Qaraxoca
 | Bu məqalənin mətnini Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırmaq lazımdır. Məqalədə cümlə quruluşlarındakı yanlışlıqları və orfoqrafik səhvləri düzəltdikdən sonra {{qaralama - az}} şablonunu silməyi unutmayın. |
Qaraxoca ya da Karahoço (Çincə: 高昌, Gāochāng; Uyğurca: قاراهوجا Qara-hoja, Xoqo) Çin Xalq Respublikasının Sincan-Uyğur Muxtar Rayonunda Turfannın 30 kilometrə cənub-şərqində İpək Yolu üzərində qədim tarixdə bir vahə şəhəridir.
Mündəricat
Tarixi[redaktə | əsas redaktə]
Qaraxoca miladdan sonra 1 əsrdə qurulmuş və o zamanlar Böyük İpək yolunun önəmli bir duraq-dayanacaq yeridir. XIV əsrdəki savaşlarda yandırılan şəhərdən, əski qala qalıntıları və daxili və xarici şəhər divarı bugün hələ tanına bilinir. Keçmişi haqqında çox yaxşı bəlgələr tapılmadığından, sadəcə ağızdan-ağıza anladılan hekayələr vardır. Orada yaşayan yerli xalq Qaraxocaya Idykut-şəhəri, Idikutshəhri vəya Idikutschari adını verirlər. Alman arxeoloq və Ana Asiya araşdırmacı Albərt von Lə Coq, Qaraxoca şəhir tarixi kalıntılarının üzərinə bir kitab çap edilmişdir.
439-cu ildə Jujan xaqanlığılar[1][2] (柔然) tərəfindən məğlub edilən Juqu Wuhui (沮渠無諱, Jǔqú Wúhuí) və Juqu Anzhou (沮渠安周, Jǔqú Ānzhōu) komutasında gəriyə kalanlar şimal Lian (Çincə: 北凉, Bĕi Liáng)dan kaçıp Qaraxocaya gəldilər və 460 yılına kadar burada hüküm sürdülər. O zamanlar Qaraxocada onbinə yakın Xan Çinlisi yaşardı, və Rouranlar tarafından adı Kàn Bózhōu (闞伯周) olan bir Xan Çinliyi 460 yılında bağımlı Qaraxoca Krallığına aday göstərirlər. Bu tarixtə Gaochələr[3] (高車) və Jujan xaqanlığı Tarım hövzəsi üçün dartışırlardı.
Gaochə-Kralı Afuzhiluo (阿伏至羅; Āfúzhìluó), Kàn Shǒugūi (闞首歸)yi öldürür və Dunhuangdan gəlmə Zxang Məngming (張孟明) adındaki bir Xan Çinliyi bağımlı Kral ilan ədərlər, böyləcə Qaraxoca yönətimi və kontrolü Gaochələrin əlinə gəçər. Sonraları Zxang Məngming Gaochələrin ayaklanmalarında öldürülür yərinə Ma Ru (馬儒) keçər. 501-ci ildə Ma Ru düşürülüp öldürülür, Qaraxoca xalqı Kansu (Çincə: 甘肅 / 甘肃; Gānsù)da Jinchəngdən gələn ismi Qu Jia (麴嘉) olan birini Kral seçərlər. Qu Jia Rouranlarla ittifak kurmayı kabul ədər, fakat Rouranların Kağanı Gaochələr tarafından öldürülür, və o Gaochələrin əgəmənliğini altına girər.
Daha sonra, Göytürklərin bölgədə güçü artınca Qaraxoca (Gaocxang) Qu-Sülaləlığı Göktürklərin vasalı olur. 640 yılında Çin Tan sülaləsi tarafından Qaraxoca ələ gəçirilir, Tang Sülaləlığına əklənip Xizhou (西州) ismi vərilir. Yuan və Min Sülalələri qeydlərində Qaraxoca (Gaocxang), "Halahəzhuo" (哈拉和卓) və "Huozhou" (火州) olarak adlandırılmışdır.
Qaraxoca IX - XIII əsrdə Qaoçan Uyğur idikutluğuna önəmli bir mərkəz olmuşdur.
Buddizm Hindistandan Çinə, şimal İpək Yolu rotası boyunca ətkin olarak IV və V əsrlərdə şimal Wəi Sülaləı başlangıcında yayılmışdır. Buddist məbəd mağaraları yapısı bu zaman boyunca başlar. Mağaraların çoğu IX əsr və ən gec XIII əsrda yapılmıştır. Qaraxoca yakınlarındaki ən böyük olanı Bəzəklik mağaralarıdır (Bozikəli Qianfodong 柏孜克里克千佛洞)(بېزەكلىك مىڭ ئۆيى). Çinli Kazıbilimciləri tarafından Qaraxoca (高昌故城, Gāochāng gùchéng) adlandırılır.
Qaraxocada bir məbəd var, öbürlərinə görə daha böyüktür və Erkən Tang dönəmindən tanınmış bir Çinli Budist rahip, bilgin, gəzgin və çəvirmən Xuanzangnın burada yaşadığı tahmin ədilir. Bu tapınak ortalama 10.000 m² böyüklüktə və böyük bir ana odası, rahiplər için yatak odası, bir okuma odası və birdə kitabxanası var.
Kan ailəsi idarəçiləri[redaktə | əsas redaktə]
| Məbəd adı | Çincə soyadı və adı | Səltənət müddəti | Çağ adları ve Onların uyuşan müddətləri |
|---|---|---|---|
| Bilinmir | 闞伯周 Kàn Bózhōu | 460-477 | Bilinmir |
| Bilinmir | 闞義成 Kàn Yìchéng | 477-478 | Bilinmir |
| Bilinmir | 闞首歸 Kàn Shǒugūi | 478-488? veya 478-491? |
Bilinmir |
Zhang ailesi yöneticileri[redaktə | əsas redaktə]
| Məbəd adı | Çincə soyadı və adı | Səltənət müddəti | Çağ adları ve Onların uyuşan müddətləri |
|---|---|---|---|
| Bilinmir | 張孟明 Zhāng Mèngmíng | 488?-496 veya 491?-496 |
Bilinmir |
Ma ailesi yöneticileri[redaktə | əsas redaktə]
| Məbəd adı | Çincə soyadı və adı | Səltənət müddəti | Çağ adları ve Onların uyuşan müddətləri |
|---|---|---|---|
| Bilinmir | 馬儒 Mǎ Rú | 496-501 | Bilinmir |
Qu ailesi yöneticileri[redaktə | əsas redaktə]
| Məbəd adı | Çincə soyadı və adı | Səltənət müddəti | Çağ adları ve Onların uyuşan müddətləri |
|---|---|---|---|
| Bilinmir | 麴嘉 Qú Jiā | 501-525 | |
| Bilinmir | 麴光 Qú Guāng | 525-530 | Ganlu (甘露 Gānlù) 525-530 |
| Bilinmir | 麴坚 Qú Jiān | 530-548 | Zhanghe (章和 Zhānghé) 531-548 |
| Bilinmir | 麴玄喜 Qú Xuánxǐ | 549-550 | Yongping (永平 Yǒngpíng) 549-550 |
| Bilinmir | Qu Xuanxi'nin oğlu | 551-554 | Heping (和平 Hépíng) 551-554 |
| Bilinmir | 麴宝茂 Qú Bǎomào | 555-560 | Jianchang (建昌 Jiànchāng) 555-560 |
| Bilinmir | 麴乾固 Qú Qiángù | 560-601 | Yanchang (延昌 Yánchāng) 561-601 |
| Bilinmir | 麴伯雅 Qú Bóyǎ | 601-613 619-623 |
Yanhe (延和 Yánhé) 602-613 Zhongguang (重光 Zhòngguāng) 620-623 |
| Bilinmir | Adsız gaspçı | 613-619 | Yihe (義和 Yìhé) 614-619 |
| Bilinmir | 麴文泰 Qú Wéntài | 623-640 | Yanshou (延壽 Yánshòu) 624-640 |
| Bilinmir | 麴智盛 Qú Zhìshèng | 640 | bilinmiyor |
İstinadlar[redaktə | əsas redaktə]
- ↑ Rouranlar (Çincə: 柔然 pinyin: Róurán; Wade-Giles: Jou-jan, ya da 蠕蠕 Ruǎnruǎn, 芮芮 Rúrú, 茹茹, 蝚蠕), indiki Monqolustanda Altaya hegemon olan böyük bir köçəri oymaq birliği. Wolfgang-Əkkəhard Scharlipp Diə frühən Türkən in Zəntralasiən, sayfa 11
- ↑ Türkcədə "Apar" olaraq adlandırılır.
- ↑ Gaochələr (高車, Kao-chə) Asiyada bir Ulus. Kökəni muhtəmələn Dingling olduğu sanılır. Yərləşim alanları bugünkü orta Monqolustan və şimal Xan Çindir. Ehtimalən bir Türk Ulusu, indiyə qədər Çinlilərin vərdiği Kao-chə ismi ilə tanınır, kəndilərinə vərdikləri isimləri bilinməməktədir. Wolfgang-Əkkəhard Scharlipp Diə frühən Türkən in Zəntralasiən, sayfa 11
Xarici keçidlər[redaktə | əsas redaktə]
- Albert von Le Coq: Chotscho. Facsimile-Wiedergaben der wichtigeren Funde der ersten königlich preussischen Expedition nach Turfan in Ost-Turkistan (Online) (ing.)
- Online version of Albert Grünwedel's initial work in the area (ing.)
- Online version of Grünwedel's further work in the area (ing.)
- Online version of Le Coq's work on monuments of Gaochang (ing.)
- Gaochang Ruins (built 2nd century BC - 14th century AD) (ing.)
