Rusiya imperiyasının protektoratı altında olan erməni muxtariyyəti layihəsi
Rusiyanın tərkibində erməni muxtariyyəti (erm. Հայոց թագավորություն, rus. Армянская автономия в составе России) — Rusiya imperiyasının protektoratı altında Erməni muxtar çarlığının yaradılması haqqında layihə. Bu, erməni mənşəli nüfuzlu Rusiya subyektləri tərəfindən hazırlanmış və 1826–1828-ci illər Rusiya–İran müharibəsi zamanı imperator I Nikolaya təqdim edilmişdir. I Nikolay müharibədə qalib gəldikdən sonra Rusiyaya yeni birləşdirilmiş ərazilərin təşkilati-ərazi bölgüsü və idarəetmə sistemi planı hazırlanan dövrdə bu təklifi rədd etmişdir. Buna baxmayaraq, o, ermənilərin bəzi istəklərini təmin etmiş və Rusiya imperiyasının tərkibində Erməni vilayətinin yaradılmasını təsdiqləmişdir. Bu vilayət 1840-cı ilə qədər mövcud olmuşdur.
Zəmin[redaktə | mənbəni redaktə et]
Cənubi Qafqazın Rusiya tərəfindən zəbt edilməsindən xeyli əvvəl erməni siyasi və mənəvi liderləri "torpaqlarını İran və Osmanlı hökmranlığından azad etmək" xahişləri ilə Rusiyaya dəfələrlə müraciət etmişdilər.[1][2][3][4][5].
II Yekaterinanın Rusiya taxtına gəlməsi ilə erməni–Rusiya münasibətlərində xeyli canlanma baş vermiş, erməni və gürcü dünyəvi və mənəvi liderləri yenidən Rusiyadan himayəçilik planları ilə Rusiya rəhbərliyinə üz tutmağa başlamışdılar. İri erməni tacirləri, habelə 1760-cı və 1766-cı illərdə katolikozlar V Akop və I Simeon Rusiyanın protektoratlığı təklifləri ilə imperatriçaya müraciət etmişdilər. Yekaterina 1768-ci ildə ermənilərin azad edilməsinə kömək etmək üçün xüsusi fərman vermişdir. Rusiyanın hakim dairələri, xüsusən də Qriqori Potyomkin Qarabağ, İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarını, habelə Qaracadağ vilayətini Rusiyaya birləşdirərək Rusiyanın protektoratı altında ermənilər üçün muxtar dövlət yaratmağı planlaşdırırdı. Bundan başqa, Gəncə xanlığının ərazisinin Gürcüstana birləşdirilməsi nəzərdə tutulurdu.[6][7] Rusiya hakimiyyəti inanırdı ki, xristian gürcülər və ermənilər Rusiya hakimiyyətinə üstünlük verəcək, Rusiyanın Qafqaz müsəlmanları üzərində nəzarətini dəstəkləyəcəklər.[8]
Muxtariyyət layihəsi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Döyüşlər Rusiya üçün uğurlu keçmişdir. Hələ rəsmi olaraq müharibə elan edilməmişdən əvvəl, 1826-cı ilin sentyabrında Gəncə şəhəri almışdır, 1827-ci ilin yayında Rusiya ordusu Qacarların Gürcüstan quberniyasına soxulmaq cəhdinin qarşısını ala bilmiş, oktyabr ayında İrəvan xanlığının paytaxtı və əsas qalası İrəvan almış, Naxçıvanı da elə həmin il özünə birləşdirmişdir.
Müharibə illərində Rusiya imperiyasının hakim dairələri Rusiya ordusu tərəfindən işğal edilmiş regionların sonradan Rusiyanın ərazi idarəetmə sisteminə inteqrasiyası ilə onların administrasiyasının yaradılması məsələsi ilə üzləşmişdilər. Problemin həlli üçün xüsusi hökumət komissiyası təsis edilmişdir. Eyni zamanda, Xristofer Yekimoviç Lazarev, Moisey Zaxaroviç Arqutinski-Dolqoruki və Aleksandr Makaroviç Xudobaşev kimi Rusiyanın himayəsi altında erməni dövlətçiliyinin dirçəldilməsi ideyasının tərəfdarları olan bir qrup erməni əsilli siyasi xadimlər Rusiya imperiyasının tərkibində erməni muxtariyyəti yaratmağı planlaşdırırdı. Bu cür fikirlərin tərəfdarı və ilhamvericisi, Rusiya ordusunun hərəkətlərini hər formada dəstəkləmiş bütün ermənilərin katolikosu V Nerses Aştaraketsi idi.[9][10][11][12] .
Layihəyə əsasən, siyasi anlayış kimi formalaşdırılan Şərqi Ermənistan ərazisinin bir hissəsində (Qarabağ və Zəngəzur regionları, həmçinin keçmiş İrəvan və Naxçıvan xanlıqları) Rusiya imperatoru "Erməni çarı" titulu ilə Erməni muxtar çarlığı (knyazlığı) yaradılmalı idi. Muxtariyyətin öz qanunları və heraldikası, Osmanlı və Qacar sərhədlərində yerləşdirilmiş, erməni hərbi qulluqçularından ibarət öz sərhəd ordusu olmalı idi. Erməni kilsəsinə xüsusi hüquq və azadlıqlar verilməli idi. İranla əvvəlki müharibəyə son qoyan 1813-cü il Gülüstan müqaviləsinin şərtlərinə görə, Şərqi Ermənistanın ərazisinin yarısı artıq Rusiyaya birləşdirilmişdi.[13][14][15][16][17]
Rusiya–İran müharibəsinə son qoyan, 22 fevral 1828-ci ildə bağlanmış Türkmənçay müqaviləsinin şərtlərinə görə, İrəvan və Naxçıvan xanlıqları Rusiyanın tərkibinə keçmişdir.[14][18][19][20][21][22][23] Rusiya imperatoru müqavilədən sonra ermənilər üçün muxtar çarlıq yaratmaq təklifindən imtina etmişdir. Buna baxmayaraq, o, ermənilərin bəzi istəklərini təmin etmiş[24] və Rusiya imperiyasının tərkibində Erməni vilayətinin yaradılmasını təsdiqləmişdir.[25][26] Regionu tədqiq etmiş İvan Şopenə görə, İrəvan xanlığının əhalisinin 71,5%-ni, Naxçıvan xanlığının isə 83%-ni Azərbaycan türkləri, kürdlər və iranlılardan ibarət "müsəlmanlar" təşkil edirdi.[27] Erməni vilayəti 1840-cı ilə qədər mövcud olmuşdur.[28]
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ Encyclopædia Iranica. ARMENIA AND IRAN VI. Armeno-Iranian relations in the Islamic period // Encyclopædia Iranica. 2021-11-20 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ Richard G. Hovannisian. Armenia on the Road to Independence. University of California Press. 1967. 7.
- ↑ Сазонов А.А., Герасимова Г.Н., Глушкова О.А., Кистерев С.К. Под стягом России : Сборник архивных документов. М.: Русская книга. 1992. 201–202, 220–227.
- ↑ Семёнов И. Я. Русские в истории Армении (PDF). Ер.: Лусабац. проф. М. Д. Амирханян. 2009. 18. "Arxivlənmiş surət" (PDF). Archived from the original on 2022-02-16. İstifadə tarixi: 2023-02-11.
- ↑ Richard G. Hovannisian. Russian Armenia. A Century of Tsarist Rule // Jahrbücher für Geschichte Osteuropas (en.). — 1971. Март. — 32. 2022-01-14 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ F. Kazemzadeh. Iranian relations with Russia and the soviet Union, to 1921 // The Cambridge History of Iran. Vol. 7. From Nadir Shah to the Islamic Republic. NY: Cambridge University Press. Peter Avery, Gavin Hambly, Charles Melville. 2008. 325. ISBN 978-0-521-20095-0.
- ↑ Семёнов И. Я. Русские в истории Армении (PDF). Ер.: Лусабац. проф. М. Д. Амирханян. 2009. 45. "Arxivlənmiş surət" (PDF). Archived from the original on 2022-02-16. İstifadə tarixi: 2023-02-11.
- ↑ Bournoutian, George. Armenia and Imperial Decline: The Yerevan Province, 1900-1914. Routledge. 2018. səh. 7.
- ↑ George A. Bournoutian. Eastern Armenia from the 17th Century to the Russian Annexation // The Armenian People from Ancient to Modern Times. Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. Palgrave Macmillan. Richard G. Hovannisian. 1997. 105–106. ISBN 0312101686.
- ↑ Ronald Grigor Suny. Eastern Armenians under tsarist rule // The Armenian People from Ancient to Modern Times. Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. Palgrave Macmillan. Richard G. Hovannisian. 1997. 113. ISBN 0312101686.
- ↑ Зурначян А.С. Система управления в Восточной Армении в первой половине XIX века (PDF). . 2. 2012.
- ↑ Проект Армянской автономии
- ↑ George A. Bournoutian. Eastern Armenia from the 17th Century to the Russian Annexation // The Armenian People from Ancient to Modern Times. Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. Palgrave Macmillan. Richard G. Hovannisian. 1997. 103. ISBN 0312101686.
- ↑ 14,0 14,1 Armenia // The Oxford Encyclopedia of Economic History. 5. NY: Oxford University Press. Joel Mokyr. 2003. 157. ISBN 9780195105070. "Arxivlənmiş surət". Archived from the original on 2021-10-05. İstifadə tarixi: 2023-02-11.Orijinal mətn (ing.)
During the periods from 1804 to 1813 and from 1813 to 1828, the Russian-Persian wars led to eastern Armenia's incorporation into the Russian Empire
- ↑ George A. Bournoutian. Armenian // An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires. Westport, Conn.: Greenwood press. James Stuart Olson, Lee Brigance Pappas, Nicholas Charles Pappas. 1994. 45. ISBN 9780313274978. "Arxivlənmiş surət". Archived from the original on 2021-10-05. İstifadə tarixi: 2023-02-11.Orijinal mətn (ing.)
The situation of the Armenians in Russia was better. The Russia conquest of eastern Armenia folowing the Russo-Persian war of 1804-1813 and 1826-1828 allowed the armenians a chance to advance
- ↑ Leonard F. Wise, E. W. Egan. Kings, Rulers, and Statesmen. NY: Sterling Publishing Company. Ph.D. Mark Hillary Hansen. 2005. 22. ISBN 9781402725920. "Arxivlənmiş surət". Archived from the original on 2021-10-05. İstifadə tarixi: 2023-02-11.Orijinal mətn (ing.)
The nothern part of Armenia came under Russian rule in 1813
- ↑ U.S. Congress. House. Committee on Banking, Finance, and Urban Affairs. Subcommittee on Economic Stabilization. The land of Karabagh: geography & history prior to 1920 // Eastern Europe: Exchange Opportunities : Hearings Before the Subcommittee on Economic Stabilization of the Committee on Banking, Finance and Urban Affairs, House of Representatives (en.) (One Hundred First Congress, Second Session). Washington: U.S. Government Printing Office. — 1990. — 14-15 febrary.Orijinal mətn (ing.)
... and in 1813, Russia formally occupide much of Eastern Armenia, including Karabagh
- ↑ Armenia // The Oxford Encyclopedia of Economic History. 5. NY: Oxford University Press. Joel Mokyr. 2003. 157. ISBN 9780195105070. "Arxivlənmiş surət". Archived from the original on 2021-10-05. İstifadə tarixi: 2023-02-11.Orijinal mətn (ing.)
During the periods from 1804 to 1813 and from 1813 to 1828, the Russian-Persian wars led to eastern Armenia's incorporation into the Russian Empire
- ↑ Armenia // A Political Chronology of the Middle East (First edition). UK: Psychology Press. David Lea, Annamarie Rowe, Dr. Isabel Miller. 2001. 1. ISBN 9781857431155. "Arxivlənmiş surət". Archived from the original on 2021-10-05. İstifadə tarixi: 2023-02-11.Orijinal mətn (ing.)
Persia (now Iran) ceded Eastern (Persian) Armenia to the Russian Empire by the Treaty of Turkmanchai
- ↑ Dr. Edmund Herzig. Armenia // Eastern Europe, Russia and Central Asia. 3rd edition (en.). UK: Taylor & Francis. 2002. 76. ISBN 1470-5702.Orijinal mətn (ing.)
In 1828 the Russian Empire gained Eastern (Persian) Armenia by the Treaty of Turkmanchai
- ↑ Robert H. Hewsen. The Geography of Ananias of Sirak (ASXARHACOYC). Reichert. 1992. 194.Orijinal mətn (ing.)
In 1796, the melik houses accepted Russian suzerainty, and in 1805 passed under direct Russian rule losing their autonomy upon the Russian annexation of Eastern Armenia in 1828.
- ↑ Encyclopædia Iranica. ARMENIA AND IRAN VI. Armeno-Iranian relations in the Islamic period // Encyclopædia Iranica. 2021-11-20 tarixində arxivləşdirilib.Orijinal mətn (ing.)
The Treaty of Torkamāṇčāy (q.v.) brought the rest of Transcaucasia under Russian rule and the Armenians of Eastern Armenia became subjects of the Russian empire.
- ↑ Charlotte Mathilde Louise Hille. State Building and Conflict Resolution in the Caucasus. Brill. 2010. 64. ISBN 9789004179011.Orijinal mətn (ing.)
The Karabakh, Zangezur, and Shuragel' district (eastern Shirak) became part of Russia in 1805. The remaining areas of Eastern Armenia, the Yerevan and Nakhichevan khanates, became part of the Russian Empire by the Treaty of Turkmanchai in 1828. In March 1828 an Armenian Province was created, of which Yerevan and Nakhichevan khanates were part.
- ↑ Bournoutian, George. Armenia and Imperial Decline: The Yerevan Province, 1900-1914. Routledge. 2018. səh. 7.
- ↑ King, Charles. The Ghost of Freedom: A History of the Caucasus. Oxford: Oxford University Press. 2008. 50–51. ISBN 978-0195177756.
- ↑ Atkin, Muriel. Russia and Iran, 1780–1828. Minneapolis: University of Minnesota Press. 1980. 158–159. ISBN 9780816609246.
- ↑ Bournoutian, George. Armenia and Imperial Decline: The Yerevan Province, 1900-1914. Routledge. 2018. səh. 19.
- ↑ Bournoutian, George A. The Khanate of Erevan Under Qajar Rule, 1795-1828. Costa Mesa: Mazda Publishers. 1992. səh. 26. ISBN 9780939214181.
Əlavə ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Парсамян В.А. А.С. Грибоедов и армяно-русские отношения. Ер. 1947 [Հայկական ՍՍՌ Գիտությունների Ակադեմիայի Հրատարակչություն].
- George A. Bournoutian. The Role of the Armenians in the Russian Move into the South Caucasus // From the Kur to the Aras. A Military History of Russia’s Move into the South Caucasus and the First Russo-Iranian War, 1801–1813. Iran Studies, vol. 22. Brill. 2021. 237–248. ISBN 978-90-04-44516-1.
- Hovannisian R. G. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — 493 p. — ISBN 0312101686, ISBN 9780312101688.
- George A. Bournoutian. Eastern Armenia from the 17th Century to the Russian Annexation // The Armenian People from Ancient to Modern Times. Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. Palgrave Macmillan. Richard G. Hovannisian. 1997. 81–107. ISBN 0312101686.
- Ronald Grigor Suny. Eastern Armenians under tsarist rule // The Armenian People from Ancient to Modern Times. Vol. II. Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. Palgrave Macmillan. Richard G. Hovannisian. 1997. 109–137. ISBN 0312101686.