Qloballaşma
Qloballaşma — (fr. qlobal – ümumi, lat. qlobus – kürə) Elmi ədəbiyyatlarda XX əsrin ikinci yarısından sonra dünya miqyasında baş verən fundamental prosesləri izah etmək üçün "qloballaşma" terminindən ilk dəfə 1967-ci ildə istifadə edildiyi bildirilir. Müasir anlamda termin kimi isə "qloballaşma" 1980-ci illərin ortalarında dövriyyəyə buraxılmış və intelektual elita tərəfindən qəbul olunmuşdur. Qloballaşma termininin meydana gəlməsini professor Teodor Levitin adı ilə bağlayırlar. O, 1983-cü ildə "Harvard biznes revyu" jurnalında çap etdirdiyi "Bazarların qloballaşması" məqaləsində bu terminlə transmilli korporasiyaların istehsal etdiyi ayrı-ayrı məhsulların bir-birinə qovuşması fenomenini ifadə etmişdir. "Qloballaşma" anlayışının akademik status alaraq geniş yayılmasında amerikalı sosioloq R.Robertsonun rolu xüsusi qeyd olunur.
Qloballaşmanın ilk dəqiq işlənmiş nəzəri modelləri 1980-1990-cı illərdə ortaya qoyulmuşdur. Azərbaycan alimlərindən akademik Ramiz Mehdiyev, professorlar Ağayar Şükürov, Səlahəddin Xəlilov və Rövşən Mustafayev qloballaşmanın müxtəlif aspektlərinə dair tədqiqat əsərləri yazmışdır.[1]
Mündəricat
Qloballaşma və bütöv bəşəriyyət ideyası[redaktə | əsas redaktə]
Qloballaşma mövzusunda son dövrlərdə istər Azərbaycanda, istərsə də xarici ölkələrdə çox müxtəlif səpkili tədqiqat əsərləri çap olunmuşdur. Bu problem üzrə ölkəmizdə nəşr olunan ən sanballı əsər Ramiz Mehdiyevin “Azərbaycan: qloballaşma dövrünün tələbləri” adlı monoqrafiyasıdır. Bu əsərdə həm ölkə daxilində, həm də beynəlxalq miqyasda gedən proseslərin səciyyəsi verilmiş və ümumiyyətlə qloballaşma haqqında elmi-nəzəri təlimlərin məğzi açıqlanmışdır. Bununla belə, bəşəriyyəti narahat edən bir sıra problemlərin başqa prizmalardan da açıqlanmasına böyük ehtiyac vardır. Xüsusən dünyanın ən böyük dövlətlərindən olan Rusiyanın mövqeyi çox önəmlidir. Keçmiş sosialist məkanından dünyaya açılan pəncərədən baxdıqda, müasir Qərb prioritetlərinə də nə kimi fərqli münasibətlər ola biləcəyini təsəvvür etmək mümkün olur.
Yeni iqtisadi münasibətlər sisteminə sosialzmdən keçən bir ölkə olaraq Azərbaycanın yaşadığı sosial-iqtisadi təbəddülatlar və inkişaf perspektivləri MDB ölkələri ilə xeyli dərəcədə oxşardır. Lakin bununla belə, təkcə Rusiya və Azərbaycan üçün, hətta bütün keçmiş sosialist platforması üçün deyil, bütövlükdə bəşəriyyət üçün təhlükə törədə biləcək qlobal problemlərin birgə səylərlə öyrənilməsinə böyük ehtiyac vardır.
Tanınmış Rusiya fəlsəfəçisi, professor A.N.Çumakovun “Qloballaşma. Bütöv dünyanın konturları” adlı monoqrafiyası məhz bu baxımdan böyük elmi-nəzəri və fəlsəfi dəyərə malikdir.
Qloballaşma prosesinin məğzini düzgün anlamaq üçün ilk növbədə sivilizasiya və mədəniyyət (culture) anlayışlarının fərqləndirilməsi lazımdır. Belə ki, ümumplanetar miqyas kəsb edən əslində sivilizasiyadır, çünki o, öz təbiəti etibarı ilə bütün bəşəriyyətin inkişafını ifadə edən prosesdir. Mədəniyyət, xüsusən, mənəvi mədəniyyət isə müxtəlif xalqlar üçün fərqli olur. Lakin buna baxmayaraq, təəssüf ki, bir çox tədqiqatçılar qloballaşmanı məhz milli mədəniyyətləri də əhatə etdiyini göstərməyə çalışırlar. Məsələn, S.Hantinqton sivilizasiyanı dil və dinlə əlaqələndirməklə mədəniyyət və sivilizasiya arasındakı fərqi faktiki olaraq nəzərdən qaçırmış olur. Digər amerikan ideoloqu Piter L.Berqer də uyğun mövqedən çıxış edir. Təsadüfi deyildir ki, onların birgə redaktorluğu ilə nəşr olunmuş “Çoxüzlü qloballaşma. Müasir dünyada mədəni müxtəliflik” adlı kollektiv monoqrafiya da həmin ideya əsasında yazılmışdır. Burada, məsələn, mədəni qloballaşmanın hind variantından, Macarıstanda, Türkiyədə, Çilidə mədəni qloballaşmadan bəhs edən məqalələr toplanmışdır.[2] Belə çıxır ki, hər bir xalq öz yolu ilə qloballaşmaya doğru gedir. Yəni bu hadisə heç də məhz Amerikadan başlayan və bütün dünyaya transfer edilən bir proses olmayıb, bütün ölkələrin mədəniyyətlərini ehtiva edir və bu zaman hər bir xalq özü sanki qloballaşmanın bir subyekti olur.
Əslində, müxtəlif xalqların mədəniyyətləri iki kənar halda (qütb effekti) bərabərləşə bilər. Ya həddindən artıq aşağı qata, instinklər səviyyəsinə endikdə, ya da çox yüksək sənətkarlıq zirvəsində yaxınlaşmadan və eyniyyətdən danışmaq olar. Çünki insanın bir millət nümayəndəsi kimi deyil, sadəcə bioloji varlıq kimi çıxış etdiyi ibtidai hisslərin önə keçdiyi məqamlarda milli mədəniyyət ümumiyyətlə olmur. Bu səviyyədə ancaq kütləvi mədəniyyətdən danışmaq olar. Digər tərəfdən, insanın sosial varlıq kimi özünüdərkin miqyası və mərtəbəsi yüksək olduqda, o ümumbəşəri ideallara can atdıqda. Onun yaratdıqları da, sadəcəc bir millət üçün deyil, bütün bəşəriyyət üçün olur. Və bu yüksək məqamda milli fərqlər aradan götürülür. Beləliklə, insan ən aşağı səviyyədə də, ən ali məqamda da “millətsizləşir”.
Milli mədəniyyət əslində insanın ibtidaidən aliyə, heyvani instinklərdən ilahi duyğulara yüksəliş yolunda bir keçid mərhələsidir. Və əksər xalqların mədəniyyət spektrində hər iki qütbün əlamətlərinə rast gəlmək olar. Ağırlıq mərkəzi isə haradasa ortadadır.
Bəs qloballaşma bizə nə vəd edir? İnsanları milli mədəniyyət səviyyəsindən daha ali bir məqamamı qaldırmaq, yoxsa onlar arasında fərqi, – bu fərq məhz milli mədəniyyət mərtəbəsindədir, – götürməklə onları kütləvi mədəniyyət səviyyəsinəmi endirməkmi?
Milli yeməklər əvəzinə McDonaldslar təklif edildiyi kimi, milli ədəbiyyat və incəsənətin də heyvani instinktlərin universallığından irəli gələn, erotik hisslərə və qorxuya, vahiməyə istinad edən kütləvi mədəniyyətlə əvəzlənməsinə cəhd göstərilir. Və bu məqsədlə müasir texnikanın, kommunikasiya sistemlərinin bütün imkanlarından istifadə olunur.
Millilikdən kütləviliyə eniş, milli deqradasiya heç şübhəsiz xalqların öz təşəbbüsü ilə baş vermir. Əlbəttə, icraçı hər bir xalqın öz nümayəndələridir. Lakin ideya müəllifləri harada isə kənardadır. Qloballaşma dalğaları haradansa Qərbdən gəlir. Digər tərəfdən sual oluna bilər ki, bu proses Amerikanın və ya Qərbi Avropanın nəyinə lazımdır? Bax, Çumakovun adını çəkdiyimiz kitabında da bu çür suallara cavab axtarılır. Müəllif məsələyə milli mədəniyyətlər müsəvisindən deyil, elmi-texniki inkişaf və qlobal problemlər müstəvisindən yanaşır. A.N.Çumakov A.Klarkın “Gələcəyi unamaq yox, yaratmaq lazımdır” fikrini rəhbər tutaraq tarixin subtekti kimi insanların üzərinə düşən böyük məsuliyyətdən danışır. Lakin gələcəyi yaratmaq üçün real güc tələb olunur. Bu gücün mənbəyi təbiətdə olsa da, onun realizasiyası üçün insanın öz biliklərini artırması, yeni-yeni optimal modellər qurması və quruculuq proseslərini daha universal ideya bazasında tənzimləməsi tələb olunur.
A.N.Çumakov postindustrial cəmiyyət, elmi-texniki tərəqqi, texniki inqilablar erasından sonra qlobal inqilabların başlandığını göstərməyə çalışır. O, qloballaşmaya təbii-tarixi proses kimi baxır. Mədəniyyət də b prosesin gedişində xüsusi bir mərhələdir. Təbiətin özünə alternativ olaraq insan tərəfindən yaradılmış hər şey mədəniyyətə aid edildikdə, sivilizasiya da onun tərkib hissəsinə çevrilir. Lakin bu halda milli mədəniyyətlər ancaq mənəvi mədəniyyət çərçivəsində başa düşülə bilər. Maddi mədəniyyət isə sivilizasiya ilə eyniyyət təşkil edir. Bu halda belə bir sual ortaya çıxır: tarixin hərəkətverici qüvvəsi mənəvi, yoxsa maddi mədəniyyətlə daha çox bağlıdır? Bu suala birmənalı cavab vermək çətindir. Belə ki, özlüyündə elmi-texniki inkişaf yetərli deyil. Qazanılmış texniki nailiyyətlərin necə və hansı məqsədlə tətbiq olunması artıq daha çox dərəcədə mənəvi inkişaf səviyyəsindən asılıdır.
Digər tərəfdən, vahid sivilizasiyadan, bəşəriyyətin vahid özünüdərk prosesindən danışmaq şpü də bəzi tədqiqatçılara mübahisəli görünür. Məsələn Şpenqler bəşəriyyəti bir subyekt kimi qəbul etmir və onun hansı isı ümumi məqsədindən danışmağı qeyri-mümkün hesab edir. Bununla belə, Çumakov fərqli bir mövqedən çıxış edərək, qlobal inkişafı sistemli bir proses kimi 5 mərhələyə bölür. XVIII əsrin ikinci yarısından XX əsrin 20-ci illərinə qədər bəşəriyyətin coğrafi və iqtisadi cəhətdən və nəhayət xeyli dərəcədə siyasi cəhətdən də bütövləşməsindən bəhs olunur. İkinci mərhələ kimi Çumakov XX əsrin 20-60-cı illərində gedən prosesləri, cəmiyyətin təbiətə qarşı bir küll halında brləşməsini və bu birliyin iqtisadi, siyasi və hətta ekoloji yönlərinin vahid məxrəcə gətirilməsini göstərir. Sonrakı mərhələləri Çumakov qloballaşmanın özünüdərk pillələri kimi təqdim edir. Son mərhələni isə postqloballaşma adlandırır. Bu artıq bəşəriyyətin vahid subyekt halında fəaliyyəti mərhələsidir ki, hələ əldə olunmadığına görə, hipotetik səciyyə daşıyır.
Ümumiyyətlə, A.N.Çumakovun haqqında bəhs etdiyimiz kitabı, doğurdan da, bütöv dünta miqtasında baş verməkdə olan proseslərə həsr olunmuşdur. Və tədqiqata təkcə son dövrlər cəlb edilmir. Belə ki, əsərdə müasir proseslərin rüşeymləri və ideya mənbəyi min illər bundan əvvəl başlanmış daha fundamental hadisələrdə axtarılır.
Mərhələləri[redaktə | əsas redaktə]
Qloballaşma fenomeni əslində dörd mərhələli tarixi bir prosesdən keçib: sənətkarlıq, manufaktura, mexanikləşmə və avtomatlaşdırma[2].
- Sənətkarlıq dövründə əmək ən əhəmiyyətli istehsal vasitəsi olub. Bazarda əmtəə-əmtəə mübadiləsi hökm sürüb.
- Manufaktura mərhələsində isə əmək sahibi, əvəzində istehsal etdiyinin bir qismini almaq şərti ilə əməyini satır və ya müəyyən bir əmək haqqı alırdı.
- Mexanikləşmə dövründə əmək gerçək mənada ilk dəfə texnologiya ilə tanış oldu. XIX əsrin 80-ci illərində gerçəkləşən məhsuldarlıq inqilabı, bu mərhələdə fəhləni (proletariatı) işçiyə çevirdi. Mexanikləşdirmə böyük ölçüdə əməyi əvəz etməyə başladı. Dolayısı ilə əmək keyfiyyət dəyişdirərək müxtəlif mexaniki qurğuları, ehtiyatları, nasazlıq və problemləri nəzarətdə saxlayan bir mövqeyə gəldi.
- Avtomatlaşdırma mərhələsində isə daha əvvəl aşağı keyfiyyətli əməyin gördüyü və ya görə bilmədiyi demək olar ki, bütün işləri müasir robotlar artıqlaması ilə yerinə yetirirlər.
1950-ci illərdə idarəetmə inqilabı gerçəkləşdi. A. Tofflerə görə, sənətkarlıq və manufaktura mərhələlərini əhatə edən əkinçilik inqilabı (birinci dalğa) ən əhəmiyyətli istehsal faktoru olaraq torpaq və əməkdən istifadə etməkdə idi. Mexanikləşmə və avtomatlaşdırma mərhələlərini əhatə edən sənaye inqilabı (ikinci dalğa) isə kapitalı ən əhəmiyyətli istehsal faktoru halına gətirdi. Təqribən XX əsrin 90-cı illərindən yaşanan üçüncü dalğa isə istehsal prosesində informasiyanın əsas rol oynadığı dövrdür. Yaşanan prosesdə əmək yekcins və standart olmaqdan çıxaraq informasiya işçisi, menecer, bəşəri və sosial kapital, fiziki işçi kimi müxtəlif şəkillərə bürünüb. Hazırda qloballaşma adlandırılan proses müxtəlif dövrlərdə müxtəlif xalqlar, hətta müəyyən şəxslər tərəfindən həyata keçirilib. Makedoniyalı İsgəndərin, Attilanın o vaxt məlum olan demək olar ki, bütün əraziləri işğal etməsi, müəyyən tarixi dövrlərdə müəyyən dillərin hegemonluğu (Yunan, Latın, Ərəb və s.) mahiyyətcə qloballaşma sayıla bilər. Sadəcə bugünkü qloballaşma özünün həyata keçirilmə vasitələrinə görə fərqlənir. Əgər daha əvvəllər qloballaşma silah, qorxu vasitəsi ilə həyata keçirilirdisə, hazırda bu informasiya vasitəsilə həyata keçirilir.
Qloballaşma və mədəniyyət[redaktə | əsas redaktə]
Qloballaşmanın mədəni tərəfi bir-birindən fərqli, hətta biri digəri ilə ziddiyyət təşkil edən iki fərqli nəticəyə gedib söykənir:
- Birinci nəticə "mikromilliyətçilik" şəklində ortaya çıxmışdır. Son nümunəsini Yuqoslaviya hadisəsində gördüyümüz, "mikromilliyətçilik" milli dövlətin sərhədlərini aşan və onu daha kiçik parçalar halında qəbul edən bir sistemə sahibdir.
- İkinci nəticə isə qloballaşmanın xüsusilə istehlakçı davranışına təsir edərək, dünyada tək mədəniyyətliliyə şərait yaratmasıdır. Bununla bərabər hər bir xalqa şərait yaradır ki, öz mədəniyyətini təbliğ etsin. Məsələn, bu gün Türk ustası Avropada yaşayan həvəskarlara saz çalmağı öyrədir və ya Yaponiyadan gəlmiş qrup yerli rəqsləri olduğu kimi öyrənib ifa edir.
Mənfi cəhətləri[redaktə | əsas redaktə]
Qloballaşmanın güclənməsi dünya miqyasında qlobal cinayətlərin, qlobal mənəvi aşınmaların getməsi üçün də şərait yaradır. Narkomaniya, beynəlxalq miqyasda mütəşəkkil cinayətkarlığın həyata keçirilməsi, böyük mafiyaların, beynəlxalq terrorun hərəkətə gəlməsi buna misal ola bilər. Bütün bunların hamısı qloballaşma məsələsinin birmənalı hadisə olmadığını göstərir. Mədəniyyətin qloballaşması dünya mədəni dəyərlərinin sintezini və yeni formada təşəkkülünü ehtiva edir. Müasir dünyamızda xalqlar arasında mədəni əlaqələrin genişləndirilməsi, onların ünsiyyəti və qarşılıqlı şəkildə bir-birini dərk etməsi həmin xalqların yaxınlaşmasını şərtləndirir. Lakin belə yaxınlaşma heç də təsirsiz ötmür. Bu, azsaylı xalqların özünəməxsusluğunun böyük xalqların mədəniyyətinin təsiri altında unudulmasına, mədəni eyniliyin yer almasına şərait yaradır. Dünya əlaqələrinin qloballaşması bizim iradəmizdən asılı olmayaraq inkişaf edən bir prosesdir. Buna qarşı etiraz etmək demək olar ki, mümkünsüzdür. Lakin vahid iqtisadi mədəniyyətin formalaşması prosesi öz-özlüyündə bir çox xalqlarda mədəni özünəməxsusluğun qismən və ya tam itirilməsinə real təhlükələr yaradır.
Mənbə[redaktə | əsas redaktə]
Xarici keçidlər[redaktə | əsas redaktə]
Rəşad Mehbaliyev, Qloballaşma və mədəniyyət, Azərbaycan mədəniyyəti qloballaşma dövründə