Qloballaşma

Qloballaşma — (fr. qlobal – ümumi, lat. qlobus – kürə) Elmi ədəbiyyatlarda XX əsrin ikinci yarısından sonra dünya miqyasında baş verən fundamental prosesləri izah etmək üçün "qloballaşma" terminindən ilk dəfə 1967-ci ildə istifadə edildiyi bildirilir. Müasir anlamda termin kimi isə "qloballaşma" 1980-ci illərin ortalarında dövriyyəyə buraxılmış və intelektual elita tərəfindən qəbul olunmuşdur. Qloballaşma termininin meydana gəlməsini professor Teodor Levitin adı ilə bağlayırlar. O, 1983-cü ildə "Harvard biznes revyu" jurnalında çap etdirdiyi "Bazarların qloballaşması" məqaləsində bu terminlə transmilli korporasiyaların istehsal etdiyi ayrı-ayrı məhsulların bir-birinə qovuşması fenomenini ifadə etmişdir. "Qloballaşma" anlayışının akademik status alaraq geniş yayılmasında amerikalı sosioloq R.Robertsonun rolu xüsusi qeyd olunur.

Qloballaşmanın ilk dəqiq işlənmiş nəzəri modelləri 1980-1990-cı illərdə ortaya qoyulmuşdur. Azərbaycan alimlərindən akademik Ramiz Mehdiyev, professorlar Ağayar Şükürov, Səlahəddin Xəlilov və Rövşən Mustafayev qloballaşmanın müxtəlif aspektlərinə dair tədqiqat əsərləri yazmışdır.

Qloballaşma və bütöv bəşəriyyət ideyası

Qloballaşma mövzusunda son dövrlər­də istər Azərbaycanda, istərsə də xarici öl­kə­lər­də çox müx­tə­lif səpkili tədqiqat əsərləri çap olunmuşdur. Bu prob­lem üzrə ölkə­miz­də nəşr olunan ən sanballı əsər Ramiz Mehdiyevin “Azərbaycan: qloballaşma döv­rünün tələbləri” adlı monoqrafiyasıdır. Bu əsər­də həm ölkə daxilində, həm də beynəlxalq miq­yas­­da gedən proseslərin səciyyəsi ve­rilmiş və ümu­miy­yətlə qloballaşma haqqında elmi-nəzəri təlimlərin məğ­­zi açıqlanmışdır. Bununla belə, bəşəriyyəti na­rahat edən bir sıra problemlərin başqa prizmalardan da açıqlanmasına böyük eh­tiyac vardır. Xüsusən dünyanın ən böyük dövlətlərindən olan Ru­siyanın mövqeyi çox önəmlidir. Keçmiş sosialist məkanından dün­yaya açılan pəncərədən baxdıqda, müasir Qərb prioritetlərinə də nə kimi fərqli münasibətlər ola biləcəyini təsəvvür etmək mümkün olur.

Yeni iqtisadi münasibətlər sisteminə sosialzmdən keçən bir öl­kə ola­raq Azərbaycanın yaşadığı sosial-iqtisadi təbəddülatlar və inkişaf pers­pek­tiv­ləri MDB ölkələri ilə xeyli dərəcədə ox­şar­dır. Lakin bununla belə, təkcə Ru­siya və Azərbaycan üçün, hətta bü­tün keçmiş sosialist platforması üçün deyil, bütövlükdə bə­şə­riy­yət üçün təhlükə törədə biləcək qlobal problem­lə­rin birgə səy­lər­lə öyrənilməsinə böyük ehtiyac vardır.

Tanınmış Rusiya fəlsəfəçisi, professor A.N.Çumakovun “Qlo­ballaş­ma. Bütöv dünyanın kon­turları” adlı monoqrafiyası məhz bu baxımdan bö­yük elmi-nəzəri və fəlsəfi dəyərə malikdir.

Qloballaşma prosesinin məğzini düzgün anlamaq üçün ilk növ­bədə sivilizasiya və mədəniyyət (culture) anlayışlarının fərq­lən­­dirilməsi lazımdır. Belə ki, ümumplanetar miqyas kəsb edən əs­lində sivilizasiyadır, çünki o, öz təbiəti etibarı ilə bütün bəşə­riy­yətin inkişafını ifadə edən prosesdir. Mə­də­niy­yət, xüsusən, mə­­nəvi mədəniyyət isə müxtəlif xalqlar üçün fərqli olur. La­kin bu­na baxmayaraq, təəssüf ki, bir çox tədqiqatçılar qloballaşmanı məhz milli mədəniyyətləri də əhatə etdiyini göstərməyə çalışırlar. Mə­sələn, S.Han­tinqton sivilizasiyanı dil və dinlə əlaqələn­dir­mək­lə mədəniyyət və si­vi­lizasiya arasındakı fərqi faktiki olaraq nə­zər­dən qaçırmış olur. Digər ame­ri­kan ideoloqu Piter L.Berqer də uy­ğun mövqedən çıxış edir. Təsadüfi de­yil­dir ki, onların birgə re­dak­torluğu ilə nəşr olunmuş “Çoxüzlü qlo­bal­laş­ma. Mü­asir dün­ya­da mədəni müxtəliflik” adlı kollektiv monoqrafiya da hə­min ide­­ya əsasında yazılmışdır. Burada, məsələn, mədəni qloballaş­manın hind va­riantından, Macarıstanda, Türkiyədə, Çilidə mə­də­ni qloballaşmadan bəhs edən məqalələr toplanmışdır.[2] Belə çıxır ki, hər bir xalq öz yolu ilə qlo­bal­laş­maya doğru gedir. Yəni bu ha­disə heç də məhz Amerikadan başlayan və bü­tün dünyaya transfer edilən bir proses olmayıb, bütün ölkələrin mə­də­niy­yətlərini ehtiva edir və bu zaman hər bir xalq özü sanki qloballaşmanın bir subyekti olur.

Əslində, müxtəlif xalqların mədəniyyətləri iki kənar halda (qütb ef­fek­ti) bərabərləşə bilər. Ya həddindən artıq aşağı qata, instinklər səviy­yə­si­nə en­­dik­də, ya da çox yüksək sənətkarlıq zirvəsində yaxınlaşmadan və ey­niyyətdən danışmaq olar. Çünki insanın bir millət nümayəndəsi kimi deyil, sa­dəcə bioloji varlıq kimi çıxış etdiyi ibtidai hisslərin önə keçdiyi məqam­lar­da milli mədəniyyət ümumiyyətlə olmur. Bu səviyyədə ancaq kütləvi mə­də­niyyətdən danışmaq olar. Digər tərəfdən, insanın sosial varlıq kimi özü­nü­dər­kin miqyası və mərtəbəsi yüksək olduqda, o ümumbəşəri ideallara can at­dıq­da. Onun yaratdıqları da, sadəcəc bir millət üçün deyil, bütün bəşəriyyət üçün olur. Və bu yüksək məqamda milli fərqlər aradan götürülür. Beləliklə, insan ən aşağı səviyyədə də, ən ali məqamda da “millətsizləşir”.

Milli mədəniyyət əslində insanın ibtidaidən aliyə, heyvani instink­lər­dən ilahi duyğulara yüksəliş yolunda bir keçid mərhələsidir. Və əksər xal­q­la­rın mədəniyyət spektrində hər iki qütbün əlamətlərinə rast gəlmək olar. Ağırlıq mərkəzi isə haradasa ortadadır.

Bəs qloballaşma bizə nə vəd edir? İnsanları milli mədəniyyət səviy­yə­sin­dən daha ali bir məqamamı qaldırmaq, yoxsa onlar arasında fərqi, – bu fərq məhz milli mədəniyyət mərtəbəsindədir, – götürməklə onları kütləvi mə­dəniyyət səviyyəsinəmi endirməkmi?

Milli yeməklər əvəzinə McDonaldslar təklif edildiyi kimi, milli ədə­biy­yat və incəsənətin də heyvani instinktlərin universallığından irəli gələn, ero­tik hisslərə və qorxuya, vahiməyə istinad edən kütləvi mədəniyyətlə əvəz­­lənməsinə cəhd göstərilir. Və bu məqsədlə müasir texnikanın, kom­mu­ni­kasiya sistemlərinin bütün imkanlarından istifadə olunur.

Millilikdən kütləviliyə eniş, milli deqradasiya heç şübhəsiz xalqların öz təşəbbüsü ilə baş vermir. Əlbəttə, icraçı hər bir xalqın öz nümayəndə­lə­ri­dir. Lakin ideya müəllifləri harada isə kənardadır. Qloballaşma dalğaları ha­ra­dansa Qərbdən gəlir. Digər tərəfdən sual oluna bilər ki, bu proses Ameri­ka­nın və ya Qərbi Avropanın nəyinə lazımdır? Bax, Çumakovun adını çək­diyimiz kitabında da bu çür suallara cavab axtarılır. Müəllif məsələyə milli mə­dəniyyətlər müsəvisindən deyil, elmi-texniki inkişaf və qlobal problemlər mü­stəvisindən yanaşır. A.N.Çumakov A.Klarkın “Gələcəyi unamaq yox, ya­­­rat­maq lazımdır” fikrini rəhbər tutaraq tarixin subtekti kimi insanların üzə­­ri­nə düşən böyük məsuliyyətdən danışır. Lakin gələcəyi yaratmaq üçün real güc tələb olunur. Bu gücün mənbəyi təbiətdə olsa da, onun realizasiyası üçün insanın öz biliklərini artırması, yeni-yeni optimal modellər qurması və qu­ruculuq proseslərini daha universal ideya bazasında tənzimləməsi tələb olunur.

A.N.Çumakov postindustrial cəmiyyət, elmi-texniki tərəqqi, texniki in­qilablar erasından sonra qlobal inqilabların başlandığını göstərməyə ça­lı­şır. O, qloballaşmaya təbii-tarixi proses kimi baxır. Mədəniyyət də b pro­se­sin gedişində xüsusi bir mərhələdir. Təbiətin özünə alternativ olaraq insan tə­rəfindən yaradılmış hər şey mədəniyyətə aid edildikdə, sivilizasiya da onun tərkib hissəsinə çevrilir. Lakin bu halda milli mədəniyyətlər ancaq mə­nə­vi mədəniyyət çərçivəsində başa düşülə bilər. Maddi mədəniyyət isə si­vi­li­zasiya ilə eyniyyət təşkil edir. Bu halda belə bir sual ortaya çıxır: tarixin hə­rəkətverici qüvvəsi mənəvi, yoxsa maddi mədəniyyətlə daha çox bağlıdır? Bu suala birmənalı cavab vermək çətindir. Belə ki, özlüyündə elmi-texniki inkişaf yetərli deyil. Qazanılmış texniki nailiyyətlərin necə və hansı məq­səd­lə tətbiq olunması artıq daha çox dərəcədə mənəvi inkişaf səviyyəsindən asılıdır.

Digər tərəfdən, vahid sivilizasiyadan, bəşəriyyətin vahid özünüdərk pro­sesindən danışmaq şpü də bəzi tədqiqatçılara mübahisəli görünür. Mə­sə­lən Şpenqler bəşəriyyəti bir subyekt kimi qəbul etmir və onun hansı isı ümu­mi məqsədindən danışmağı qeyri-mümkün hesab edir. Bununla belə, Çu­ma­kov fərqli bir mövqedən çıxış edərək, qlobal inkişafı sistemli bir proses kimi 5 mərhələyə bölür. XVIII əsrin ikinci yarısından XX əsrin 20-ci illərinə qə­dər bəşəriyyətin coğrafi və iqtisadi cəhətdən və nəhayət xeyli dərəcədə si­ya­si cəhətdən də bütövləşməsindən bəhs olunur. İkinci mərhələ kimi Çumakov XX əsrin 20-60-cı illərində gedən prosesləri, cəmiyyətin təbiətə qarşı bir küll halında brləşməsini və bu birliyin iqtisadi, siyasi və hətta ekoloji yön­lə­ri­nin vahid məxrəcə gətirilməsini göstərir. Sonrakı mərhələləri Çumakov qlo­ballaşmanın özünüdərk pillələri kimi təqdim edir. Son mərhələni isə post­qloballaşma adlandırır. Bu artıq bəşəriyyətin vahid subyekt halında fə­a­liy­yəti mərhələsidir ki, hələ əldə olunmadığına görə, hipotetik səciyyə da­şıyır.

Ümumiyyətlə, A.N.Çumakovun haqqında bəhs etdiyimiz kitabı, do­ğur­dan da, bütöv dünta miqtasında baş verməkdə olan proseslərə həsr olun­muş­dur. Və tədqiqata təkcə son dövrlər cəlb edilmir. Belə ki, əsərdə müasir pro­seslərin rüşeymləri və ideya mənbəyi min illər bundan əvvəl baş­lan­mış daha fundamental hadisələrdə axtarılır.

Mərhələləri

Qloballaşma fenomeni əslində dörd mərhələli tarixi bir prosesdən keçib: sənətkarlıq, manufaktura, mexanikləşmə və avtomatlaşdırma.

• Sənətkarlıq dövründə əmək ən əhəmiyyətli istehsal vasitəsi olub. Bazarda əmtəə-əmtəə mübadiləsi hökm sürüb.
• Manufaktura mərhələsində isə əmək sahibi, əvəzində istehsal etdiyinin bir qismini almaq şərti ilə əməyini satır və ya müəyyən bir əmək haqqı alırdı.
• Mexanikləşmə dövründə əmək gerçək mənada ilk dəfə texnologiya ilə tanış oldu. XIX əsrin 80-ci illərində gerçəkləşən məhsuldarlıq inqilabı, bu mərhələdə fəhləni (proletariatı) işçiyə çevirdi. Mexanikləşdirmə böyük ölçüdə əməyi əvəz etməyə başladı. Dolayısı ilə əmək keyfiyyət dəyişdirərək müxtəlif mexaniki qurğuları, ehtiyatları, nasazlıq və problemləri nəzarətdə saxlayan bir mövqeyə gəldi.
• Avtomatlaşdırma mərhələsində isə daha əvvəl aşağı keyfiyyətli əməyin gördüyü və ya görə bilmədiyi demək olar ki, bütün işləri müasir robotlar artıqlaması ilə yerinə yetirirlər.

1950-ci illərdə idarəetmə inqilabı gerçəkləşdi. A. Tofflerə görə, sənətkarlıq və manufaktura mərhələlərini əhatə edən əkinçilik inqilabı (birinci dalğa) ən əhəmiyyətli istehsal faktoru olaraq torpaq və əməkdən istifadə etməkdə idi. Mexanikləşmə və avtomatlaşdırma mərhələlərini əhatə edən sənaye inqilabı (ikinci dalğa) isə kapitalı ən əhəmiyyətli istehsal faktoru halına gətirdi. Təqribən XX əsrin 90-cı illərindən yaşanan üçüncü dalğa isə istehsal prosesində informasiyanın əsas rol oynadığı dövrdür. Yaşanan prosesdə əmək yekcins və standart olmaqdan çıxaraq informasiya işçisi, menecer, bəşəri və sosial kapital, fiziki işçi kimi müxtəlif şəkillərə bürünüb. Hazırda qloballaşma adlandırılan proses müxtəlif dövrlərdə müxtəlif xalqlar, hətta müəyyən şəxslər tərəfindən həyata keçirilib. Makedoniyalı İsgəndərin, Attilanın o vaxt məlum olan demək olar ki, bütün əraziləri işğal etməsi, müəyyən tarixi dövrlərdə müəyyən dillərin hegemonluğu (Yunan, Latın, Ərəb və s.) mahiyyətcə qloballaşma sayıla bilər. Sadəcə bugünkü qloballaşma özünün həyata keçirilmə vasitələrinə görə fərqlənir. Əgər daha əvvəllər qloballaşma silah, qorxu vasitəsi ilə həyata keçirilirdisə, hazırda bu informasiya vasitəsilə həyata keçirilir.

Qloballaşma və mədəniyyət

Qloballaşmanın mədəni tərəfi bir-birindən fərqli, hətta biri digəri ilə ziddiyyət təşkil edən iki fərqli nəticəyə gedib söykənir:

1. Birinci nəticə "mikromilliyətçilik" şəklində ortaya çıxmışdır. Son nümunəsini Yuqoslaviya hadisəsində gördüyümüz, "mikromilliyətçilik" milli dövlətin sərhədlərini aşan və onu daha kiçik parçalar halında qəbul edən bir sistemə sahibdir.
2. İkinci nəticə isə qloballaşmanın xüsusilə istehlakçı davranışına təsir edərək, dünyada tək mədəniyyətliliyə şərait yaratmasıdır. Bununla bərabər hər bir xalqa şərait yaradır ki, öz mədəniyyətini təbliğ etsin. Məsələn, bu gün Türk ustası Avropada yaşayan həvəskarlara saz çalmağı öyrədir və ya Yaponiyadan gəlmiş qrup yerli rəqsləri olduğu kimi öyrənib ifa edir.

Mənfi cəhətləri

Qloballaşmanın güclənməsi dünya miqyasında qlobal cinayətlərin, qlobal mənəvi aşınmaların getməsi üçün də şərait yaradır. Narkomaniya, beynəlxalq miqyasda mütəşəkkil cinayətkarlığın həyata keçirilməsi, böyük mafiyaların, beynəlxalq terrorun hərəkətə gəlməsi buna misal ola bilər. Bütün bunların hamısı qloballaşma məsələsinin birmənalı hadisə olmadığını göstərir. Mədəniyyətin qloballaşması dünya mədəni dəyərlərinin sintezini və yeni formada təşəkkülünü ehtiva edir. Müasir dünyamızda xalqlar arasında mədəni əlaqələrin genişləndirilməsi, onların ünsiyyəti və qarşılıqlı şəkildə bir-birini dərk etməsi həmin xalqların yaxınlaşmasını şərtləndirir. Lakin belə yaxınlaşma heç də təsirsiz ötmür. Bu, azsaylı xalqların özünəməxsusluğunun böyük xalqların mədəniyyətinin təsiri altında unudulmasına, mədəni eyniliyin yer almasına şərait yaradır. Dünya əlaqələrinin qloballaşması bizim iradəmizdən asılı olmayaraq inkişaf edən bir prosesdir. Buna qarşı etiraz etmək demək olar ki, mümkünsüzdür. Lakin vahid iqtisadi mədəniyyətin formalaşması prosesi öz-özlüyündə bir çox xalqlarda mədəni özünəməxsusluğun qismən və ya tam itirilməsinə real təhlükələr yaradır.

Xarici keçidlər

Rəşad Mehbaliyev, Qloballaşma və mədəniyyət, Azərbaycan mədəniyyəti qloballaşma dövründə

Həmçinin bax

• İqtisadi qloballaşma