Ronqoronqo

Ronqoronqo — XIX əsrdə Pasxa adasında kəşf edilən, yazı və ya primitiv yazı sayılan daş üzərindəki yazılmış işarələrdən ibarət sistemdir. Rapanui dilinə aid olması fərz edilir. Qətiyyətlə edilən bir çox cəhdə baxmayaraq, yazının oxunması ilə bağlı heç bir uğur əldə edilməyib. Baxmayaraq ki, təqvimə aid olanlar və genealoji informasiya olduğu sübut edilənlər müəyyən edilib, ancaq hətta onlar da oxunmayıb. Əgər ronqoronqo yazıdırsa və müstəqil ixtiradırsa, bu bəşər tarixindəki yazının ən müstəqil ixtiralarından biridir.

Forması və quruluşları

İşarələrin formaları təxminən 1 santimetrlik canlılar və həndəsi naxışlar şəklində standartlaşdırılır. Odundan düzəldilmiş lövhələrin ölçüləri müxtəlifdir və onlar (B, E, G, H, O, Q lövhələri və böyük ehtimalla T lövhəsi) bir çox hallarda lövhə boyunca oyulmuş işarələrlə birlikdə yivlidir. Adadakı odunun azlığına görə əyri və əsasən ləkələnmiş odun parçaları kvadrat şəklinə salınmadan tamamilə istifadə edilib.

İşarələr

Mənşəyi

Tu‘u ko Ihonun mitologiyası ilə əlaqələndirilən heykəllərin nümunəsi, Avstraliya Milli Dəniz Muzeyi.

Şifahi əfsanələr deyir ki, Rapa Nuinin əfsanəvi qurucularından biri - Hotu Matu‘a və ya Tu‘u ko Iho öz məmləkətlərindən 67 lövhəni gətiriblər. Həm də toromiro (Sophora toromiro) kimi yerli bitkilərin gətirilməsi də eyni qurucu ilə bağlı hesab edilir. Ancaq nə Polineziyada, nə də Cənubi Amerikada belə yazı ənənəsi olan məmləkət yoxdur. Beləliklə, bu fakt Ronqoronqonun ərazinin içində inkişaf etdiyini göstərir. 1870-ci illərdə Rapa Nui xalqının az bir hissəsinin işarələri oxuduğu deyilsə də, yalnız kiçik bir azlıq savadlı ola bilərdi. İlk səyahətçilər deyirdilər ki, Perunun kölə tapmaq üçün etdiyi basqınlarda qaçırılan və ya epidemiyada ölən hakim ailələr və kahinlər üçün yazı-pozunu bilmək bir imtiyaz idi.

Lövhələrin yaşının müəyyən edilməsi

Lövhələrin yaşının müəyyən edilməsinə az da olsa nail olunub. Kənd təsərrüfatı üçün meşələrin qırılması və daha sonra böyük ehtimalla məskunlaşma təxminən 1200-cü ilə aid olduğundan Ronqoronqonun kəşfinin tarixi XIII əsrdən əvvəl deyil. Ronqoronqo mətn Q (Kiçik Sankt-Peterburq) yaşının müəyyən edilməsi üçün radiokarbon tarixləşdirmə üsulu istifadə edilən tək lövhədir, ancaq nəticələr lövhənin yaşını 1680-ci ildən sonrakı bir vaxta qədər sərhədləyir. İşarə 67 () təxminən 1650-ci ildən adanın palinologiyasından yox olan Pasxa adası palmasını (Paschalococos) təmsil edir və bu da göstərir ki, yazı ən azı bu qədər qədimdir.

A, P və V mətnləri Avropa kürəklərində yazıldığı üçün XVIII əsrə və ya XIX əsrə aid edilir. Orliak iddia edir ki, Ronqoronqo mətn C (Mamari) üçün lövhə 15 metrlik ağacın gövdəsindən kəsilib və Pasxa adasındakı meşələr uzun müddət əvvəl bu ölçüdəki ağaclardan təmizlənib. Kömür analizi müəyyən edir ki, meşə XVII əsrin I yarısında yox olub. 1722-ci ildə Pasxa adasını kəşf edən Ceykb Roqovin adanı "böyük ağaclardan kasad" olaraq təsvir etmişdi və 1770-ci ildə Felipe Qonzalez de Ahedo yazırdı: "6 düym. (15 santimetr) genişliyində taxta düzəltmək üçün lazım olan bir ağac yoxdur". 1774-cü il Ceyms Kuk ekspedisiyasındakı Forster məlumat verirdi: "Adada 10 fut (3 metr) hündürlüyünü keçən ağac yoxdur".

Bu metodlar yazının yox, odunun yaşını müəyyən edir. Sakit okean palisandrı dözümlü deyil və Pasxa adasının iqlimində uzun müddət yaşaması mümkün deyil.

1770-ci il İspaniya ekspediyası

1770-ci ildə İspaniya Qonzalez de Ahedonun rəhbərliyi altında Pasxa adasını ələ keçirdi. İmzalama mərasimi keçirildi və ilhaq edilmə ilə bağlı müqavilə açıqlanmayan sayda başçılar tərəfindən "öz yazıları formasındakı müəyyən hərflərlə işarə edilərək" imzalandı.

Bir çox alimlər təklif ediblər ki, ronqoronqo bu gəlişdən və ilhaq müqaviləsinin imzalanmasından ilham almış bir ixtira ola bilər. Səbəb kimi onlar qeyd edir ki, 1864-cü ildə Yucin Eyrodan əvvəl heç kəs yazını qeydə almayıb və başçıların imzaladığı İspaniya müqaviləsindəki işarələr ronqoronqoya oxşamır. Bu tədqiqatçıların fərziyyəsi ronqoronqonun Latın əlifbasının və ya başqa yazı formasının kopyası olması deyil, ancaq antropologistlərin trans-mədəni diffuziya adlandırdığı və ada sakinlərinin öz yazılarına ixtira etmək ilhamı verən prosesdə bu yazı əmələ gəldi. Əgər bu doğrudursa, ronqoronqo ortaya çıxıb, çiçəklənib, istifadə edilməsi azalıb və yüz ildən az bir müddət ərzində yazılması unudulub.

Ancaq Sekvoyyanın ingilis dilli qəzetləri gördükdən sonra Çeroki heca işarələri siyahısını kəşf etməsi və Alyaska yupiklərindən olan Uyaqukun xristian yazılarını gördükdən sonra Yuqtun yazısını kəşf etməsi kimi yazı diffuziyalarında sadə müqavilənin imzalanmasından daha çox əlaqə var. İşarələr kağız üzərində qələm ilə yazılmış Rapa Nui nümunələrindən gözləndiyi kimi kobud şəkildə yazılıb. Yazı nümunələrinin adada az vaxt keçirmiş tədqiqatçılar tərəfindən müşahidə edilməməsi faktı yazının adada tabu olduğunu göstərir; belə tabular avropalıların kölə yığmaq üçün etdiyi basqınlar və epidemiya nəticəsində Rapa Nui cəmiyyəti dağılana qədər tangata ronqoronqo (yazını köçürənlər) ilə yanaşı olaraq gücünü itirdi. Beləliklə, Eyronun vaxtına qədər lövhələr geniş yayıldı. Orliak qeyd edir ki, Ronqoronqo mətn C İspaniya ekspediyasından ən azı bir əsr tez ortaya çıxıb.

Qaya işarələri

Ana o Keke mağarasındakı qaya işarələri lələyə oxşar ronqoronqo işarəsi 3 (solda) və mürəkkəb işarə 211:42 (mərkəzdə) ilə oxşardır. Daha sonra gələn V-formasındakı isə işarə 27 ola bilər.

Pasxa adası Polineziyada qaya işarələrinin müxtəlifliyinə görə ən zəngin olandır. Təqribən hər uyğun yer yonulub və buna bəzi evlərin daş divarları və məşhur Moai heykəllərinin bəziləri və onların pukao adlanan papaqları daxildir. 4000-dən çox işarəyə sahib təqribən min yer bəziləri barelyef və ya batıq relyefə görə, bəziləri də qırmızı və ya ağ rənglənməsinə görə kataloqa salınıb. Dizaynlara bunların cəmləşməsi daxildir: tanqata manu ("quş-adam") ayinlərinin rəsmi mərkəzi Oronqodakı ximerik quş-adam fiqurları; yaranma tanrısı Makemakenin sifətləri; tısbağalar, tunes, qılınc balığı, köpək balıqları, balinalar, delfinlər, yencəklər və osminoq (bəziləri insan sifəti ilə) kimi dəniz heyvanları, xoruzlar, kanoelər və 500-dən çox komari (vulva).

Kompüter kodlaşdırılması

Ronqoronqo yazısını kodlaşdırmaq üçün SMP oblastı 1CA80–1CDBFF müvəqqəti olaraq ayrılıb. Ancaq icra edici plan yazılmayıb.

Ədəbiyyat

Bahn, Paul. "Cracking the Easter Island code". New Scientist. 150 (2034). 1996: 36–39. 2015-05-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-22.

Barthel, Thomas S. Grundlagen zur Entzifferung der Osterinselschrift (Bases for the Decipherment of the Easter Island Script) (alman). Hamburg: Cram, de Gruyter. 1958.

————. "The 'Talking Boards' of Easter Island". Scientific American. 198 (6). June 1958: 61–68. doi:10.1038/scientificamerican0658-61.

————. "Neues zur Osterinselschrift (News on the Easter Island Script)". Zeitschrift für Ethnologie (alman). 84. 1959: 161–172.

————. Pre-contact Writing in Oceania. Current Trends in Linguistics. 8. Den Haag, Paris: Mouton. 1971. 1165–1186.

Buck, Peter H. Vikings of the Pacific. Chicago: University of Chicago Press. 1938.

Carroll, Alan. "The Easter Island inscriptions, and the translation and interpretation of them". Journal of the Polynesian Society. 1. 1892: 103–106, 233–252.

Chauvet, Stéphen-Charles. L'île de Pâques et ses mystères (Easter Island and its Mysteries) (fransız). on-line translation by Ann Altman. Paris: Éditions Tel. 2004 [1935]. 2011-07-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-22.

Comrie, Bernard; Stephen Matthews; Maria Polinsky. The Atlas of Languages. London: Quarto. 1996.

Cooke, George H. 'Te Pito te Henua, known as Rapa Nui, commonly called Easter Island // Report of the United States National Museum for 1897. Washington: Government Printing Office. 1899. 689–723.

Corney, Bolton Glanvill, redaktor The voyage of Captain Don Felipe González in the ship of the line San Lorenzo, with the frigate Santa Rosalia in company, to Easter Island in 1770-1. Preceded by an extract from Mynheer Jacob Roggeveen's official log of his discovery of and visit to Easter Island in 1722. Cambridge: Hakluyt Society. 1903.

Dederen, François; Steven Roger Fischer. Traditional Production of the Rapanui Tablets // Fischer (redaktor ). Easter Island Studies: Contributions to the History of Rapanui in Memory of William T. Mulloy. Oxbow Monograph. 32. Oxford: Oxbow Books. 1993.

Englert, Sebastian. Island at the Center of the World. edited and translated by William Mulloy. New York: Charles Scribner's Sons. 1970.

————. La tierra de Hotu Matu‘a – Historia y Etnología de la Isla de Pascua, Gramática y Diccionario del antiguo idioma de la isla (The Land of Hotu Matu‘a: History and Ethnology of Easter Island, Grammar and Dictionary of the Old Language of the Island) (ispan) (6th). Santiago de Chile: Editorial Universitaria. 1993.

————. Legends of Easter Island. translation by Ben LeFort and Pilar Pacheco of Leyendas de Isla de Pascua (textos bilingües) [Santiago de Chile: Ediciones de la Universidad de Chile]. Easter Island: Father Sebastian Englert Anthropological Museum. 2002 [1980].

Eyraud, Eugène. Lettre du Fr. Eugène Eyraud, au T.R.P. Supérieur général (1864) // Annales de la Propagation de la Foi (Annals of the Propagation of the Faith) (fransız). 1866. 36: 52–71, 124–138. Lyon.

Fischer, Steven Roger. RongoRongo, the Easter Island Script: History, Traditions, Texts. Oxford and New York: Oxford University Press. 1997.

Flenley, John R.; Paul G. Bahn. Easter Island, Earth Island. London: Thames & Hudson. 1992.

Guy, Jacques B.M. "Un prétendu déchiffrement des tablettes de l'île de Pâques (A purported decipherment of the Easter Island tablets)". Journal de la Société des Océanistes (fransız). 106. 1998a: 57–63. doi:10.3406/jso.1998.2041.

————. "Rongorongo: The Easter Island Tablets". 1998b. 2008-05-09 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-04-11.

————. "The Rongorongo of Easter Island: The Hand-Drawn Reproductions". 2000. 2007-01-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-04-20.

Haberlandt, Michael. "Ueber Schrifttafeln von der Osterinsel (On the written tablets of Easter Island)". Mitteilungen der Anthropologischen Gesellschaft in Wien (alman). 16. 1886: 97–102.

Horley, Paul. "Rongorongo Script: Carving Techniques and Scribal Corrections". Journal de la Société des Océanistes. 129. 2009: 249–261. doi:10.4000/jso.5813.

Lee, Georgia. The Rock Art of Easter Island: Symbols of Power, Prayers to the Gods. Los Angeles: UCLA Institute of Archaeology Publications. 1992.

Macri, Martha J. RongoRongo of Easter Island // Daniels and Bright (redaktor ). The World's Writing Systems. New York, Oxford: Oxford University Press. 1996 [1995]. 183–188.

Mann, Daniel; J. Edward; J. Chase; W. Beck; R. Reanier; M. Mass; B. Finney; J. Loret. "Drought, vegetation change, and human history on Rapa Nui (Isla de Pascua, Easter Island)" (PDF). Quaternary Research. Elsevier B.V. 69 (1). 2008: 16–28. doi:10.1016/j.yqres.2007.10.009. 2009-03-04 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-22.

McDorman, Richard E. "Universal Iconography in Writing Systems: Evidence and Explanation in the Easter Island and Indus Valley Scripts" (PDF). 2009. 2021-02-25 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2012-10-08.

Métraux, Alfred. "Two Easter Island Tablets in the Bernice P. Bishop Museum". Man. London: Royal Anthropological Institute. 38 (1). 1938: 1–4. doi:10.2307/2789179. JSTOR 2789179.

————. "Ethnology of Easter Island". Bernice P. Bishop Museum Bulletin. Honolulu: Bernice P. Bishop Museum Press. 160. 1940.

McLaughlin, Shawn. "Rongorongo and the Rock Art of Easter Island". Rapa Nui Journal. 18. 2004: 87–94.

Orliac, Catherine. Manifestation de l'expression symbolique en Océanie : l'exemple des bois d'œuvre de l'Ile de Pâques (Manifestation of symbolic expression in Oceania: The example of the woodworking of Easter Island). Cultes, rites et religions (fransız). V. 2003/2004. (6): 48–53.

————. "The Rongorongo Tablets from Easter Island: Botanical Identification and ¹⁴C Dating". Archaeology in Oceania. 40 (3). 2005: 115–119. 2006-11-09 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-22.

————. "Botanical Identification of the Wood of the Large Kohau Rongorongo Tablet of St Petersburg". Rapa Nui Journal. 21 (1). 2007: 7–10.

Philippi, Rudolfo A. "Iconografia de la escritura jeroglífica de los indigenas de la isla de Pascua (Iconography of the hieroglyphic writing of the natives of Easter Island)". Anales de la Universidad de Chile (ispan). 47. 1875: 670–683.

Pozdniakov, Konstantin. "Les Bases du Déchiffrement de l'Écriture de l'Ile de Pâques (The Bases of Deciphering the Writing of Easter Island)" (PDF). Journal de la Société des Océanistes (fransız). 103 (2). 1996: 289–303. doi:10.3406/jso.1996.1995. 2008-06-25 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-22.

Pozdniakov, Konstantin; Igor Pozdniakov. "Rapanui Writing and the Rapanui Language: Preliminary Results of a Statistical Analysis" (PDF). Forum for Anthropology and Culture. 3. 2007: 3–36. 2008-06-25 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-12-22.

Routledge, Katherine. The Mystery of Easter Island: The story of an expedition. London and Aylesbury: Hazell, Watson and Viney. 1919.

Skjølsvold, Arne. Archaeological Investigations at Anakena, Easter Island // Arne Skjølsvold (redaktor ). Archaeological Investigations at Anakena, Easter Island. The Kon Tiki Museum Occasional Papers. 3. Oslo: Kon-Tiki Museum. 1994. 5–120.

Xarici keçidlər

• The Rongorongo of Easter Island– the most complete and balanced description of rongorongo on the internet. (Offline since 2009. Incompletely archived from the originalArxivləşdirilib 2007-10-17 at the Wayback Machine on 2007 October 17. Earlier archives available.)
• Michael Everson's draft Unicode proposal for Rongorongo
• The Rock Art of Rapa Nui Arxivləşdirilib 2007-12-14 at the Wayback Machine by Georgia Lee
• Additional coverage on Spanish Wikipedia
• Splendid Isolation: Art of Easter Island, an exhibition catalog from The Metropolitan Museum of Art (fully available online as PDF), which contains material on Rongorongo