Məzmuna keç

Rus-türk müharibələri

Vikipediya, azad ensiklopediya

Rus-türk müharibələri — Rusiya çarlığı, 1721-ci ildən Rusiya imperiyası və Osmanlı İmperiyası arasında XVI—XX əsrlərdə baş vermiş bir sıra hərbi münaqişələrdir.[1] 1774-cü ilə qədər Osmanlı İmperiyasının vassalı Krım xanlığı da davamlı olaraq bu münaqişələrdə iştirak edib. Müharibələr Qara dəniz regionu və Qafqaz üzərində nəzarət, Qara dəniz boğazlarında gəmiçilik hüququ, Osmanlı İmperiyası daxilində xristianların hüquqları və Rus monarxının himayə hüququ, 19-cu əsrin ikinci yarısında onların Osmanlı hökmranlığından qurtulması və Rusiyanın təsir orbitinə daxil olması üçün müharibələr aparıldı (Şərq məsələsi); Birinci Dünya Müharibəsi illərində Rusiya hökuməti Konstantinopol və boğazları nəzarət altına almaq imkanını nəzərdən keçirdi.[1][2]

Ümumilikdə rus-türk müharibələri 351 illik (1568-1918) dövrü əhatə etmişdir. Bu dövrdə Rusiya ilə Türkiyə 69 il müharibə şəraitində oldu. Orta hesabla bir rus-türk müharibəsini digərindən cəmi 25 il ayırdı.

Bu, Avropa tarixindəki ən uzunmüddətli hərbi münaqişələrdən biridir.[3] 1711-ci il Prut yürüşü və çox vaxt ayrıca hadisə kimi qəbul edilən Krım müharibəsi istisna olmaqla, münaqişələr durğunluqda olan Osmanlı İmperiyası üçün strateji məğlubiyyətlə nəticələndi; Əksinə, onlar 18-ci əsrin əvvəllərində Böyük Pyotrun modernləşdirmə səylərindən sonra Rusiyanın Avropa dövləti kimi üstünlüyünü nümayiş etdirdilər.[4]


Münaqişə öncəsi

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Rusiya ilə Türkiyə arasındakı münasibətlər sonuncunun 1475-ci ildə Krımı (Krım xanlığı və Genuya şəhəri Kəfə)[5] zəbt etməsi ilə başladı. Münasibətlərin başlamasına səbəb Azov və Kəfədəki rus tacirlərinin türklər tərəfindən sıxışdırılmağa başlaması idi. Sonrakı XVI-XVII əsrlərdə Rusiya-Türkiyə münasibətləri olduqca gərgin idi. Türkiyənin Krım xanına daimi dəstək göstərməsiylə Rusiyaya çətinlik yaratmasıyla yanaşı, yeni fəsadlar da yarandı: Moskva təbəəsi hesab edilən Don kazakları Azov türk qarnizonuna– Sultanın öz təbəələri hesab etdiyi Noqaylara hücum edərək onları narahat edirdi. 1637-ci ildə Don və Zaporojye kazakları Azovu ələ keçirdilər və 1643-cü ilə qədər saxladılar.[5] Ruslarla türklər arasında ilk silahlı toqquşma 1541-ci ildə baş verdi. Krımlılar I Sahib Gərayın komandanlığı ilə Moskvaya doğru hərəkət edərkən türklər də onların yanında idilər.[5] 1553-cü ildə Rusiya çarlığı Krım və Türkiyə ilə müttəfiq olan Həştərxan xanlığına qarşı hərbi əməliyyatlara başladı, 1556-cı ildə xanlıq zəbt edildi. 1556-cı ildə Krım xanı Moskvaya qarşı hərəkətə keçdi. Çar İvan Qroznı komandir Matvey İvanoviç Rjevskini ona qarşı göndərdi. O, nəinki krımlıları qovdu, həm də Dnepr çayının aşağı axarlarına, Oçakova getdi və orada türkləri məğlub etdi. Bu yürüşdə Rjevskiyə Zaporojye kazakları kömək etdi. 1558-ci ildə krımlılarla yeni toqquşma zamanı Dnepr çayının aşağı axınına Danilo Adaşev getdi, Krımı viran etdi və iki türk gəmisini ələ keçirdi.[5]

Döyüşlərin siyahısı

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Qarşıdurma
Tarix Münaqişə Düşmən 1 Düşmən 2 Nəticələri
(1568—1570) Rusiya–Osmanlı müharibəsi Çar Rusiyası Osmanlı imperiyası Rus dövlətinin qələbəsi
(1672—1681) Rusiya-Osmanlı müharibəsi Çar Rusiyası Osmanlı imperiyası
 heçkəs
  • Osmanlı İmperiyası Rusiyanın Solsahil Ukrayna üzərində protektoratını tanıdı. Rusiya Osmanlı İmperiyasının Sağsahil Ukrayna üzərində protektoratını tanıdı.
  • Rusiya Krım xanlığına vergi ödənməsini bərpa etdi.
  • Bağçasaray müqaviləsi
(1686—1700) Rusiya-Osmanlı müharibəsi Çar Rusiyası Osmanlı imperiyası Rus dövlətinin qələbəsi
  • Konstantinopol sülh müqaviləsi (1700)
(1710—1713) Rusiya-Osmanlı müharibəsi Çar Rusiyası Osmanlı imperiyası Azov və Zaporojyanın Osmanlı imperiyasına birləşdirilməsi
  • Pruty sülh müqaviləsi
  • Adrianopol sülh müqaviləsi (1713)
(1735—1739) Rusiya–Osmanlı müharibəsi Rusiya imperiyası Osmanlı imperiyası Azov və Zaporojyanın Rusya imperiyasına birləşdirilməsi
(1768—1774) Rusiya-Osmanlı müharibəsi Rusiya imperiyası Osmanlı imperiyası Rusiya imperiyasının tam qələbəsi
(1787—1791) Rusiya-Osmanlı müharibəsi Rusiya imperiyası Osmanlı imperiyası Rusya imperiyasının qələbəsi
  • Yassı sülh müqaviləsi
(1806—1812) Rusiya–Osmanlı müharibəsi Rusiya imperiyası Osmanlı imperiyası

• Bucaq ordası[12] (vassal) (1806—1807)

Rusya imperiyasının qələbəsi
(1828—1829) Rusiya–Osmanlı müharibəsi Rusiya imperiyası Osmanlı imperiyası
  • Zadunay seçi (1828-ci il mayın 10-dək)
 Rusiya imperiyasının qələbəsi
(1853—1856) Krım müharibəsi Rusiya imperiyası

Dəstəyi ilə:

 Osmanlı imperiyası

Dəstəyi ilə:

Mehriban neytrallıq:

 Məğlubiyyət.
(1877—1878) Rusiya–Osmanlı müharibəsi Rusiya imperiyası

Dəstəyi ilə:

  • Bolqar qüvvələri
  • Bosniya və Herseqovina üsyançıları
 Osmanlı imperiyası

Dəstəyi ilə:

  • Dağıstanlı və çeçen üsyançılar
  • Abxaz üsyançıları
  • Türkiyədəki Polşa legionu
 Antitürkiyə koalisiyasının tam qələbəsi.
(1914—1918) Qafqaz cəbhəsi Rusiya imperiyası (1917-ci il sentyabrın 14-dək)
  • Rusiya Respublikası (1917-ci il noyabrın 7-dək)
  • Zaqafqaziya Komissarlığı (müharibənin sonunadək)
  • Könüllü Emrəni korpusu (1914—1918)
 Osmanlı imperiyası Tərəflərdən heç biri qələbə qazana bilmədi.

İstinadlar

[redaktə | vikimətni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 Rus-türk müharibələri // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] (3-е изд.). М.: Советская энциклопедия. гл. ред.: А. М. Прохоров. 1969–1978.
  2. ↑ Rus-türk müharibələri — Mənbə:Кругосвет
  3. ↑ (#empty_citation)
  4. ↑ Gábor Ágoston, «Military transformation in the Ottoman Empire and Russia, 1500—1800.» Kritika: Explorations in Russian and Eurasian History 12.2 (2011): 281—319.
  5. ↑ 1 2 3 4 Ореус, Иван Иванович. Турецкие войны России  // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.
  6. ↑ Калмыцкое ханство Arxiv surəti 16 aprel 2017 tarixindən Wayback Machine saytında // Böyük Rusiya Ensiklopediyası
  7. ↑ Ираклий II Arxiv surəti 16 noyabr 2012 tarixindən Wayback Machine saytında // Хронос
  8. ↑ см. Австро-турецкая война (1787—1791)
  9. ↑ В. Мільчев. Запорожці на Військовому Кордоні Австрійської імперії 1785—1790 рр. (дослідження та матеріали) Arxiv surəti 23 sentyabr 2020 tarixindən Wayback Machine saytında. Запоріжжя. «Тандем-У», 2007.
  10. ↑ см. также Сербский фрайкор
  11. ↑ см. Русско-сербский союз (1807)
  12. ↑ "Василий Каширин: Вступление русских войск в Бессарабию и ликвидация Буджакской татарской орды в начале русско-турецкой войны 1806-1812 гг". 2019-04-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-29.
  13. ↑ см. Русско-персидская война (1804—1813)
  14. ↑ Очерки истории Грузии. В 8 т. / АН ГССР, Ин-т ист., археол. и этнографии. [MFN: 2511] Т. 5 : Грузия в XIX веке / Ред. М. Гаприндашвили, О. Жорданиа. — Тб.: Мецниереба, 1990. — 614 с. : [4 л.], 18 500. [MFN: 2513] UDC: 9(479.22)"19" — ISBN 5-520-00499-4
  15. ↑ "Каким на самом деле был имам Шамиль". russian7.ru. 2016-10-24. 2022-03-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-29.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Rus-türk_müharibələri&oldid=8069265"