Sərab xanlığı

Azərbaycan tarixi
Etimologiya  • Xronologiya  • Etnogenez
Ən qədim dövr Daş və Mis dövrü Quruçay mədəniyyəti Azıx mağarası Azıxantrop Tağlar mağarası Damcılı mağarası Zar mağarası Şuşa mağarası Şulaveri-Şomutəpə mədəniyyəti təxm.6500–3400 e.ə. Şomutəpə yaşayış yeri Kür-Araz mədəniyyəti təxm.3400–2000 e.ə. I Kültəpə Qarğalar təpəsi Leylatəpə mədəniyyəti Tunc və Dəmir dövrü Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti təxm.XIII–VII əsrlər e.ə. Boyalı Qablar mədəniyyəti təxm.II minillik e.ə. II Kültəpə Üzərliktəpə Erkən tayfa ittifaqları Aratta III min.I yar. e.ə. Lulubi XXIII əsr-II min. e.ə. Kuti III min.əvv.-III min.son. e.ə. Turukki XX–XIX əsr e.ə. Erkən dövlətlər Manna 850–616 e.ə. Midiya 728—549 e.ə. İşquz 652–625 e.ə. Kiçik Midiya 558–330 e.ə. Küp qəbirləri mədəniyyəti e.ə.IV əsr-b.e. VII əsr
Antik dövr İskəndər imperiyasından sonra Atropatena 328—224 e.ə. Atropatidlər Atropatena Arşakiləri Sasanilər dövrü Qafqaz Albaniyası e.ə.IV əsr—b.e.704 Aranoğulları Roma ilə əlaqələr Alban Arşakiləri Xristianlığın yayılması 301 Satraplıq 252-639 Akilisen sülhü 387 Fars-Göytürk müharibəsi 627-629 Mehranilər Leq çarlığı b.e III əsr Maskut b.e III əsr
Orta əsrlər Ərəb dövrü İslamın yayılması VIII-IX əsrlər Ərməniyyə 653–884 Xürrəmilər hərəkatı VIII-IX əsrlər Şəki dövləti VIII əsr—1117 Mehranilər Arevmanelilər Qriqol oğulları Orta əsrlər Azərbaycanı Layzanşahlar 861 — 917 Şirvanşahlar 861 — 1539 Məzyədilər 861-1027 Kəsranilər 1027-1382 Vikinq yürüşləri 914-1041 Gürcü təbəəliyi 1124-1239 Dərbəndilər 1382-1539 Dərbənd əmirliyi 869 — 1075 Sacilər 889-929 Salarilər 919-1062 Şəddadilər 951–1075 Ani əmirliyi 1072-1174 Rəvvadilər 955-1071 Vaspurakan çarlığı 908–1021 Sünik çarlığı 987— 1170 Artsak çarlığı 1000–1261 Xaçın knyazlığı X-XIV əsrlər Dəfnə sülaləsi Həsən-Cəlalyanlar sülaləsi Naxçıvanşahlıq X əsr — XI əsrin 60-cı illəri Əbuduləfilər Türk-Monqol dövrü Türkləşmə Ağsunqurlular 1108–1227 Azərbaycan Atabəyləri 1136-1225 Elxani təbəəliyində 1236–1335 Çobanilər 1335–1357 Cəlairilər 1336–1432 Teymurilər Hürufilik Şəki hakimliyi 1384–1551 Orlat sülaləsi Qara keşiş nəsli Qaraqoyunlular 1406–1468 Ağqoyunlular 1468–1508 Ərdəbil hakimliyi
Erkən müasir dövr İmperiyalar dövrü və parçalanma Səfəvilər 1501–1736 Şiələşdirmə Qarabağ bəylərbəyliyi Azərbaycan bəylərbəyliyi Şirvan bəylərbəyliyi Çuxursəəd bəylərbəyliyi Osmanlı ilə müharibələr Habsburqlarla ittifaq Naxçıvan sancağı Ordubadilər Əfşarlar 1736–1747 Xəmsə məlikləri Qacarlar 1796–1925 Azərbaycan xanlıqları 1747–1828 Azərbaycan sultanlıqları XVI əsr–1828 Car-Balakən camaatı XVII əsr–1830 Kürəkçay müqaviləsi Gülüstan müqaviləsi Türkmənçay müqaviləsi Rusiya dövrü Müsəlman əyalətləri rəisliyi 1804–1840 Hərbi dairə rəisliyi 1806–1840 Erməni vilayəti 1828–1840 Xəzər vilayəti 1840–1846 Şamaxı quberniyası 1846–1859 Bakı quberniyası 1859–1917 Yelizavetpol quberniyası 1868–1917 İrəvan quberniyası 1850–1917 Zaqatala dairəsi 1859–1917 Bakı tətili 1903 Milli Azadlıq Hərəkatı Hümmət 1904 Müsavat 1911 Qafqaz cəbhəsi 1914–1918 Bakı qırğınları 1918 Quba qırğınları 1918 Şamaxı qırğınları 1918 Şuşa qırğınları 1918 Qafqaz İslam Ordusu Bakı döyüşü 1918 Göyçay savaşı 1918 Araz Türk Cümhuriyyəti 1918-1919 Muğan Hərbi Diktaturası 1918-1919 Müasir Azərbaycan İlk Azərbaycan Respublikası 1918–1920 Batum konfransı 1918 Muğan Sovet Respublikası 1919 Ermənistanla müharibə 1918–1920 Azadıstan 1920
Müasir dövr SSRİ dövrü Azərbaycan SSR 1920–1991 Qarabağ üsyanı 1920 Gəncə üsyanı 1920 Moskva müqaviləsi 1921 Qars müqaviləsi 1921 Stalin repressiyaları 1920-1950 Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti 1923 Naxçıvan Sovet Respublikası 1924 Azərbaycan Milli Hökuməti 1945-1946 II Dünya müharibəsi 1941-1945 Azərbaycan legionu Deportasiya 1947–1988 Sumqayıt hadisələri 1988 Meydan hərəkatı 1988-1991 Qarabağ müharibəsi 1989–1994 Qara Yanvar 1990 Müstəqillik dövrü Azərbaycan 1991-ci ildən Naxçıvan 1991-ci ildən Xəzərin statusu 1991-ci ildən Talış-Muğan 1993 Dağlıq Qarabağ 1994-cü ildən Xocalı soyqırımı 1992 Gəncə hadisələri 1993 Mart hadisələri 1995 Aprel döyüşləri 2016 Azərbaycan diasporu
Azərbaycan portalı

Sərab xanlığı
1747–1822
Azərbaycan xanlıqları XVIII — XIX əsrlərdə
Statusu	Xanlıq
Paytaxtı	Sərab
Rəsmi dilləri	Azərbaycan dili Fars dili
Dini	İslam (Şiəlik)
İdarəetmə forması	Mütləq monarxiya
Sülalə	Şəqaqi eli
Xan
• (1747-1786)	Əli xan (ilk)
• (1786-1800)	Sadıq xan Şəqaqi
• (1820-1822)	Cahangir xan Şəqaqi (son)
Tarixi
• Yaranması	1747
• Süqutu	1822
Ərazisi
• Ümumi	Şimaldan Savalan dağı,Ərdəbil və Qaradağ xanlıqları,qərbdən Təbriz xanlığı,cənubdan İran İraqı (İraq-i Əcəm) və şərqdən Ərdəbil xanlığı ilə həmsərhədd idi.
Əhalisi
• Təxmini	Azərbaycanlılar
Sələfi Xələfi Əfşarlar (xanədanlıq) Qacarlar

Sərab xanlığı — Cənubi Azərbaycan ərazisində (indiki İran ərazisində) Kürd xanlıq. (XVIII əsrin 40-cı illəri – XIX əsrin əvvəlləri).

Ərazisi Şimaldan Savalan dağı,Ərdəbil və Qaradağ xanlıqları,qərbdən Təbriz xanlığı,cənubdan İran İraqı (İraq-i Əcəm) və şərqdən Ərdəbil xanlığı ilə həmsərhədd idi.

Xanlığın banisi Kürd Şəqaqi tayfa başçısı Əli xan (1747-1786) olmuşdur. O vilayətdə istiqlaliyyət qazandıqdan sonra,onun daxili vəziyyətini nizama saldı. Əli xan Şəqaqi eyni zamanda dağılmaqda olan şəhər qala divarlarını bərpa etdi və möhkəmləndirdi. Xanlığı daxilən möhkəmləndirdikdən sonra,o,öz torpaqlarını qonşu vilayətlər hesabına genişləndirmək qərarına gəldi. Lakin Məhəmmədhəsən xan Qacarın tarix səhnəsində görünməsi və onun Azərbaycanı özünə tabe etmək məqsədi ilə gördüyü hərbi tədbirlər Əli xan Şəqaqiyə öz planını həyata keçirməyə imkan vermədi.

Əli xan Şəqaqi xanlığı müdafiə etmək məqsədi ilə dörd minlik Şəqaqi atlısı ilə Məhəmmədhəsən xanın qarşısına çıxdı. İki qoşun arasında gedən qanlı mübarizə Məhəmmədhəsən xanın məğlubiyyəti ilə nəticələndi. O,üç yüz nəfərdən artıq tələfatdan sonra Sərabdan geri çəkilməyə məcbur oldu. Bu hadisə Sərab xanlığının möhkəmlənməsinə və Əli xanın daha da şöhrətlənməsinə səbəb oldu. O,xanlığın sərhədlərini möhkəmləndirdikdən sonra ərazisini genişləndirmək məqsədi ilə hətta demək olar ki,başsız qalan İran dövlətinin ərazisinə qoşun çəkməyə başladı.

Sadıq xan xanlığın idarə sistemini nizama saldı, müdafiəsini təşkil etdi. İran tərəfdən təhlükəni nəzərə alaraq xan titulu verdiyi qardaşı Əli bəyi Zəncana hakim təyin etdi. Sadıq xan Təbrizi ələ keçirdi. Lakin Urmiya, Qarabağ və başqa xanlıqlardan kömək alan Nəcəfqulu xan Dünbuli Sadıq xanı geri çəkilməyə məcbur etdi. Sərab xanlığının ərazisi Qacarlar dövlətinin tərkibinə qatıldı.

Azərbaycanın cənub xanlıqlarının əmələ gəlməsi və spesifik xüsusiyyətləri

XVIII əsrin ortalarında zorakılıqla Nadir şahın hakimiyyəti altında birləşdirilmiş ölkələr iri feodallar tərəfindən idarə olunan ayrı-ayrı xanlıqlara (feodal dövlətlərinə) parçalandı. İran və ona daxil olan vilayətlərdə feodal pərakəndəliyi özünün yüksək zirvəsinə çatdı. Ara müharibələri və mərkəzi şah hakimiyyəti uğrunda gedən müharibələr bir-birinə qarışdı.

XVIII əsrin ikinci yarısında İran hakimiyyəti uğrunda gedən müharibələr paytaxtın 6 dəfə dəyişilməsinə və mərkəzi hakimiyyətin 14 dəfə biri digəri ilə düşmənçilik edən müxtəlif feodalların və sülalələrin əlinə keçməsinə səbəb oldu. Bu dövrdə İran taxt-tacı uğrunda bir-birilə qarşıya duran iyirmiyə yaxın nüfuzlu sərkərdə mübarizə aparırdı.

İranda belə vəziyyyətin davam etməsi,mərkəzi dövlət aparatının tamamilə dağılması ayrı-ayrı vilayətlərdə irsən iqtisadi və siyasi hakimlər olan yerli iri feodallara müstəqil hökmranlıq etmək imkanı verdi.

Beləliklə tarixən əmələ gələn obyektiv şəraitlə əlaqədar olaraq,İran,Gürcüstan,Əfqanıstan,Dağıstan və başqa yerlərdə olduğu kimi,Azərbaycanda da müstəqil dövlətlərdən ibarət yerli xanlıqlar yaranmış oldu.

Xanları

• Əli xan (1747-1786)
• Sadıq xan Şəqaqi (1786-1800)
• Cahangir xan Şəqaqi (1800 - 1822)

Xanlığın inzibati qurluşu

Sərab xanlığı Gərməli,Həştəri və Sərab mahalından ibarətdir:

Həştəri mahalı — Səhənd dağının şərq ətəklərində yerləşirdi. Mahalı idarə edən bəylərin iqamətgahı sərəz kəndi idi.

Gərməli mahalı — bu mahal,Azərbaycanın cənub sərhəddində yerləşirdi. Mahalın iri kəndlərindən biri Türkmənçay idi.

Gərməli mahalının mərkəzi Miyana adlı kiçik şəhər idi. Miyananın iqlimi yaşayış üçün o qədər də əlverişli deyildir. Burada yay Azərbaycanın başqa yerlərinə nisbətən daha isti olurdu. Havanın istilik dərəcəsini yüksək,şəhər və onun ətrafında geniş bataqlıqların mövcud olması qızdırma xəstəliyinin yayılmasına səbəb olurdu. Miyananın iqlimi xüsusilə yeni köçənlər və oradan keçib gedən müsafirlər üçün daha qorxulu idi. Görkəmli fransız səyyahı Taverniye 1668-ci ildəməhz burada xəstələnərək vəfat etmişdir.

Sərab mahalı — xanlığın mərkəzində və Gərməlinin şimalında yerləşmişdir. Buraya Sərab şəhəri və şəhərətrafı kəndlər daxil idi. Başqa mahallarda olduğu kimi,buranı da xan tərəfindən təyin olunmuş naib idarə edirdi.

Sərab xanlığının təəsərrüfat həyatı

Xanlığın əhalisi maldarlıq və əkinçiliklə məşğul olurdu. Maldarlar yayı Buzgüş və Savalan dağlarının ətəklərində,qışı isə Sərab düzənliyində keçirirdilər.

Xanlıqda istehsal edilən çoxlu miqdarda yağ,pendir və başqa süd məmulatı öz keyfiyyətinə görə şöhrət qazanmışdı.

Sərabın iqlimini yerli şəraitə görə iki hissəyə bölmək olar. Ovalıq və düzənliklərin havası mötədil,dağlıq sahələrinin isə sərtdir. Onun şimalında yerləşən Savalan dağı dəniz səviyyəsindən 4200 gəz hündürlükdədir. Xanlığın Əndərab adlı kəndində çoxlu duz istehsal edilirdi. Bu duz həm daxili ehtiyac,həm də qonşu vilayətlərə aparılmaq üçün istehsal edilirdi.

Sərabda bir neçə gön,saxsı qablar hazırlayan və bəzək yağı çıxaran müəssisələr var idi.

Azərbaycan xanlıqlarında ipəkçiliyin,pambıqçılığın inkişafı və onların qonşu ölkələrə ixrac edilməsi inkişaf etməkdə olan pul-mal tədavülünə müəyyən qədər müsbət təsir göstərirdi. Xanlıqlarda,xüsusilə Təbriz,Marağa,Sərab və Urmiyada tut ağacları sahələri var idi,bu da həmin vilayətdə ipəkçiliyin inkişafına əlverişli şərait yaradırdı.

Sənətkarlar əsasən xanlıqların paytaxtları Təbriz,Ərdəbil,Urmiya,Xoy,Marağa,Əhər,Sərab kimi böyük şəhərlərdə,Xalxal,Səlmas,Mərənd,Dehxarqan,Nəmin və sairə ikinci dərəcəli şəhərlərdə,qismən mahal mərkəzlərində (qəsəbələrdə və böyük kəndlərdə) toplanmışdılar. Böyük şəhərlərdən fərqli olaraq,kiçik şəhərlərdə hər bir sənət sahəsi ayrıca əsnaf ətrafında deyil,bir neçə sənət bir əsnaf ətrafında birləşirdi. Sərab,Mərənd,Xalxal və başqa bu kimi kiçik şəhərlərdə oxşar sənət sahələrini birləşdirən bir və ya iki əsnaf təşkil edilmişdi. Çox vaxt ustabaşılar xan divanxanasına lazım olan sənətkarları göndərirdilər. Qısa müddətli işlərdə çalışan bu sənətkarlar əmək haqqı almadan biyar,yaxud əvariz mükəlləfiyyəti adı ilə işləyirdilər. İşin həcmi geniş və əmək sərfetmə müddəti uzun olduğu təqdirdə onlara bəzən əmək haqqı verilirdi.

Daxili ticarət

Azərbaycanın Cənub xanlıqlarının siyasi xəritəsi

Xanlıqlarda bazarların idarə edilməsi işi və buradakı hüquqi məsələlərin həlli darğalara tapşırılmışdı. Kiçik şəhərlərdə onların hüququ Ərdəbil və Sərab şəhərindən daha da artıq idi. bu şəhərlərdə darğalar həm də şəhərin daxili nizam-intizamına nəzarət edirdilər.

Ərdəbildə bazar əhalisi arasında baş verən kiçik məsələləri darğa aydınlaşdırıb hökm çıxarmalı idi. Onlar xırda məsələlərə dair münaqişələri bilavasitə və dərhal həll edirdilər. Lakin mühüm məsələlərlə ruhani məhkəmələri məşğul olurdular. Sərab şəhərində isə bütün inzibati işlər darğanın əlində idi. Bu işləri vaxtında həll etmək üçün onun ixtiyarında müəyyən miqdarda silahlı adam olurdu.

Sərab şəhəri

Xanlığın paytaxtı Sərab şəhəri idi. O,şərqdən Büzgüş dağı,Gərməli mahalı,şimaldan Savalan dağı,qərbdən Mehrana rud və Ələm bəraquş,cənubdan Sayın gədiyi ilə həmsərhədd idi. Qarlı dağlarla əhatə olunan bu şəhər yaşıllıqlar içində qərq olmuşdur. Şəhərin yerləşdiyi düzənlik dalan kimi Savalan (şimaldan) və Büzgüş (cənubdan) silsilə dağları arasında uzanmışdır.

Sərab dəniz səthindən təxminən 1669 metr hündürlükdü yerləşir. Onun gözəl iqlimi,münbit torpağı və bol suyu vardır. Şəhərin ətrafında çox da möhkəm olmayan möhrə qala divarlar çəkilmiş və bir sıra az əhəmiyyətli şəhərətrafı istehkamlar salınmışdır.

Sərab şəhəri əsasən altı məhəllədən ibarət idi: Kəllə,Xəlfə (Xəlfəbəyi),Əhərrə,Məvalı,Araxil və Hacı Mirağa.

Sərabda bir neçə məscid,dörd hamam,iki bəzərək yağı çıxaran dəyirman,bir neçə boyaqxana və sairə bu kimi sənətkarlıq məhsulları istehsal edən müəssisələr var idi. Buradakı məscidlərin ən məşhuru: Hacı Əbdülkərim,Cümə,Xəlfəbəyi,Mirsədrəddin,Qardaş,Hacı Əzim,Mirzə Əbdulla,Üç gözlü,Murtuzaoğlu,Mövliya,Hacı Mir Hüseyn,Meydan,Dərvaza və Əhərri adlı məscidlərdən ibarətdir.

Xanlıqlar dövründə Sərab şəhərinin keçmiş əzəmətini xatırladan tarixi yerüstü abidələr arasında Cümə və İmamzadə adlı məqbərə daha böyük şöhrətə malik idi. Cümə məscidinin binası Xəlifə Ömərin hökmranlığı dövründə tikilmişdir. Qeyd etdiyimiz məqbərə özünün orijinal və gözəl arxitekturası ilə səyyahların nəzər-diqqətini cəlb edə bilmişdir.

Sərab şəhərinin vəziyyəti haqqında qismən geniş və maraqlı məlumat verən Fransa səyyahı P.A.Joberin yazdığına görə,oradakı evlər əsasən birmərtəbəli idi. Burada ən böyük bina iki mərtəbədən ibarət olan Sərab xanının sarayı idi. Şəqaqi el başçılarına məxsus bu bina bir neçə böyük otaqlara (əndəruni və biruni) ayrılırdı. Xanın qəbul otağının (divanxananın) ətrafı üzərinə xalı döşəmələr salınmış daş və taxta səkilərdən ibarət idi. Xanın taxtı yuxarı tərəfdə və həmin səkilərlə üzbəüz qoyulmuşdu.

İlk mənbələrdə şəhər əhalisinin sayı haqqında müxtəlif fikirlər irəli sürülmüşdür. Lakin arxiv sənədlərində onun sayı 8000-ə yaxın qeyd edilir. Əhali əsasən sənətkarlıq,ticarət,əkinçilik,maldarlıq və çalvadarlıqla məşğul olurdu.

Şəhərdə istehsalın müxtəlif sahələri ilə məşğul olan adamlarla yanaşı,heç bir işlə məşğul olmayan və tüfeyli həyat keçirən bir qrup imtiyazlı təbəqələr də (xanın qohumları,iri feodallar,bəylər,ruhanilər və başqa bu kimi ailələr) yaşayırdı. Sərabda pulla toplanılan illik vergi əsasən aşağıdakılardan ibarət idi:

1. Qapandan (çəki və tərəzidən) ildə 130 tümən;
2. Sallaqxanalardan ildə 40 tümən;
3. Hamamlardan ildə 30 tümən
4. Sənətkarlardan ildə 85 tümən
5. Tacirlərdən illik gəlirin onda bir hissəsi qədər.

Şəhərdən toplanılan natural vergilərin miqdarı haqqında konkret məlumat verən ilk mənbələrə hələlik təsadüf edilməmişdir.

Sərab tacirləri taxıl və mal-qara alverində fəal iştirak edirdilər. Ona görə də onların ixtiyarında çoxlu miqdarda at,buynuzlu heyvan və qoyun var idi. Bir sıra xanlıqlardan Təbrizə gedən karvan Sərabdan keçməli idi. Bununla əlaqədar orada həmişə böyük taxıl ehtiyatı olurdu.

Ümumi siyasi vəziyyət

Məlum olduğu kimi,xanlıqlar dövründə İranda Zəndlər,sonra Qacarlar sülaləsi hakimiyyət başına gəlmişdir. Obyektiv amillərlə əlaqədar olaraq,hər sülalə özünəməxsus daxili və xarici siyasətə malik idi. Daxili və beynəlxalq şəraitdə baş verən bütün dəyişikliklər öz əksini xanlıqların siyasi həyatında tapırdı. Onların arasındakı qüvvələrin nisbətinin dəyişməsi də məhz bununla əlaqədar idi.

Xanlıqların xarici əlaqələri arasında yadelli işğalçılara qarşı göstərilən inadlı müqavimət əsas yer tuturdu. Ayrı-ayrı xanlıqlarda yaşayan əhalinin apardığı qəhrəmanlıq mübarizələri Azərbaycan xalqının öz azadlıq və istiqlaliyyəti uğrunda apardığı ümumi tarixi mübarizənin ayrılmaz bir hissəsi idi. Həmin dövrdə İran işğalına qarşı gedən azadlıq müharibəsi Azərbaycanın mübarizə tarixində parlaq və şanlı səhifələr açmışdır.

Xarici əlaqələr sahəsində əsas məsələlərdən biri də xanlıqlar arasındakı ictimai,iqtisadi,mədəni və başqa siyasi münasibətlər idi. Müvafiq dövrün bütün mərhələlərində xanlıqlar arasındakı belə əlaqələr mövcud olsa da,bu,ardıcıl deyildi. Belə ki,tarixi hadisələrdən asılı olaraq bu münasibətlər tez-tez qırılır,zəifləyir,çox nadir hallarda qüvvətlənirdi. Xarixi hücumların güclənməsi,düşmən qüvvələrinin təzyiqi artdığı və qələbə ümidi azaldığı təqdirdə hökmdar xanlar öz mövqelərini saxlamaq xatirinə aralarındakı ittifaqı pozur,Azərbaycan xalqının ümumi mənafeyini öz şəxsi mənafeyinə qurban verir və düşmən tərəfinə keçirdilər. Məhz belə bir vəziyyət xanlıqların xarici hücumlar qarşısında zəifləməsinə və nəhayət asılı vəziyyətə düşməsinə səbəb olmuşdur.

Xanlıqlarda saray çəkişmələri və feodal-ara müharibələri tez-tez baş verirdi. Lakin bu vəziyyət ölkənin hər tərəfində eyni səviyyədə deyildi. Azərbaycanın şimal xanlıqlarına nisbətən onun cənubunda feodal çəkişmələrinə az təsadüf olunurdu. Bu da ondan irəli gəlirdi ki,xanlıqlar arasında qüvvələrin nisbəti demək olar ki,eyni deyildi. Həmin dövrdə Fətəli xan Əfşarın fəaliyyətini istisna etsək,yalnız Sərablı Sadıq xan Şəqaqi bir neçə dəfə qəfildən Təbriz xanlığına əsaslı hücum etmişdir. Qalan toqquşmalat olduqca əhəmiyyətsiz və nəticəsiz idi.

XVIII əsrin II yarısında Azərbaycanın cənub vilayətlərindəki ümumi siyasi vəziyyəti xüsusiyyəti etibarilə iki hissəyə ayırmaq olar. Onlardan biri,Urmiya xanlığının qüvvətlənməsi (1747-1763),bir sıra xanlıqların ondan asılı vəziyyətə düşməsi,digəri isə Urmiya xanlığının zəifləməsindən sonra Xoy xanlığının inkiçaf etməsi (1763-1813) və onun cənub xanlıqları üzərində üstün mövqeyi ilə izah edilir.

Həmçinin bax

• Azərbaycan xanlıqları
• Sadıq xan Şəqaqi
• Gərmərud mahalı
• Sərab xanlığı (kitab)

Mənbə

• CƏNUBİ AZƏRBAYCAN XANLIQLARI
• Azərbaycan xanlıqları Arxivləşdirilib 2009-10-27 at the Wayback Machine
• Ənvər Çingizoğlu, Sərab xanlığı, Bakı: Mütərcim, 2013, 212 səh.
• Hüseyn Əli oğlu Dəlili,Azərbaycanın cənub xanlıqları,XVIII əsrin ikinci yarısında,Bakı: "Elm" nəşriyyatı,1979