Rumpelstiltskin

Rumpelştiltsxen
Rumpelstilzchen‎
Müəllif	Yakob və Vilhelm Qrimm qardaşları
Janr	nağıl
Dil	alman
Orijinalın nəşri	XIX əsr
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Rumpelştiltsxen, bəzən Rumpelstiltskin (əsasən ingilis dilli variantda) (alm. Rumpelstilzchen‎) — məşhur, eyniadlı alman xalq nağılında qəddar cırtdandır. Almaniyadan başqa İngiltərə, Niderland, Çexiyada da müxtəlif adlarla ("Tom Tit Tot", "Päronskaft", "Repelsteeltje", "Cvilidreta", "Rampelník/Rumplcimprcampr") xalq nağılı kimi məşhurdur. 1812-ci ildə Qrimm qardaşları tərəfindən toplanılıb "Uşaq və ailə nağılları" adı altında çap olunmuş nəşrə daxil edilmişdir. Rumpeştiltsxen adının başqa versiyası da var - Utrupistaş.

Aarne-Tompson Göstəricisinə görə bu süjetin nömrəsi 500-dür: "Fövqəltəbii köməkçinin adı". Qrimm qardaşlarının "Uşaq və ailə nağılları" toplusunda nömrəsi 55-dir (KHM 55).

"Qrimmlərin ailə nağılları", 1912-ci il nəşri

Süjeti

Bir dəyirmançının bir qızı varmış və kral ilə söhbət zamanı öz çəkisini artırmaq məqsədilə o krala çox gözəl qızının samandan qızıl hörməyi bacardığını (bəzi versiyalara görə əslində dəyirmançı qızının "saman rəngli saçlarına günəş işığı düşdükdə qızıl kimi parlayır" ifadəsini işlətdiyi zaman lovğalanaraq "saman qızıla çevrilir" kimi epitetdən istifadə edib) deyir. Kral da onun qızını qüllədəki samanla dolu və sap əyirici dəzgah olan bir otağa qatır və qıza bir gecəyə saman dolu otağı qızıla çevirməyi tapşırır, əks halda onun boynunu vurduracağını (başqa versiyalarda ömrünün sonunadək qüllədəki otaqda saxlayacağını) bildirir. Əslində isə qızın, əlbəttə ki, belə qabiliyyəti yox idi. Yazıq qız bütün ümidlərini itirəndə qəflətən bir cırtdan peyda olur və ona köməyini təklif edir. Bu cırtdan həmişə dəyiş-düyüş etmək istəyən insanların yanına gəlirmiş. Bu kömək qarşılığında qız cırtdana öz boyunbağısını, səhərisi gün kral qızı yenə təkrar saman dolu otağa saldıqda isə üzüyünü verir. Üçüncü gün kral qızı yenə otağa göndərib şərt qoyur: samanı qızıla çevirərsə, onunla evlənəcək, əks tədqirdə qızın boynunu vurduracaq. Qızın bu qəribə məxluqa verəcəyi heç nə qalmadığından cırtdan şərt qoyur: axırıncı dəfə samanı qızıla çevirməklə əvəzində dəyirmançının qızının krala ərə getdikdən sonra anadan olan ilk uşağını istəyir (başqa versiyaya görə cırtdan-şeytancığaz özü peyda olub özbaşına samanı qızıla çevirməyə başlayır. Qızın ona veriləsi heç nəyi olmadığına görə bildirdiyi narazılığına baxmayaraq cırtdan qızılın qarşılığında doğulacaq ilk uşağı tələb edir).

Anna Andersonun "Qrimm qadaşlarının nağıllarına" çəkdiyi illüstrasiya (London və Qlazqo, 1922)

Adın mənası

Valter Kreynin Qrimm qardaşlarının "Ailə nağıllarına" çəkdiyi illüstrasiya (1886)

Rumpelstilzchen alman dilində hərfi mənada "kiçik taqqıldayan (şaqqıldayan) oyuncaq" deməkdir. Özü də bədən, ayaqlar oyuncağın konstruksiyasını saxlayan çubuq, sütundur. Rumpelstilt or Rumpelstilz isə çubuqları silkələyərək və taxtalara vuraraq səs-küy salan, pophart və ya poppart adlanan Qoblin tipinin adı idi. Mənaca ev əşyalarını vurub dağıdan, yerlərini dəyişən dəcəl ruh rumpelqayst (taqqılayan kabus) və ya poltorqaystə (hay-küylü kabus) bənzəyir.

Nəşri və tərcümələri

Nağılın orijinalı alman dilində 1857-ci ildə nəşr olunub.

Nağıl müxtəlif dillərə tərcümə olunub. Tərcümə zamanı almanca Rumpelstilzchen kimi səslənən cırtdanın adı bəzi dillərdə dəyişdirilərək alman dilində səslənən ada yaxın bir ad seçilib. Məs., İngilis dilində Rumpelstiltskin, niderland dilində Repelsteeltje, portuqal dilində Rumpelstichen, ispan dilində Rumpelstinski, Rumpelestijeles, çex dilində Rumprcimprcampr və ya Rampelnik, yapon dilində ルンペルシュティルツキン (Runperuşutirutsukin), rus dilində orijinala yaxın Румпельштильцхен (Rumpelştíltsxen). İtalyan dilində Tremotino adlanıb. Bu söz Toskana ləhçəsində Tremoto (zəlzələ) və kiçik və çoxbilmiş mənasını verən "-ino" suffiksinin birləşməsindəm əmələ gəlib.

Endryu Lenqin "Nağılların mavi kitabı" üçün Henri Castis Fordun çəkdiyi illüstrasiya (1889)

Rus dilinə ilk dəfə Хламушка adı ilə tərcümə olunub.

Urdu dilindəki versiyada cin Tis Mar Xan adlanıb.

Azərbaycan dilində tərcüməsi yoxdur.

Rumpelştiltsxen prinsipi

İstifadə olunan şəxs adlarının və titulların qiymət və gücü psixologiya, menecment, təhsil (dərs demək) və məhkəmə hüququnda yaxşı məlumdur. Bunu çox vaxt "Rumpelştiltsxen prinsipi" də adlandırırlar. Bu qədim bir inancdan irəli gəlir. Bu inanca görə əşya və ya canlıya ad vermək və ya adını bilmək onun üzərində hakimiyyətə malik olmaq deməkdir. Məs., Əhdi-Ətiq, Yaradılış, 2-19-20 - də Adəm peyğəmbərin heyvanlara adlar verməsini görmək olar.

• Stenli Brodski (2013). Rumpelştiltsxen prinsipi. http://psycnet.apa.org/books/14037/043/ Amerika Psixologiya Assosiasiyası.
• Patrik Vinston (2009). Rumpelştiltsxen prinsipi. https://alum.mit.edu/slice/rumpelstiltskin-principle/ Massaçuset Texnologiya İnstitutu.

"Rumpel-stilt-skin" nağılına çəkilən illüstrasiya (Boston, 1910)

Mediya və kütləvi mədəniyyətdə

Kinematoqrafiyada

Rumpelştiltsxen haqqında bir neçə film çəkilmişdir:

• Rumpelstiltskin (1915-ci il), səssiz Amerika filmi, rejissor Reymond B. Vest;
• Rumpelstiltskin (1940-cı il), alman nağıl-filmi rej. Alf Zengerlinq;
• Rumpelstiltskin (1955-ci il), alman nağil-filmi, rej. Herert B. Fredersdirf;
• Rumpelstiltskin (1985-ci il), 24-dəqiqəlik Kanada televiziya cizgi filmi, rej. Pink van Lamsveerde;
• Rumpelstiltskin (1987-ci il), Amerika-İsrail filmi, rej. David İrvinq;
• Rumpelstiltskin (1995-ci il), klassik süjetin sərbəst işlənməsi, Amerika komedik qorxu filmi, rej. Mark Cons;
• Rumpelştiltsxen, (2007-ci il), Rusiya qısametrajlı cizgi filmi, rej. O.Xolodova;
• Rumpelstilzchen (2009-ci il), alman teleadaptasiyası, rej. Ulrix Köniq;

• Rumpelştiltsxen "Şrek həmişəlik" (2010-cu il), Amerika komputer-animasiya fantezi komediya filmində əsas antoqonistdir.
• Rumpelştiltsxen (Robert Karlayn), "Günlərin bir günü nağılda" (2011-ci il), fantezi və macəra üslubunda ekranlaşdırılmış çoxseriyalı nağılın əsas qəhrəmanlardan biri.

Teatrda

• Utz-li-Gutz-li - Israil müzikli (1965);
• Rumpelştiltsxen - Amerika müzikli (2011).

Animatoqrafiyada

ADR-də Rumpelştiltsxen mövzusunda buraxılmış poçt markaları seriyası (1976)

Ədəbiyyatda

• Qızıl fırlanma - Brendi Cunun 2021-ci ildə çıxmış dilogiyasının ilk romanı;
• Qızıl suyuna çəkilmiş - Marissa Meyerin 2021-ci ildə çap olunmuş dilogiyasının ilk romanı;
• Firlanan gümüş - Naomi Novikin fantastik romanı (2018)

Başqa sahələrdə

• 1968-ci ildə Paul Vildomun kəşf etdiyi 1773 asteroidi Rumpelştiltsxenin şərəfinə Rumpelstiltskin adlandırılmışdır;
• Final Fantasy oyunlar seriyasının finalında saqqallı Ştiltsxen (ing. Stiltzkin) — təxmin olunan Rumpelştiltsxen (ingilis variantında Rumpelstiltskin) adlı saqqallı muql-satıcı peyda olur;
• Grimm Fairy Tales komikslər çərçivəsində nağılın mənasını verən komiks buraxılmışdır.

Başqa xalqların nağıllarında oxşar süjetlər və personajlar

Adının tapılması kimi oxşar motivlər başqa xalqların nağıllarında da var:

• "Qilitrutt" (island xalq nağılı);
• "Tom Tit Tot" (ingilis xalq nağılı, (Cozef Ceykobs), 1890. Burada da kraliça ona qızıl hörməyə kömək edən məxluqun adını tapmalı idi);
• "Martinka Kinkaş" (Rampelník və ya Martin Zvonek, çex xalq nağılı);
• "Virluve", "Mirmidon" (fransız xalq nağılı);
• "Martinka Klinqaç" (slovak xalq nağılı);
• "Bibigül" (qazax xalq nağılı);
• "Bəxtimgətirir" (fin xalq nağılı);
• "Vippeti Stori" ("Whuppity Stoorie", "Şotlandiyanın populyar şerləri (nağılları))", Robert Çembers, 1826);
• "Dülgər və Bədheybət (kannibal)" (大 工 と 鬼 六 , "Daiku to Oniroku", yapon xalq nağılı);
• "Tənbəl gözəlçə və onun xalaları" (irland xalq nağılı, Patrik Kennedi, 1870);
• "Həddən artıq çox danışanın birisi" (جعيدان, Joaidane, ərəb xalq nağılı);
• "Cvilidreta" (xorvat xalq nağılı);
• "Kiçik hay-küy" (Ruidoquedito, Cənubi Amerika nağılı);
• "Çodafurulya" (Pançimançi, Laslo Araninin XIX əsr macar nağılları məcmuəsi əsasında tərtib etdiyi);
• "Xlamuşka" (XIX əsrdə rus dilinə tərcümə edilib çap edilərkən "Rumpeştiltsxen Xlamuşka" adlandırılıb);
• "Ootz-li- Gootz-li" (İsraildə עוּץ — לי גוּץ — לי — adlandırılıb).

Həmçinin bax

• Qrimm qardaşlarının nağılları
• Elflər