcında yayılmışdır. Buddist məbəd mağaraları yapısı bu zaman boyunca başlar. Mağaraların çoğu IX əsr və ən gec XIII əsrda yapılmıştır. Qaraxoca yakınlarındaki ən böyük olanı Bəzəklik mağaralarıdır (Bozikəli Qianfodong 柏孜克里克千佛洞)(بېزەكلىك مىڭ ئۆيى). Çinli Kazıbilimciləri tarafından Qaraxoca (高昌故城, Gāochāng gùchéng) adlandırılır.

Qaraxocada bir məbəd var, öbürlərinə görə daha böyüktür və Erkən Tang dönəmindən tanınmış bir Çinli Budist rahip, bilgin, gəzgin və çəvirmən Xuanzangnın burada yaşadığı tahmin ədilir. Bu tapınak ortalama 10.000 m² böyüklüktə və böyük bir ana odası, rahiplər için yatak odası, bir okuma odası və birdə kitabxanası var.

Kan ailəsi idarəçiləri[redaktə | əsas redaktə]

Məbəd adı	Çincə soyadı və adı	Səltənət müddəti	Çağ adları ve Onların uyuşan müddətləri
Çince çeviri: soyadı ve adı
Bilinmir	闞伯周 Kàn Bózhōu	460-477	Bilinmir
Bilinmir	闞義成 Kàn Yìchéng	477-478	Bilinmir
Bilinmir	闞首歸 Kàn Shǒugūi	478-488? veya 478-491?	Bilinmir

Zhang ailesi yöneticileri[redaktə | əsas redaktə]

Məbəd adı	Çincə soyadı və adı	Səltənət müddəti	Çağ adları ve Onların uyuşan müddətləri
Çince çeviri: soyadı ve adı
Bilinmir	張孟明 Zhāng Mèngmíng	488?-496 veya 491?-496	Bilinmir

Ma ailesi yöneticileri[redaktə | əsas redaktə]

Məbəd adı	Çincə soyadı və adı	Səltənət müddəti	Çağ adları ve Onların uyuşan müddətləri
Çince çeviri: soyadı ve adı
Bilinmir	馬儒 Mǎ Rú	496-501	Bilinmir

Qu ailesi yöneticileri[redaktə | əsas redaktə]

Məbəd adı	Çincə soyadı və adı	Səltənət müddəti	Çağ adları ve Onların uyuşan müddətləri
Çince çeviri: soyadı ve adı
Bilinmir	麴嘉 Qú Jiā	501-525
Bilinmir	麴光 Qú Guāng	525-530	Ganlu (甘露 Gānlù) 525-530
Bilinmir	麴坚 Qú Jiān	530-548	Zhanghe (章和 Zhānghé) 531-548
Bilinmir	麴玄喜 Qú Xuánxǐ	549-550	Yongping (永平 Yǒngpíng) 549-550
Bilinmir	Qu Xuanxi'nin oğlu	551-554	Heping (和平 Hépíng) 551-554
Bilinmir	麴宝茂 Qú Bǎomào	555-560	Jianchang (建昌 Jiànchāng) 555-560
Bilinmir	麴乾固 Qú Qiángù	560-601	Yanchang (延昌 Yánchāng) 561-601
Bilinmir	麴伯雅 Qú Bóyǎ	601-613 619-623	Yanhe (延和 Yánhé) 602-613 Zhongguang (重光 Zhòngguāng) 620-623
Bilinmir	Adsız gaspçı	613-619	Yihe (義和 Yìhé) 614-619
Bilinmir	麴文泰 Qú Wéntài	623-640	Yanshou (延壽 Yánshòu) 624-640
Bilinmir	麴智盛 Qú Zhìshèng	640	bilinmiyor

İstinadlar[redaktə | əsas redaktə]

↑ Rouranlar (Çincə: 柔然 pinyin: Róurán; Wade-Giles: Jou-jan, ya da 蠕蠕 Ruǎnruǎn, 芮芮 Rúrú, 茹茹, 蝚蠕), indiki Monqolustanda Altaya hegemon olan böyük bir köçəri oymaq birliği. Wolfgang-Əkkəhard Scharlipp Diə frühən Türkən in Zəntralasiən, sayfa 11
↑ Türkcədə "Apar" olaraq adlandırılır.
↑ Gaochələr (高車, Kao-chə) Asiyada bir Ulus. Kökəni muhtəmələn Dingling olduğu sanılır. Yərləşim alanları bugünkü orta Monqolustan və şimal Xan Çindir. Ehtimalən bir Türk Ulusu, indiyə qədər Çinlilərin vərdiği Kao-chə ismi ilə tanınır, kəndilərinə vərdikləri isimləri bilinməməktədir. Wolfgang-Əkkəhard Scharlipp Diə frühən Türkən in Zəntralasiən, sayfa 11

Xarici keçidlər[redaktə | əsas redaktə]

[1] Rouranlar (Çincə: 柔然 pinyin: Róurán; Wade-Giles: Jou-jan, ya da 蠕蠕 Ruǎnruǎn, 芮芮 Rúrú, 茹茹, 蝚蠕), indiki Monqolustanda Altaya hegemon olan böyük bir köçəri oymaq birliği. Wolfgang-Əkkəhard Scharlipp Diə frühən Türkən in Zəntralasiən, sayfa 11

[2] Türkcədə "Apar" olaraq adlandırılır.

[3] Gaochələr (高車, Kao-chə) Asiyada bir Ulus. Kökəni muhtəmələn Dingling olduğu sanılır. Yərləşim alanları bugünkü orta Monqolustan və şimal Xan Çindir. Ehtimalən bir Türk Ulusu, indiyə qədər Çinlilərin vərdiği Kao-chə ismi ilə tanınır, kəndilərinə vərdikləri isimləri bilinməməktədir. Wolfgang-Əkkəhard Scharlipp Diə frühən Türkən in Zəntralasiən, sayfa 11

[1]

[2]

[3]