Məzmuna keç

Sınıq körpü (sərhəd)

41°19′45″ şm. e. 45°04′23″ ş. u.HGYO
Vikipediya, azad ensiklopediya
Sınıq körpü
gürc. წითელი ხიდი
Sınıq körpünün (Qırmızı körpü) ümumi görünüşü
Xəritə
41°19′45″ şm. e. 45°04′23″ ş. u.HGYO
Ölkə  Azərbaycan
 Gürcüstan
Rayon Qazax rayonu (Azərbaycan)
Marneuli bələdiyyəsi (Gürcüstan)
Yerləşir Xramçay üzərində, Azərbaycan–Gürcüstan sərhədində, İkinci Şıxlı (AZ) və Kesalo (GE) kəndləri yaxınlığında
Aidiyyatı Orta əsrlər Azərbaycan memarlığı
Memar Naməlum (XII əsr Azərbaycan memarları[1])
Tikilmə tarixi XII əsr[2][3] (ehtimal ki, XVII əsrdə təmir olunub[4])
Üslubu Arran memarlıq məktəbi (ehtimal)[5]
Hündürlüyü ~10-12 m (su səviyyəsindən)[6] (dəyişkən)
Uzunluğu ~175 m[2]
Eni 4.3 m (keçid hissəsi), 12.4 m (sahil bölümlərində)[2][3]
Vəziyyəti Qəzalı, istifadəsiz[7]
Sınıq körpü (Azərbaycan)
Körpünün Azərbaycan xəritəsindəki yeri
წითელი ხიდი (Gürcüstan)
Körpünün Gürcüstan xəritəsindəki yeri
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Sınıq körpü və ya Qırmızı körpü (gürc. წითელი ხიდი, Tsiteli Khidi) — Azərbaycanın Qazax rayonu ilə Gürcüstanın Marneuli bələdiyyəsi arasında, dövlət sərhədində, Xramçay (gürcücə Ktsia) çayı üzərində yerləşən XII əsrə[2][3] aid nadir memarlıq abidəsi. Qırmızı bişmiş kərpicdən tikildiyi üçün "Qırmızı körpü" kimi tanınsa da, yaxınlığındakı daha qədim körpünün qalıqlarına görə yerli əhali arasında daha çox "Sınıq körpü" adı ilə məşhurdur.[2] Körpü Azərbaycanın dünya əhəmiyyətli abidələri siyahısına daxildir və eyni zamanda Gürcüstanın Milli Əhəmiyyətli Daşınmaz Mədəniyyət Abidəsi statusuna malikdir. Tarixi Böyük İpək Yolunun mühüm bir qolu üzərində yerləşən bu körpü təkcə nəqliyyat vasitəsi deyil, həm də əsrlər boyu mədəniyyətlər və ticarət əlaqələri üçün bir qovşaq olmuşdur.[3]

Coğrafi mövqeyi

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Körpü Azərbaycanın qərbində, Qazax rayonunun İkinci Şıxlı kəndi ilə Gürcüstanın cənub-şərqində, Marneuli bələdiyyəsinin Kesalo kəndi arasında, Xramçay vadisində yerləşir.[2] Xramçay Kür çayının sağ qollarından biridir və bu ərazidə təbii sərhəd funksiyasını yerinə yetirir. Körpünün tikildiyi ərazi çayın yatağının nisbətən daraldığı və hər iki sahildə möhkəm qayalıqların olduğu bir nöqtədir ki, bu da orta əsr inşaatçılarına körpü dayaqları üçün əlverişli şərait yaratmışdır.[3]

Adının mənşəyi

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Abidənin əsas inşaat materialı olan qırmızı bişmiş kərpic ona həm Azərbaycan, həm də Gürcüstan mənbələrində "Qırmızı körpü" adını qazandırmışdır.[8][2] Lakin Azərbaycanın qərb bölgəsində və elmi ədəbiyyatda daha çox "Sınıq körpü" adı işlədilir. Bu adın mənşəyi hazırkı körpüdən təxminən 95 metr çayın axarı boyunca aşağıda yerləşən, daha qədim dövrə aid olduğu ehtimal edilən (bəzi tədqiqatçılar Roma[9] və ya erkən orta əsrlər) başqa bir körpünün dağılmış qalıqları ("sınıqları") ilə bağlıdır.[2]

Tarixi

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Sınıq körpünün XII əsrdə inşa edildiyi qəbul edilir.[2][3] Bəzi mənbələr onun Şəddadilər dövlətinin[5], digərləri isə Gürcüstan çarı IV David və ya kraliça Tamaranın hakimiyyəti dövründə tikildiyini qeyd edir.[10] Hər halda, körpü bölgədə siyasi və iqtisadi stabilliyin hökm sürdüyü, ticarət yollarının canlandığı bir dövrdə inşa edilmişdir.

Körpü Tiflisi Gəncə, Bərdə, Ərdəbil kimi mühüm ticarət və sənətkarlıq mərkəzləri ilə birləşdirən tarixi karvan yolunun strateji əhəmiyyətli nöqtəsində yerləşirdi.[3] Onun hər iki başında inşa edilmiş iri karvansaraların (hazırda yalnız qalıqları mövcuddur) olması bunu sübut edir.[3][11] Bu karvansaralar tacirlərin, səyyahların və karvanların təhlükəsizliyi, istirahəti və ticarət əməliyyatları üçün nəzərdə tutulmuşdu. Körpü-karvansara kompleksi Azərbaycan və qonşu Şərq ölkələrinin memarlığında rast gəlinən xarakterik bir tikinti tipi idi.[3]

Əsrlər boyu körpü müxtəlif tarixi hadisələrin şahidi olmuş, təbii fəlakətlər və müharibələr nəticəsində zədələnmişdir. XVII əsrdə, Səfəvilər dövründə, ehtimal ki, I Şah Abbasın göstərişi ilə əsaslı şəkildə təmir olunduğu güman edilir.[4]

Memarlıq xüsusiyyətləri

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Sınıq körpü orta əsr Arran memarlıq məktəbinin monumental üslubunu əks etdirən möhtəşəm bir mühəndis-memarlıq abidəsidir.[3][5] Onun texniki və bədii həlli dövrünün yüksək inşaat mədəniyyətindən xəbər verir.

  • Konstruksiyası və ölçüləri: Körpünün ümumi uzunluğu təxminən 175 metr, çay səviyyəsindən hündürlüyü isə təqribən 10-12 metrdir.[12] Keçid hissəsinin eni 4,3 metr olduğu halda, sahilə yaxın giriş hissələrində bu en 12,4 metrə çatır ki, bu da karvansaralara rahat girişi təmin etmək məqsədi daşımışdır.[2][3] Körpü dörd aşırımdan ibarətdir. Sağ (Azərbaycan) sahildən sola (Gürcüstan) doğru aşırımların ölçüləri ardıcıl olaraq 8,2 m, 16,1 m, 8,0 m və 26,1 metrdir.[2]
  • Materialları: Körpünün əsas tikinti materialı yüksək keyfiyyətli, qırmızı rəngli bişmiş kərpicdir (ölçüləri 22x22x4 sm[2]). Dayaqların aşağı hissələrində və özüllərdə isə möhkəmlik üçün yonulmuş çay daşından və əhəng məhlulundan istifadə edilmişdir.
  • Tağlar: Körpünün tağları yarımdairəvi deyil, daha davamlı və estetik baxımdan ifadəli olan sivri (oxvari) formadadır. Ən böyük aşırımın (26,1 m) ölçüsü onu təkcə Azərbaycan deyil, bütün Qafqaz regionunda orta əsrlərdə tikilmiş ən böyük kərpic tağ aşırımlarından biri edir.[3] Tağların inşasında tağpara (qəlib) texnologiyasından istifadə edilməməsi dövrün memarlarının yüksək ustalığından xəbər verir.
  • Mühəndis həlli: Körpünün dayaqları çayın güclü axınına davam gətirməsi üçün axın istiqamətində üçbucaq formasında (su kəsənlər) inşa edilmişdir. Tağların üzərindəki ağırlığı azaltmaq və materiala qənaət etmək məqsədilə körpünün daxili konstruksiyasında uzununa üç ədəd boşluqlu dəhliz sistemi yaradılmışdır.[3] Bu, körpünün seysmik davamlılığını da artırmışdır.
  • Karvansaralar: Körpünün hər iki ucunda yerləşən karvansaralar onun ayrılmaz tərkib hissəsi olmuşdur. Azərbaycan tərəfindəki karvansaranın sahəsi 166 kv. m, Gürcüstan tərəfindəki isə 116 kv. m olmuşdur.[3] Bu tikililərin yalnız bünövrə və divar qalıqları günümüzə çatmışdır.

Ümumilikdə, Sınıq körpü özünün monumental görünüşü, dəqiq mühəndis həlli və funksional quruluşu ilə seçilir. O, Gəncə körpüləri kimi daha incə detallara malik şəhər körpülərindən fərqli olaraq, magistral yol üzərində yerləşən möhtəşəm bir qurğudur.[3]

Müasir vəziyyəti və qorunması

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Hazırda Sınıq körpü istifadə üçün bağlıdır və təcili bərpa və konservasiyaya ehtiyacı olan qəzalı vəziyyətdədir.[7] Vaxtilə körpünün üzərindən keçən avtomobil yolu onun yaxınlığında tikilmiş yeni, müasir körpüyə köçürülmüşdür. Atmosfer təsirləri (yağış, qar, külək, temperatur dəyişkənliyi) və uzun illər ərzində baxımsız qalması səbəbindən körpünün üzlük kərpicləri tökülmüş, tağlarında və dayaqlarında çatlar əmələ gəlmiş, karvansara qalıqları isə daha da dağılmışdır.[13]

Körpünün hər iki ölkənin sərhədində yerləşməsi onun bərpası və qorunması işlərini mürəkkəbləşdirir və Azərbaycan ilə Gürcüstan arasında birgə əməkdaşlığı zəruri edir. Hər iki ölkənin mədəniyyət qurumları və ictimaiyyət nümayəndələri zaman-zaman abidənin acınacaqlı vəziyyəti ilə bağlı məsələ qaldırmış, onun birgə bərpası üçün çağırışlar etmişlər.[14][15] Abidənin gələcək nəsillər üçün qorunub saxlanılması və potensial turizm obyekti kimi istifadəsi üçün təcili tədbirlər görülməsi vacibdir.

Mədəniyyətdə

[redaktə | vikimətni redaktə et]
  • 2008-ci ildə Azərbaycan Mədəniyyət Xadimləri İttifaqının "Şüar" təşkilatı tərəfindən həyata keçirilən "Ədəbiyyat Körpüləri" seriyası çərçivəsində Azərbaycan və Gürcüstan şairlərinin əsərlərindən ibarət "Qırmızı Körpü" adlı şeir toplusu nəşr edilmişdir.[16] Bu, körpünün iki xalq arasında mədəni əlaqələrin rəmzi kimi qəbul edilməsinin bir təzahürüdür.
  • Körpü Azərbaycan və Gürcüstan sərhəd bölgələrində yaşayan əhali üçün ortaq tarixi irsin və dostluq münasibətlərinin simvolu hesab olunur.

İstinadlar

[redaktə | vikimətni redaktə et]
  1. ↑ C. Qurbanov, H. İsgəndər, "Körpü sənət abidəsi", Nurlan nəş., Bakı, 2006.
  2. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 К.М. Мамед-Заде, Строительное Искусство Азерабайджана (С древнейших времен до XIX века), стр. 47, изд. "ЕЛМ", Баку 1983.
  3. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 C. Qiyasi – Nizami dövrünün memarlıq abidələri, Bakı, İşıq nəşriyyatı, 1991, səh 177.
  4. ↑ 1 2 А. Саламзаде. Архитектура Азербайджана XVI-XIX вв. — Баку: Изд-во Академии наук Азербайджанской ССР, 1964. — С. 88.
  5. ↑ 1 2 3 Л. С. Бретаницкий. Зодчество Азербайджана XII-XV вв. и его место в архитектуре Переднего Востока. — М., 1966. — С. 63-66.
  6. ↑ Л. С. Бретаницкий, Б. В. Веймарн. Очерки истории и теории изобразительных искусств. Искусство Азербайджана. — М.: Искусство, 1976. — С. 37.
  7. ↑ 1 2 "Sınıq körpü"nün bərpasına ehtiyac var. Report İnformasiya Agentliyi. 2015-09-14. İstifadə tarixi: 2024-08-09.
  8. ↑ Чудеса Азербайджана Arxivləşdirilib 2022-03-26 at the Wayback Machine, Красный мост
  9. ↑ Л. С. Бретаницкий, Б. В. Веймарн. Очерки истории и теории изобразительных искусств. Искусство Азербайджана. — М.: Искусство, 1976. — С. 37.
  10. ↑ V.V. Tsintsadze, Basic Principles of the Development of Old Georgian Architecture, Tbilisi, 1967, p.8
  11. ↑ Ш. Фатуллаев-Фигаров. Архитектурная энциклопедия Баку. — Баку: Шарг-Гарб, 2013. — С. 119.
  12. ↑ Л. С. Бретаницкий, Б. В. Веймарн. Очерки истории и теории изобразительных искусств. Искусство Азербайджана. — М.: Искусство, 1976. — С. 37.
  13. ↑ Sınıq Körpü: Azərbaycan-Gürcüstan sərhədindəki tarixi abidə SOS verir. APA TV. 19 Apr 2018. İstifadə tarixi: 2024-08-09.
  14. ↑ Deputat: “Sınıq körpü”nün bərpası ilə bağlı Gürcüstan tərəfinə müraciət olunub. Oxu.az. 29 Noyabr 2023. İstifadə tarixi: 2024-08-09.
  15. ↑ Azərbaycan və Gürcüstan “Sınıq körpü”nü birgə bərpa edəcək? Sputnik Azərbaycan. 20.04.2018. İstifadə tarixi: 2024-08-09.
  16. ↑ "Красный мост" Arxivləşdirilib 2011-01-31 at the Wayback Machine из серии "Литературные мосты", М.НОВА, 19 мая 2008

Ədəbiyyat

[redaktə | vikimətni redaktə et]
  • Мамед-заде К. М. Строительное искусство Азербайджана (с древнейших времён до XIX века) / Науч. ред. А. В. Саламзаде. — Баку: Элм, 1983.
  • Qiyasi, C. Nizami dövrünün memarlıq abidələri. Bakı: İşıq, 1991.
  • Бретаницкий Л. С. Зодчество Азербайджана XII-XV вв. и его место в архитектуре Переднего Востока. — М.: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1966.
  • Саламзаде А. В. Архитектура Азербайджана XVI-XIX вв. — Баку: Изд-во Академии наук Азербайджанской ССР, 1964.

Həmçinin bax

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Xarici keçidlər

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Sınıq_körpü_(sərhəd)&oldid=8130313"