Rəşid bəy İsmayılov
| Rəşid bəy İsmayılov | |
|---|---|
| Rəşid bəy Əsəd bəy oğlu İsmayılov | |
 | |
| Doğum tarixi | 1877 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 1942 |
| Vəfat yeri | |
| Vəfat səbəbi | siyasi repressiya |
| Vətəndaşlığı | |
| Təhsili | |
| Fəaliyyəti | publisist, tarixçi, maarifçi, bürokrat |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Rəşid bəy Əsəd bəy oğlu İsmayılov (azərb-ərəb. رشید بك اسماعیلوف; 1877, İrəvan, İrəvan qəzası, İrəvan quberniyası, Rusiya imperiyası – 1942, Solovki Əsir Düşərgəsi, Arxangelsk vilayəti, RSFSR[d], SSRİ) — Azərbaycan tarixşünas-alimi, publisist və pedaqoq. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökümətinin dəftərxana müdiri (1919–1920) olmuşdur.
Həyatı[redaktə | mənbəni redaktə et]
Rəşid bəy Əsəd oğlu İsmayılov 1877-ci ildə İrəvan şəhərində anadan olmuşdur. Orta təhsilini başa vurduqdan sonra İrəvan Müəllimlər Seminariyasınıda oxumuşdur.[1][2] Rəşid bəyin böyük qardaşı Kərim bəy İsmayılov 1892-ci ildə Qori Müəllimlər Seminariyasını bitirib, "Molla Nəsrəddin” jurnalının əməkdaşlarından idi.[3] Ailəsi sonradan Nuxa (Şəki) şəhərinə köçmüşdür.[2]
XX yüzilliyin əvvəlindəki bir sıra Azərbaycan ziyalıları kimi eyni zamanda, rus və Azərbaycan dillərində yazan R.İsmayılov ictimai məsələlərə həsr olunmuş məqalələri ilə həm Qafqaz, həm də Rusiya mətbuatında ardıcıl çıxış edirdi.[4] Rəşid bəy İsmayılovun dünyagörüşünün formalaşmasında sıx bağlı olduğu Tiflis ədəbi-ictimai mühiti böyük rol oynayıb.[2]
R.İsmayılov "Təzə zaman" adlı geniş proqramlı bir qəzet çap etmək istəmiş, lakin qəzetin nəşrinə icazə verilməmişdi.[3][4]
.jpg)
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Nazirlər Şurasında məsul vəzifədə çalışıb, Fətəli xan Xoyski və Nəsib bəy Yusifbəyli hökümətlərində dəftərxana müdiri (1919–1920) olub. 1919-cu il yanvarın 15-də Bakıda İrəvan quberniyasında yaşayan azərbaycanlıların fövqəladə iclası keçirilmiş və İrəvan Valiliyi Müsəlmanları Yerdaşlığı təsis edilmişdir. Rəşid bəy İsmayılov bu cəmiyyətin məsul katibi kimi səmərəli fəaliyyət göstərmişdir.[5]
Cümhuriyyətin süqutundan sonra R.İsmayılov Bakıdakı 18 saylı məktəbdə tarix müəllimi işləyib.[1][2] 1923-cü ildə "Azərbaycan tarixi" adlı kitabı çap olunub (1993-cü ildə "Azərnəşr" tərəfindən yenidən çap edilmişdir[5]). Bu əsər Azərbaycan tarixinin elmi mənbələr əsasında araşdırılması sahəsində Abbasqulu ağa Bakıxanovdan sonra ikinci təşəbbüsdür.[2][4]
1922-ci ildən 1934-cü ilə qədər ardıcılıqla bu vəzifələrdə çalışmışdır: Azərbaycan SSR Kənd Təsərrüfatı Xalq Komissarlığının işlər müdiri, Pambıq Komitəsinin maliyyə şöbəsinin müdiri, Batumda Azərbaycan SSR Xarici İşlər Komissarlığının səlahiyyətli nümayəndəsi, Azərbaycan SSR Xalq Sosial Təminat Komissarının müavini, Azərbaycan SSR Xalq Maliyyə Komissarlığının maliyyə-nəzarət şöbəsinin müdiri, Azərbaycan SSR Xalq Maliyyə Komissarlığının yerli maliyyə şöbəsinin müdiri, Moskvada ZSFSR nümayəndəliyində maliyyə məsələləri üzrə məsləhətçi, Zaqafqaziya Kənd Təsərrüfatı Bankının müfəttişlik rəisinin müavini, ZSFSR Ali Təsərrüfat Sovetində böyük inspektor, Azərbaycan SSR Ali Təsərrüfat Soveti yanında Plan Şöbəsinin müdiri, Azərbaycan SSR Dövlət Plan Komitəsinin Təsərrüfat Uçotu İdarəsinin tikinti və kommunal təsərrüfatı sektorunun müdiri. O, yerli büdcə şöbəsinin müdiri işləyərkən birinci yerli büdcəni və ikinci beşillik (1933–1937) üçün Azərbaycanın ağır və yüngül sənayesi ilə bağlı geniş izahat yazısını tərtib etmişdir. 1928-ci ildən 1930-cu ilə qədər Tiflisdə yaşayır. Burada Zaqafqaziya Kənd Təsərrüfatı Bankında işləyir.[2]
1934-cü ildə Azərbaycan SSR QPU-su (daha sonra KQB) tərəfindən casusluq və təxribatda şübhəli bilinərək həbs edilmiş, 6 aydan sonra sübut olmadığı üçün sərbəst buraxılmışdır. 1935–1937-ci illərdə Xəzər Dəniz Gəmiçiliyinin rəhbərliyində müxtəlif vəzifələrdə çalışıb: Bakı Limanının Plan-Maliyyə İdarəsinin rəis müavini, Statistika İdarəsinin yığım-nəzarət qrupunun rəisi və Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi İdarəsinin maliyyə şöbəsinin müfəttişi. 1937-ci ildən Bakı şəhəri Voroşilov rayonunun (indiki Səbail rayonu) 1 saylı məktəbində, həmçinin Azərbaycan KP MK-nın partiya kurslarında rus dili müəllimi işləyib.[2]
Rəşid bəy İsmayılov 13 sentyabr 1938-ci ildə "əks-inqilabi millətçi təşkilatda" iştirak etməkdə və "xarici kəşfiyyat casusu" kimi ittiham edilərək həbs edilib. O, Moskvaya göndərilərək bir müddət Butırka həbsxanasında saxlanılır. Həmin il repressiyaya məruz qalaraq 15 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilmiş və minlərlə müsavatçı sırasında Solovetski düşərgəsinə göndərilmişdir. 1942-ci ildə naməlum şəraitdə Arxangelsk vilayətinin Solovetski islah əmək düşərgəsində vəfat etmişdir. 1962-ci ildə ölümündən sonra bəraət almışdır.[2]
Fəaliyyəti[redaktə | mənbəni redaktə et]
XIX əstin 80-ci illərindən teatra böyük maraq göstərən Rəşid bəy İsmayılov beynəlmiləl tərkibli Azərbaycan truppasını say etibarı ilə artmasına, repertuar baxımından yeni əsərlərlə zənginləşməsinə çalışırdı. Bu məqsədlə o, gürcü dramaturqlarının əsərlərini Azərbaycan dilinə tərcümə edirdi. XIX əsrin 80-ci illərində Azərbaycan səhnəsində tamaşaya qoyulan ilk faciə əsəri gürcü dramaturqu Zurab Antonovun mövzusu Azərbaycan folklorundan alınan "Koroğlu" pyesi ilk dəfə R.İsmayılovun tərcüməsində azərbaycanlı tamaşaçılara göstərilmişdi.[4] "Kavkaz" qəzeti (№ 149, 9 iyun 1889) oxuculara "Koroğlu"nun Azərbaycan səhnəsindəki tamaşalarından biri haqqında məlumat verərək yazırdı ki:
|
Bu gün, iyunun 9-da Bank teatrında Azərbaycan dilində tamaşa göstəriləcəkdir. Tamaşaya gürcü dramaturqu Antonovun cənab İsmayılov tərəfindən tərcümə edilmiş "Koroğlu" dramı qoyulacaqdır. Tamaşada yığılan pul Azərbaycan teatr fondunun yaradılmasına sərf ediləcəkdir. | 
|
O, 1903-cü ildə "Şərqi-rus" qəzetində fəaliyyətə başlamışdır. Bununla yanaşı, Qafqazda və Rusiyada çap olunan rusdilli mətbuatda ("Kavkaz", "Tiflisskiy listok", "Novoye obozreniye" "Sankt-Peterburqskiye vedomosti" və s.) məqalələr dərc etdirmişdir. Rəşid bəy İsmayılov bir il "Tiflisskiy listok" qəzetində çalışmışdır. Dövrün görkəmli şəxsiyyətləri Məhəmməd ağa Şahtaxtinski, Cəlil Məmmədquluzadə, Ömər Faiq Nemanzadə, Abdulla Sur, Əhməd bəy Ağayev (Ağaoğlu), Əlimərdan bəy Topçubaşov və başqaları ilə sıx əlaqələri olmuş, onlarla birlikdə fəaliyyət göstərmişdir. "Şərqi-rus" qəzetinin nəşri dayandırıldıqdan sonra "Novoye obozreniye" qəzetinin "Müsəlman həyatı" və "Yaxın Şərq" şöbələrinə rəhbərlik etmişdir.[5]
Rəşid bəy İsmayılov, eyni zamanda, bir ədəbiyyatşünas və tarixçi idi. Bu baxımdan onun Tiflisdə çap olunmuş "Avropa rəsmi-adəti" və "Müxtəsər Qafqaz tarixi" adlı kitablar diqqəti cəlb edir. Tam adı "Müxtəsər Qafqaz tarixi və Zaqafqasiyada zühur edən məşhur türk ədib və şairlərinin müxtəsərən tərcümeyi-halları" kitabı 1904-cü ildə çap olunmuşdur. Bu kitabda Qafqazın, o cümlədən Azərbaycanın XIX əsr tarixinin bəzi məsələləri öz əksini tapmışdır.[5]
1905-ci ildə azərbaycanca qəzet nəşr etmək üçün Qafqaz senzura komitəsinə ərizə verənlər içərisində Cəlil Məmmədquluzadə, Rəşid bəy İsmayılov, Qafqaz canişini dəftərxanasının Hərbi-xalq idarəsinin tərcüməçisi, Qori müəllimlər seminariyasının yetişdirməsi Məmməd bəy Vəkilov, Batumdan Məmməd bəy Sancaqbəyzadə və Şəkidən Əbdülməbud Mustafayev də var idilər. Onlar müvafiq olaraq, "Novruz", "Təzə zaman", "İqbal", "Qumru", "Günçıxan" adlı gündəlik ədəbi-ictimai qəzet çap etmək istəyirdilər. Bu ziyalılardan ilk üç nəfəri Tiflis ədəbi-ictimai mühitində fəal iştirak edirdi.[4] Rəşid bəy İsmayılov "Təzə zaman" adlı qəzet nəşr etdirmək üçün Qafqaz canişininə ərizə ilə müraciət etsə də, onun panislamist olmasını bəhanə gərirərək qəzetin nəşrinə icazə verilməmişdi.[3]
Onun Azərbaycanın tarixinin qədim dövrlərdən başlayaraq 1920-ci ilin aprelində sovet hakimiyyətinin qurulmasınadək olan dövrünü işıqlandıran "Azərbaycan tarixi" adlı kitabı 1923 ildə Bakıda çap olunmuşdur. Əsərdə "Mavərayi-Qafqazın elani-istiqlalı" bölməsi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurulması ərəfəsindəki vəziyyətə, "Azərbaycan Cümhuriyyəti" bölməsi isə bilavasitə onun qurulmasına və fəaliyyətinə həsr edilmişdir. Azərbaycan tarixinin elmi mənbələr əsasında araşdırılması sahəsində Abbasqulu ağa Bakıxanovdan sonra ikinci təşəbbüsü Rəşid bəy İsmayılovundur.[2][4]
Əsərləri[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Avropa rəsmi-adəti. Tiflis: Elektrik gürcü "Tovariş" mətbəəsi, 1903, 26 s;
- Müxtəsər Qafqaz tarixi və Zaqafqaziyada zühur edən məşhur türk ədib və şairlərin müxtəsər tərcümeyi-halları. Tiflis: Gürcü şirkətinin mətbəəsi, 1904, 51 s;
- Azərbaycan tarixi. Bakı: Azərbaycan Xalq Maarif Komissarlığı, 1923, 153 s;
- Azərbaycan tarixi. (Müasir əlifbaya çevirəni və çapa haz., elmi red. E. Xəlilova, Q. Qeybullayev). Bakı: Azərnəşr, 1993, 163 s.
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ 1 2 İsmayılov, Rəşid bəy // Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. II. Bakı: "Lider". 2005. səh. 63–64. ISBN 9952-417-44-4.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Керимова Т. С. Из истории Национальной Академии наук Азербайджана. Баку: Тахсил. 2005. səh. 400–403.
- ↑ 1 2 3 Rəhman Salmanlı. "Mətbuat fədaisi - Rəşid bəy İsmayılov". azerbaijan-news.az. 2023-02-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 iyul 2020.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 Almaz Yurdsevər. "Maarif və mədəniyyət tariximizdə işıqlı bir sima - Rəşid bəy İsmayılov". 525.az. 2023-02-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 iyul 2015.
- ↑ 1 2 3 4 "Rəşid bəy İsmayılov — Uşaq Bilik Portalı". portal.azertag.az. 2022-06-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 aprel 2022.
