Sink

30 mis ← sink → qallium - ↑ Zn ↓ Cd dövri cədvəl
Ümumi
Ad, İşarə, Nömrə	sink, Zn, 30
Qrup, Dövr, Blok	12, 4, d
Xarici görünüşü
Atom kütləsi	65.39 q/mol
Elektron formulu	[Ar] 3d10 4s2
Fiziki xassələr
Halı
Sıxlığı	(0 °C, 101.325 kPa) 7.16q/sm2 q/L
Ərimə temperaturu	419.53 °C (692.68 K, 787.15 °F)
Qaynama temperaturu	907 °C (1180 K, 1665 °F)
Elektromənfiliyi
Oksidləşmə dərəcəsi
Spektr =
İonlaşma enerjisi	kCmol-1

Sink (Zn), köhnə mənbələrdə Ruf və Tutiya adlar ilə tanınırdı – D.İ. Mendeleyevin elementlərin dövri sistemində 30-cu element.

Adlandırılması

Rus dilinə metalın adını Mixail Lomonosov alman dilindəki zink sözündən yaradaraq daxil edib. Metalın almanca adı ehtimal ki, qədim alman tinka – “ağ” sözündəndir. Geniş yayılmış sink preparatı – ZnO (əlkimyaçıların “fəlsəfi yunu”) ağ rənglidir. Digər ehtimala görə almanca adı zinke sözündəndir – “diş, tiyə” (çəngəldə, qrabeldə və s.): sink bərkidikdə dişəbənzər kristallar əmələ gətirir. Alman dilində oxşar sözlər var: zinne – “divarın dişləri”, zahn – diş (ağızda), zant – “diş” (altlıqda). Sinkit (əlavələrə rəng almış sink oksid) kristalları da dişlər əmələ gətirir.

Tətbiq sahəsi

Sinkin xeyli geniş yayılmış mineralı sfaleritdir (sink sulfiddir). Digər metallarla müqayisədə çox sayda ərinti quruluşuna malikdir. Avtomobil, elektrik və təchizat sənayələrində istifadə olunan tökmə qəliblərinin istehsalında da sink vardır. Dəmir və bənzəri metalların, korroziyaya qarşı tədbir məqsədiylə də istifadə edilir. Sink oksid; boya, printer mürəkkəb, sabun, toxuculuq məhsulları, elektron alətlər, rezin məhsulları, yer örtükləri, plastik və kosmetik məhsullar kimi gündəlik həyatımızın müxtəlif tamamlayıcılarında qarşımıza çıxmaqdadır. Sink sulfit fluoressensiya xüsusiyyətə malikdir və parlaq siferblatların, fluoressensiya lampaların, X-şüası və televiziya ekranlarının istehsalında istifadə edilir. Heyvanların bəslənməsində də əhəmiyyətli bir yer tutmaqdadır.Həmçinin bu metal özunə maqnit qüvvəsi çəkir.Sink əhəmiyyətli mikroelementdir, onun bitkilərdə miqdarı orta hesabla 0,003% (kütlə ilə) miqdarındadır. O, hüceyrədə 30 ferment sistemini aktivləşdirir. Göbələklər (xüsusən də zəhərli göbələklər) şibyələr, iynəyarpaqlı bitkilər sink ilə zəngin olur. Bitkilərdə nəfəsalma, zülal və nuklein mübadiləsi ilə yanaşı sink inkişafı tənzimləyir, triptofan aminturşularının əmələ gəlməsinə təsir edir, qibberenlinlərin miqdarını artırır.

Sink elementi üçün kimyəvi maddə

Tarixən Derwent çayındakı yüksək metal səviyyələrinə görə məsuliyyət daşıyan [101] Lutanada sink işləyir, Tasmaniyadakı ən böyük ixracatçıdır, dövlətin ÜDM-nin 2,5% -ni təşkil edir və ildə 250.000 tondan çox sink istehsal edir. [102]

Sinkin mövcudluğu

Sink çatışmazlığı hüceyrələrin bölünməsinin pozulmasına gətirib çıxarır (sitrus bitkilərinin yarpaqlarında ləkəlilik), bitkilərdə nazik, burulmuş spiral yarpaqlar əmələ gəlir. Damarlararası toxumalar rəngsizləşir və onlar yaşıl tor ilə dəqiq ayrılır.

Sink artıqlığı bitkilər üçün zərərlidir, belə ki, o, bitkilərin orqanlarında deformasiyaya səbəb ola bilər.Lalədə güllər çoxləçəkli, çöl yarğanotunda yarpaqlar olduqca böyük olur. Torpaqda sinkin çox olmasının indikatoru üçrəngli bənövşə, çöl qatırquyruğu, alabəzək bənövşədir.

Heyvan orqanizmində sinkin miqdarı təxminən 0,01% (kütlə ilə) miqdarındadır. Bəzi onurğasız dəniz heyvanları məsələn istridiyədə (yeyilən dəniz ilbizi) 0,4% (kütlə ilə) sinkə malik olur.

Kifayət qədər çox sink ilan zəhərində (öz zəhərinin tsirindən qorunmaq üçün) olur. Heyvanlarda sink nəfəsalmada və nuklein mübadiləsində iştirak ilə yanaşı cinsiyyət vəzlərinin fəaliyyətini artırır, dölün skeletinin formalaşmasına təsir edir.

Sink çatışmadıqda RNT-nin miqdarı və beyində zülal sintezi azalır, beyinin inkişafı ləngiyir.

İnsanın çəkisi 70kq olduqda, bədənində 3 qrama qədər sink olur.

O, əhəmiyyətli fermentlərin tərkibinə daxildir: karbohidrazların (ağ ciyərlərdə karbon qazının ayrılmasını sürətləndirir), müxtəlif dehidronazların, fosfatazların, zülal mübadiləsində iştirak edən proetazların və peptiazların, nuklein mübadiləsi fermentlərinin (RNT və DNT-polimerazlarının). Insulinin və orqanizmin digər həyati əhəmiyyətli maddələrinin tərkibinə daxildir. Sink DNT-nin uyğun sahələri üzərində məlumat RNT-si molekulunun sintezində (transkripsiya, ribosomlarin və biopolimerlərin (RNT, DNT, bəzi zülallar) stabilləşməsində əsaslı rol oynayır. Sink qan fermentinin məcburi hissəsidir.

Sink dərini normal vəziyyətdə saxlamaq, saçın və dırnaqların inkişafı, həmçinin yaranın bitişməsi üçün (çünki, o, zülal sintezində əhəmiyyətli rol oynayır) lazımdır. Sink mədəaltı vəzin hormonu olan insulinin tərkibinə daxildir, qanda şəkərin miqdarını tənzimləyir.

Orqanizmin alkoqolu emalında da sink az rol oynamır, odur ki, sink çatışmadıqda azlkoqolizmə meyillilik (xüsusən uşaqlarda və yeniyetmələrdə) artır. Orqanizmdə sinkin yaxşı mənimsənilməsi üçün vitamin A və vitamin B6 lazımdır.

Sink çatışmazlığı liliputluğa (cırtdanboyluluğa), cinsi inkişafın ləngiməsinə səbəb olur.

Sinkin artıqlığı ürəyin və qanın funksiyasına mənfi təsir edir. Təsadüfi deyil ki, qida məhsullarında sinkin miqdarına icazə verilən hədd müəyyən olunur: uşaq qidalarında və dietit qidalarında – 5 mq/kq; bitki yağlarında – 10 mq/kq; soya zülalında – 60 mq/kq.

Hüceyrələrdə və ayrı-ayrı orqanlarda bədxassəli şişlər yaranmağa başlayarkən bəzi metalların qatılığı bir neçə dəfə artır. Səbəb hələ məlum deyil, amma, belə ehtimal var ki, bu, xərçəngin erkən diaqnostikasını göstərə bilər.

Sink orqanizmdən sidik, nəcis ,vətər vasitəsilə xaric olunur.

Sink orqanizmə aşağıdakı mənbələrdən daxil olur.

Bitki mənşəli məhsullar: tərəvəz, qoz, fındıq, araxis, çörək məhsulları, qarğıdalı, göbələklər.

Heyvan mənşəli məhsullar: mal əti, qara ciyər, ət, süd, dəniz məhsulları (molyuskalar, siyənək balığı, istridyə yeyilən dəniz ilbizi).

Sinkin saha çox məlum olan və insan tərəfindən istifadə olunan birləşmələri aşağıdakılardır:

ZnS – sink sulfid, sink parıltısı, sfalerit

ZnSO4 • 7H2O – sinkhidrosulfat, sink kuporosu

ZnCl2 – sink xlorid.

Zinc acetate

Zinc chloride

ZnCO3 – sink karbonat, smitsonit

ZnO – sink oksid, sinkit (qırmızı sink filizi).

Hesab edilir ki, sink filizləri insanlara çox qədimlərdən məlum idi. Bizim eradan əvvəl II əsrdə yunanlar artıq latunu - sinkin mis ilə ərintisini ala bilirdilər.

Hindistanda hələ XII əsrdə metallik sink istehsalı mövcud idi, amma, o, Avropada çox-çox sonralar meydana gəldi.

Sakson metallurqu İ.Henkel sinkin metal kimi təsvirini verdi. 1746-cı ildə alman kimyaçısı A.Marqqraf kalamin və sfalerit minerallarından sinkin alınma üsulunu işləyib hazırladı. Sink adı alman sözü olan “sink” – ağ metal sözündəndir.

İnsan bədənində sink atomlarının sayı 2,2·1022, bir insan hüceyrəsində isə 2,2·108 ədəddir.

Qida məhsulları ilə sinkin insan orqanizminə sutka ərzində daxil olan miqdarı 13 mq təşkil edir.

İki yüzdən çox ferment mövcuddur ki, onların tərkibinə sink daxildir.

Tərkibinə insulin, protamin və sink xlorid daxil olan suspenziya şəkərli diabetə qarşı səmərəli vasitə olub təmiz insulinə nəzərən daha yaxşı təsirə malikdir.

Müasir təbabətdə sink birləşmələri müxtəlif immun çatışmazlıqlarının, dölsüzlüyün, dəri, saç, dırnaq və qara ciyər xəstəliklərinin müalicəsində istifadə olunur.

Sink xlorid ZnCl2 məhlul halında dağlayıcı, ZnO-sink mazı kimi quruducu, yığıcı və dezinfeksiyaedici vasitə kimi dəri xəstəlikləri zamanı istifadə olunur, ZnSO4·7H2O göz damcılarının tərkibinə daxil olur.

Sink birləşmələri uşaqarda iltihabi xəstəliklərin profilaktikasına kömək edir, iştahı, böyüməni, inkişafı yaxşılaşdırır, diqqətin cəmləşməsini artırır.

Sink filizləri polimetallik və mis kolçedanı yataqlarının tərkib hissəsidir, az-az hallarda sərbəst yataqlar əmələ gətirir.

Sink

Fiziki xassələri

Təmiz halda — gümüşü-ağ metaldır. Otaq temperaturunda kövrəkdir, plitə büküldükdə kristalitlərin sürtünməsi səbəbindən çatlama eşidilir (adətən "qalay ağrısı" dan daha güclüdür). 100-150 °C-də sink plastikdir. Çirklər, hətta kiçik olanlar da sinkin kəskin artmasına səbəb olur. Sinkdəki yük daşıyıcılarının daxili konsentrasiyası 13.1 ×10 ²⁸ m ⁻³ dir.

Kimyəvi xassələri

Amfoter birləşmələr meydana gətirən tipik bir metaldır. Amfoter birləşmələr sink ZnO və Zn (OH) ₂ dir. Standart elektrod potensialı -0.76 V-dir, dəmir qədər bir sıra standart potensiala malikdir.

Havada sinkin üzəri nazik ZnO təbəqəsi ilə örtülmüşdür. Güclü qızdırıldıqda üzərində olan ağ ZnO təbəqəsi yanır:

${\mathsf {2Zn+O_{2}\rightarrow 2ZnO}}$

Sink oksidi turşu məhlulu ilə reaksiya girir:

${\mathsf {ZnO+2HCl\rightarrow ZnCl_{2}+H_{2}O}}$

qələvi ilədə həmçinin:

${\mathsf {ZnO+2NaOH+H_{2}O\rightarrow Na_{2}[Zn(OH)_{4}]}}$

Normal təmizlikdə olan sink turşu məhlulu ilə aktiv reaksiyaya girir:

${\mathsf {Zn+2HCl\rightarrow ZnCl_{2}+H_{2}\uparrow }}$

qələvi məhlulu ilədəö həmçinin:

${\mathsf {Zn+2NaOH+2H_{2}O\rightarrow Na_{2}[Zn(OH)_{4}]+H_{2}\uparrow }}$

hidroksizinkatlar meydana gətirir. Çox saf sink turşular və qələvi məhlulları ilə reaksiyaya girmir. Qarşılıqlı təsir bir neçə damcı CuSO₄ məhlul əlavə etməklə başlayır.

Qızdırıldıqda, sink halogenlərlə reaksiya girir və ZnHal ₂ halogenidləri əmələ gətirir. Fosforla sink Zn ₃ P ₂ və ZnP ₂ fosfidləri əmələ gətirir. Kükürd və onun analoqları ilə - selen və tellur - müxtəlif halsogenidlər, ZnS, ZnSe, ZnSe ₂ və ZnTe əmələ gətirir.

Sink hidrogen, azot, karbon, silikon və bor ilə birbaşa reaksiya girmir. Nitrid Zn ₃ N ₂ sinkin ammiakla 550-600 °C-də reaksiyasından əldə edilir.

Sulu məhlullarda sink ionları Zn ²⁺ aquakomplexlər əmələ gətirir. [Zn(H₂O)₄]²⁺ və [Zn(H₂O)₆]²⁺.

Ədəbiyyat

1. Michael E. Wieser, Norman Holden, Tyler B. Coplen, John K. Böhlke, Michael Berglund, Willi A. Brand, Paul De Bièvre, Manfred Gröning, Robert D. Loss, Juris Meija, Takafumi Hirata, Thomas Prohaska, Ronny Schoenberg, Glenda O’Connor, Thomas Walczyk, Shige Yoneda, Xiang‑Kun Zhu. Atomic weights of the elements 2011 (IUPAC Technical Report) (англ.) // Pure and Applied Chemistry. — 2013. — Vol. 85, no. 5. — P. 1047—1078. — doi:10.1351/PAC-REP-13-03-02.
2. Редкол.:Зефиров Н. С. (гл. ред.). Химическая энциклопедия: в 5 т. — Москва: Большая Российская энциклопедия, 1999. — Т. 5. — С. 378.
3. Pollard A., Heron C. Archaeological Chemistry. — Royal Society of Chemistry, 2008. — С. 204.
4. Gray L. Zinc. — Marshall Cavendish, 2006. — С. 9.
5. Казаков Б.И. Металл из Атлантиды. (О цинке). — М.: Металлургия, 1984. — 128 с.
6. Hoover, Herbert Clark (2003), Georgius Agricola de Re Metallica, Kessinger Publishing, с. 409, ISBN 0766131971
7. Gerhartz, Wolfgang (1996), Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry (5th ed.), VHC, с. 509, ISBN 3527201009
8. Крупнейшие мономинеральные месторождения (рудные районы, бассейны) (недоступная ссылка). Дата обращения 29 ноября 2010. Архивировано 19 июня 2010 года.
9. Дальполиметалл — Wiki — Dalas
10. Мир сократил производство и потребление цинка, а Китай — увеличил
11. Minerals Yearbook 2006
12. Ориентировочные данные
13. А. В. Скальный. Цинк и здоровье человека. — РИК ГОУ ОГУ, 2003.
14. Connie W. Bales; Christine Seel Ritchie . Handbook of Clinical Nutrition and Aging. https://books.google.com.ua/books?id=jtsBbP2087wC&pg=PA151&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false
15. Show Nutrients List
16. Сайт «Центра биотической медицины» (недоступная ссылка). Дата обращения 30 мая 2011. Архивировано 3 февраля 2011 года.

Xarici keçidlər

• Илья Леенсон. Язык химии. Этимология химических названий. Москва: Издательство АСТ: CORPUS, 2016,464 c.
• http://www.nkpi.az/?page=addread&id=2949