Sibir xalqları
Sibir əhalisinin 9/10 hissəsini slavyan xalqları təşkil edir. Sibirin daimi qeydiyyatda olan 26 milyonluq əhalisinin 22 milyondan çoxunu ruslar, bir milyondan çoxunu isə ukraynalılar təşkil edir. Sibirin yerli xalqlarının sayı isə 1,3 milyondan artıqdır[1]. 2009-cu il siyahıyaalınmasına[2] görə müasir Sibirdə 40-a qədər yerli xalq yaşayır[3]. Onların bəzilərinin məskunlaşdığı torpaqlar Avropa dövlətlərinin bir çoxunun ərazisindən böyükdür. Məsələn, Saxa Respublikasının (Yakutiya) ərazisi Fransanın ərazisindən 6 dəfə, buryatların yaşadığı ərazisi isə Böyük Britaniya torpaqlarından 1,5 dəfə böyükdür. Sibir xalqları öz saylarına görə 2 qrupa ayrılırlar: böyük və kiçik xalqlar. Buryatlar, yakutlar, tuvalılar, Sibir tatarları, xakaslar və altaylılar böyük xalqlar hesab olunurlar. Qalan xalqların hamısı Sibirin kiçik xalqları sayılırlar. Sibirin şimal-şərqində bir qrup eskimoslar (1500 nəfər) və aleutlar (500 nəfər) da yaşayır.
Sibir xalqlarının dil ailələri və dil qrupları[redaktə | mənbəni redaktə et]
Sibir xalqları müxtəlif dil ailələri və dil qruplarına bölünürlər. Ən çox qohum dilli xalqlar Altay dil ailəsinə mənsub olan xalqlardır. Altay dil ailəsi 3 qrupa ayrılır: 1) Türk; 2) Monqol; 3) Mancur. Türk qrupu daha genişdir. Sibirdəki Altay Sayan xalqları (altaylılar 75 min) da bu qrupa daxildir. Türk qrupuna daxil olan Sibir xalqları aşağıdakılardır: tuvalılar, xakaslar, Qərbi Sibir tatarları, qaraqaslar, şorlar və dolqanlar, yakutlar. Bunların içərisində daha çox yakutlar üstünlük təşkil edir (360 min).
Sibirdəki monqol qrupu xalqlarından yalnız Baykal gölü ətrafında yaşayan buryatları (380 min) göstərmək olar. Bu baxımdan tunqus-macur qrupuna daxil olan xalqların sayı daha çoxdur. Bu qrupa tunquslar, lamutlar, nanaylar, ulçlar, negidallar, oroçlar, udegeylər, oroklar və mancurlar daxildir.
Qərbi Sibirdə bəzi xırda xalqlar da yaşayır ki, bunlar da Ural dil ailəsinə mənsubdurlar.
Sibirin bəzi xırda xalqları paleoasiyalılаr adlandırılır. Bu dil qrupuna Şimal-Şərqi Asiyanın bir çox xırda xalqları daxildir. Bunlar itelmenlər, çukçalar, koryaklar, yukagirlər və çuvanlardır.
Əsas məşğuliyyətləri[redaktə | mənbəni redaktə et]
Tundra ərazisində maralçılıq geniş yayılmışdır. Buryatlar daha çox əkinçiliklə məşğul olurlar. Cənubi Altayın və Sayanın türk xalqları (xakaslar və tuvalılar), əsasən, iri buynuzlu heyvanlar saxlayırdılar. Şimali Altayın türk əhalisi isə ovçuluqla məşğul olur. Əkinçilik təsərrüfatı Altaydan qərbə doğru yerləşən ərazilərdə Tomsk, İşim, Barabin və Tobol tatarları arasında yayılmışdı. Hazırda Sibir tatarları öz məişət və mədəniyyətlərinə görə qonşu ruslardan o qədər də fərqlənmirlər.
Şimalın maldar tayfaları, əsasən, yakutlardır. Rusların gəlişinə qədər onlar at və iri buynuzlu heyvanlar saxlayırdılar. Atlar ən şaxtalı günlərdə belə tövlədə saxlanılmırdı. Nivxlərin, nanayların, ulçların, koryakların, itelmenlərin, selkupların və xantların təsərrüfatı oturaq balıqçı təsərrüfat idi. Balıqçılıq bütün il boyu əhalinin ehtiyacını təmin edən yeganə həyat sahəsi idi. Arktika dəniz ovçuları adlanan və Çukot yarımadası sahillərində yaşayan eskimoslar, çukçalar və aleutlar, əsasən, suiti və morj ovlayırdılar.
Etnoqrafik xüsusiyyətləri[redaktə | mənbəni redaktə et]
Yakutlar balıqçılıqla da məşğul olurlar. Köçəri buryatlar və altaylılar isə əvvəllər daha çox alaçıqlarda yaşayırdılar. Altayların, buryatların, xakasların və yakutların başlıca yaşayış evi tipi altıbucaq evlər idi. Oturaq yakutlar və buryatlar isə ağac evlərdə yaşayırdılar. Primorsk əhalisi keçmişdə yalnız tüstü çıxmaq üçün bacası olan qapısız qazmalarda yaşayırdılar. Oraya nərdivanla çıxıb-düşürdülər. XIX əsrdə onlar maralçı qəbilələr sayağı yaranqalar tikməyi öyrənmişdilər. Onlar da iki qatlı xəz kisələrə bənzər paltar geyirdilər.
Cənubi Sibirin maldar əhalisinin geyimləri monqol geyimlərinə bənzəyirdi. Cənubi Altay maldarları isə uzun ətəkli kürklər geyinirdilər. Yakutların qadın bayram libası "sanqıyax" adlanan uzun ətəkli qollu xəz koftalardan ibarətdir.
Oturaq balıqçılar itlərdən nəqliyyat vasitəsi kimi istifadə edirdilər. Onlar mürəkkəb qoşqu üsulu ilə xizəklərə qoşulurdu. Amur və Ob balıqçıları balıq dərisindən şalvar və xalat tikir, qış paltarlarını isə xəz dəridən tikirdilər. Ovçu və ya maralçı tayfalar Yenisey çayı ilə Oxot dənizi arasında məskunlaşmışlar. Onlar evenglər, evenlər, dolqanlar, selkunlar və ketlərin bir hissəsidir. Geyimləri "mamitsa" adlanan xəz dəridən ibarətdir və bu başdan ayağa qədər geyinilir.
Bir-birindən təcrid edilmiş vəziyyətdə yaşayan Sibir xalqları arasında nəsli qəbilə münasibətlərinin qalıqları çox güclü idi. Məsələn, yukagirlərdə belə bir qayda var idi ki, gənclər gələcək qaynatasının evində bir müddət işləyərək onun qızı ilə evlənmək hüququ qazanırdı. Evlənən gənclər elə orada da yaşayırdılar. Bu tərzdə "işləyib ödəmə əsasında nikah" çukça və koryaklarda da qeydə alınmışdır. Ərin arvad tərəfə getməsi adəti XVII əsrdə itelmenlər arasında da vardı. Lakin Sibir xalqlarının əksəriyyətində patriarxal nəsli quruluş hökm sürürdü. Məsələn, nivxlərdə nəsil ata xətti üzrə hesablanırdı. Qədim Sibir xalqları arasında quldarlıq münasibətləri də saxlanılırdı. Qul edilmiş kişilər qadın kimi ev işlərində çalışırdılar. Lakin bеşinci nəsildə qul artıq azad edilirdi.
Dinləri[redaktə | mənbəni redaktə et]
Keçmişdə Sibir xalqları arasında ən çox şamanizm dini yayılmışdı. Şamanlıq XVII əsrdə buryatlar arasında buddizm ilə əvəz olunmuşdu. Buddizm tuvalılar arasında, xristianlıq xakaslar və altaylarda əsas din sayılır. Qərbi Sibir tatarları XVI əsrdə müsəlmanlığı qəbul etmişlər.
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ "Распоряжение Правительства РФ от 17.04.2006 N 536-р (ред. от 18.05.2010) «Об утверждении перечня коренных малочисленных народов Севера, Сибири и Дальнего Востока Российской Федерации»". 2022-03-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-11-28.
- ↑ Распоряжение Правительства РФ от 04.02.2009 N 132-р «О Концепции устойчивого развития коренных малочисленных народов Севера, Сибири и Дальнего Востока Российской Федерации»
- ↑ "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2016-01-26 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2017-11-28.
Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Народы России. Атлас культур и религий. — М.: Дизайн, Информация. Картография, 2009. — 256 с.: с илл. — ISBN 978-5-287-00607-5