Türkiyə
Türkiyə Respublikası |
|
---|---|
Şüar: "Yurtta Barış, Cihanda Barış"
"Yurdda Sülh, Cahanda Sülh" |
|
Himn: "İstiklal Marşı"
İstiqlal Marşı |
|
![]() |
|
Paytaxt | Ankara |
Ən böyük şəhər | İstanbul, Ankara, İzmir, Bursa, Adana, Antalya |
Rəsmi dillər | Türk dili |
Etnik qruplar | Türklər – 70-75 % Kürdlər – 18 % Digərləri – 7-12 %(CİA 2008) |
Hökumət | Prezidentli respublika |
Rəcəb Tayyib Ərdoğan | |
Binəli Yıldırım | |
Tarixi | |
• Yaradılması (Anadolu Selcuqluları)
|
1077 |
• Osmanlı Dövləti Aliyyəsi (İmperiya)
|
1299 |
• Respublikanın elan edilməsi
|
1923 |
Sahəsi | |
• Ümumi
|
783,000 km2 (302,000 sq mi) (37-ci) |
• Su (%)
|
1.78 |
Əhali | |
• Təxmini (2018)
|
82.835.090 |
• Siyahıya alma (2000)
|
67.804.543 |
• Sıxlıq
|
102/km2 (264.2/sq mi) (107-ci) |
ÜDM (AQP) | 2018 təxmini |
• Ümumi
|
2.249 trilyon ABŞ dolları (13-cü) |
• Adambaşına
|
28.000 ABŞ dolları (45-ci) |
ÜDM (nominal) | 2018 təxmini |
• Ümumi
|
905 milyard ABŞ dolları[1] |
• Adambaşına
|
11.014 dollar[1] |
İİİ (2015) | ![]() yüksək · 69-cu |
Valyuta | Türk lirəsi (TRY) |
Saat qurşağı | ŞAV (UTC+2) |
• Yay (DST)
|
ŞAYV (UTC) |
Telefon kodu | 90 |
İnternet domeni | .tr |
Vebsayt
www.turkiye.gov.tr |
Türkiyə (türk. Türkiye), rəsmi adı Türkiyə Respublikası (türk. Türkiye Cumhuriyeti). Paytaxtı Ankara olan Avropa, Asiya və Afrika qitələrinin bir birinə ən çox yaxınlaşdığı nöqtədə yerləşən ölkədir. Ölkə torpaqlarının böyük hissəsi Anadolu yarımadasında, bir hissəsi isə Balkan yarımadasının çıxıntısı olan Trakiyada yerləşir. Ölkə üç tərəfdən Aralıq dənizi, Qara dəniz və onlar arasında yerləşən Mərmərə dənizi və Egey dənizi ilə əhatə olunur. Türkiyə şərqdən Gürcüstan, Ermənistan, Azərbaycan və İran, cənubdan İraq və Suriya, qərbdən Yunanıstan və Bolqarıstan ilə həmsərhəddir.
Türkiyə yeddi müstəqil türk dövlətlərindən biridir. Əhalisinin əksəriyyəti İslam dininə inanır. Ölkənin rəsmi dili türk dilidir, lakin əhalinin 15.7 %-ni (ehtimal) təşkil edən kürdlər və zazalar, kürd dili və zaza dilini də geniş işlədirlər.
Mündəricat
Coğrafi mövqeyi, təbii şərait və ehtiyatları.[redaktə | əsas redaktə]
İki qitədə: Avropa və Asiyada yerləşən Türkiyənin sahəsi 779 min km 2 -dir. Ölkənin Avropa hissəsi Şərqi Frakiya və ya Rumeli adlanmaqla ümumi ərazinin 3%-ni (23,7 min km 2 ), Asiya hissəsi isə Anadolu adlanmaqla ümumi ərazinin 97%-ni əhatə edir. Avropa və Asiya hissələrini bir-birindən Egey dənizi, Bosfor və Dardanel boğazları ayırır. Türkiyə ticarət və hərbi-strateji yollar (avtomobil və dəmir) kəsimində və 3 dəniz (şimalda Qara, qərbdə Egey, cənubda Aralıq dənizi) əhatəsində yerləşir, bu da onun coğrafi və geosiyasi mövqeyinin əlverişliyini müəyyən edir. Türkiyə dağlıq ölkədir. Ölkənin dəniz səviyyəsindən orta yüksəkliyi 1132 m-dir. Mərkəzi hissədə Anadolu yaylası, kənarlarında isə silsilələr yerləşir (şimalda Pont, cənubda Tavr). Anadolu yaylası 3 rayona bölünür: Qərbi, Daxili və Şərqi. Qərbi Anadolu – Egey və Mərmərə dənizlərinin sahillərini əhatə edir. Buradakı dağlar orta yüksəkliyə malikdir (Uludağ – 2543 m). Türkiyənin ucqar şimal-qərbinin (Şərqi Frakiya) relyefi düzənlik olduğundan kənd təsərrüfatı baxımından əlverişlidir. Daxili Anadolu – Anadolu yaylasının çox yüksək hissəsidir. Hündürlüyü 850 m olan dağ tirəsində ölkənin paytaxtı Ankara şəhəri yerləşir. Şərqi Anadolu – İranla sərhəddə yerləşməklə ərazisində Türkiyənin ən yüksək nöqtəsi (5165 m) ucalan Ağrıdağdan ibarətdir. Pont dağları Qara dəniz sahillərinə paralel 100 km məsafədə uzanır. Pont dağları Sinopdan şərqdə 3000-3700 m-ə qədər ucalır (ən hündür nöqtə Trabzon yaxınlığında Qaçqar – 3937 m). Türkiyənin cənubunda Aralıq dənizi boyu və ondan şərqə Türkiyə-İran sərhəddinədək Tavr dağları uzanır. O, Qərbi, Mərkəzi və Şərqi Tavrlara bölünür[2].
Təbii ehtiyatları[redaktə | əsas redaktə]
Türkiyə təbii ehtiyatlarla o qədər də zəngin deyildir. Əsasən xromit (Toros), həmçinin daş və qonur kömür, civə, sürmə, mis, molibden, manqan, volfram, dəmir filizinin ehtiyatı vardır. Bəzən neft-qaz ehtiyatının olduğu da göstərilir[2].
İqlimi[redaktə | əsas redaktə]
Qara dəniz sahillərində iqlim Aralıq dənizindən rütubətli subtropikə keçid təşkil edir. Burada iqlim yumşaqdır, bu da ölkənin mərkəz hissəsindən gələn soyuq atmosfer axınlarının qarşısını alan dağlar və dəniz hava kütlələri ilə əlaqədardır. Egey və Aralıq dənizi sahillərinin iqlimi subtropik Aralıq dənizi tiplidir (isti və quru yay, yumşaq və yağıntılı qış). Türkiyənin daxili hissələrinin iqlimi kontinental tipli subtropikdir. Ölkədə yanvarın orta temperaturu 4; 7 0 C, iyulun isə 20; 24 0 C-dir. Qərbə 635 mm, şərqə 2500 mm yağıntı düşür (əsasən oktyabr-mart). Şərq hissə çox şaxtalıdır (ən minimum temperatur -40 0 C burada qeydə alınıb)[2].
Daxili suları[redaktə | əsas redaktə]
Konya düzənliyi istisna olmaqla ölkə ərazisində çay şəbəkəsi sıxdır. Lakin bu çaylar dağ mənşəli olduğundan gəmiçiliyə yararlı deyildir. Yaşıl İrmak, Qızıl İrmak əsas, həmçinin Fərat, Dəclə çayları, Van isə gölüdür[2].
Etimologiya[redaktə | əsas redaktə]
Türkiyənin adı türk etnosunun adı ilə bağlıdır. "Türk" və ya "Türük" sözlərinə tarixdə ilk dəfə olaraq Mərkəzi Asiyada Göytürklər tərəfindən Göytürk əlifbası istifadə edilərək səkkizinci əsrdə yazılmış Orxon-Yenisey yazılarında rast gəlinmişdir.[3] Orta əsr alman səyyahları bölgəni Turkei və ya Tirkenland kimi, fransızlar isə Turquie adlandırmışdır.
Sözün yunanca tərcüməsi olan Tourkia (yunanca: Τουρκία) ilk dəfə Bizans imperatoru VII Konstantin Porfirogennetos tərəfindən yazılan De Administrando Imperio kitabında istifadə edilmişdir. Lakin, burada "türk" deyildikdə macarlar nəzərdə tutulmuşdur. Bənzər şəkildə, digər Bizans mənbələri də Qara dəniz və Xəzər dənizinin şimalında məskunlaşan başqa bir türk dövləti olan Xəzər Xaqanlığı üçün Tourkia (Türklerin ölkəsi) ifadəsini istifadə etmişdir. Osmanlı İmperiyası da öz çağdaşı olan digər ölkələr tərəfindən Türkiyə və ya Türk İmperatorluğu şəklində anılmışdır.
Ərazi[redaktə | əsas redaktə]
Asiyanın cənub – qərbində, Qara dəniz və Aralıq dənizi arasında, Anadolu yarımadasında yerləşir. Türkiyə Statistika İnsitutunun məlumatına əsasən daxili su hövzələri ilə birlikdə ölkənin ümumi ərazisi 783562.38 km² təşkil edir ki, bunun da 769603.74 km²-i quru, 13958.64 km²-i isə daxili su hövzələridir.[4]
Türkiyə şərqdən Gürcüstan, Ermənistan, Azərbaycan və İran, cənubdan İraq və Suriya, qərbdən Yunanıstan və Bolqarıstan ilə həmsərhəddir. Ölkənin Mərmərə, Egey, Aralıq və Qara dənizlərlə əhatə olunması ona dünya okeanına çıxış imkanı verir. Ən uca dağı Ağrı dağı, ən böyük gölü Van gölüdür.[5]
Ölkə 7 bölgəyə və 81 vilayətə ayrılır. Ölkənin şimalında dəniz iqlimi hakimdir, cənubuna Aralıq dənizi iqlimi hakimdir və mərkəz və şərq hissəsində isə quru bozqır tipli kontinental iqlim hakimdir.
İnzibati-ərazi bölgüsü[redaktə | əsas redaktə]
Əhali[redaktə | əsas redaktə]
Türkiyə Statistika Qurumunun 31 dekabr 2016-cü il tarixinə olan rəsmi təxmininə əsasən Türkiyə Cümhuriyyəti əhalisi 79.814.000 nəfərdir .[6] Konda-Araştırma və Danışmanlık tərəfindən Türkiyə hökumətinin sifarişi ilə 1993-cü ildə Türkiyə Respublikasının etnik və sosial quruluşunu öyrənmək məqsədiylə apardığı araştırmanın yekunlarına əsasında 2006-cı ilə verdiyi təxminə əsasən Türkiyənin 72.975 milyon nəfər əhalisinin 76 %-ni Anadolu türkləri , 15.7 %-ni Kürdlər və Zazalar, 2.8 %-ni digər türk xalqlarının nümayəndələri , 0.7 %-ni ərəblər , 4.7 %-ni isə digər etnik qruplar təşkil edir .[7][8]
Dil[redaktə | əsas redaktə]
Türkiyə Respublikasının rəsmi dövlət dili Türk dilidir. Türkiyə türkcəsi, Azərbaycan türkcəsinə çox yaxındır. Türkiyədə rəsmi olaraq İstanbul şivəsi əsas alınmışdır.
Din[redaktə | əsas redaktə]
Türkiyə Respublikasında müxtəlif dini konfessiyalar fəaliyyət göstərir. Onlardan ən geniş yayılmışı İslamdır. 1965-ci ildə aparılmış rəsmi əhali siyahıya almasının elan olunmuş nəticələrinə əsasən ölkədə o zaman yaşayan 31.391.421 nəfər əhalinin 31.129.854 nəfəri müsəlman (həmçinin 206.825 nəfər xristian, 45.995 nəfər iudaist, 2.746 nəfər digər dinlər, 613 nəfər dinsiz, 2.494 nəfər bilinmir) olduğunu bəyan etmişdir.[10]
Türkiyədə ən geniş yayılmış din İslamdır və müxtəlif məlumatlara əsasən ölkə əhalisinin 99.8%-i müsəlmanlardan ibarətdir. Ancaq bəzi digər mənbələrdə bu məlumat fərqlilik göstərir və 96.4% olaraq göstərilir. Ümumilikdə nəzər saldıqda Türkiyə rəsmi dini olmayan bir dövlətdir və ölkənin konstitusiyasında da bu özünü Türkiyə vətəndaşı olan hər bir kəsin din və vicdan azadlığında təzahür edir. Ölkə ərazisində ümumilikdə məscid sayı isə 80.000-dən çoxdur.
Türkiyə torpaqlarında müsəlman olmayanların sayı 1914-cü ildə 19% olduğu halda bu sayı 1927-ci ildə 2.5%-ə düşmüşdür. Müasir dövrdə ölkədə katoliklər və ortodokslar da daxil olmaqla müxtəlif məzhəblərdən 120.000 xristian vardır ki, bu da ölkə əhalisinin 0.2%-dən daha azdır. Ölkədə açıq olan kilsə sayı isə 236-dır. İstanbul şəhəri 4-cü əsrdən bu yana Şərq Ortodoks Kilsəsinin mərkəzi hesab olunur.
Türkiyə ərazisində yaşayan yəhudi sayısı isə 26.000 hesablanmışdır. Türkiyədə ilk yəhudilər e.ə. 5-ci əsrdən etibarən məskən salmışlar. Sonradan 20-ci əsrdəki miqrasiyalara baxmayaraq hələ də az da olsa, ölkədə yəhudi əhali qalmaqdadır.
Tarix[redaktə | əsas redaktə]
Qədim dövr[redaktə | əsas redaktə]
Müasir Türkiyənin yerləşdiyi Anadolu yarımadası tarix boyu çoxlu sivilizasiyaların mərkəzi olmuşdur. Türklərin Anadoluya gəlişi isə XI əsrə təsadüf edir. 1071-ci ildə Malazgird döyüşündə Bizansı məğlub eden səlcuqlular paytaxtı İznikdə olan türk dövlətinin əsasını qoydular. XIII əsrin sonlarında səlcuqluların zəifləməsi fonunda Anadolunun şimal-qərbində qərar tutun osmanoğulları güclənməyə başladılar. 1299-cu ildən başlanmış proseslər nəticəsində 1326-cı ildə mərkəzi Bursa şəhəri olan yeni siyasi idarəçilik forması - Osmanlı quruldu. Ərazilərin genişlənməsi ilə paytaxt Ədirnəyə köçürüldü. Daha sonra 1453-cü ildə Konstantinopolun tutulması ilə şəhərin adı dəyişdirildi və paytaxt İstanbul elan edildi. Dünya tarixində Osmanlı İmperiyası ən uzunömürlü (600 ildən çox) və ən böyük imperiyalardan (Osmanlı İmperiyasının üç qitədə torpaqları olmuşdur) biri hesab olunur.
Cumhuriyyət dövrü[redaktə | əsas redaktə]

XIX əsrin sonlarında zəif idarəçilik,imperiya tərkibində seperatçılığın güclənməsi və Avropa ərazisində Osmanlının vaxtaşırı məğlubiyyəti İmperiyanı hədsiz zəiflətdi. Zəifləməkdə olan İmperiya Birinci dünya müharibəsini uğursuzluqla başa vurdu. Müharibədən sonrakı dövrdə Avropa dövlətlərinin öz aralarında imzaladıqları müqavilələrin faktiki məqsədi Osmanlı Türkiyəsinin bölüşdürülməsi idi. İzmir Yunanıstanın payına düşmüşdü və 15 may 1919-cu ildə yunanlar İzmirə daxil oldular. Bundan sonra Türkiyədə professional hərbiçi Mustafa Kamal Atatürk paşanın başçılğı ilə Azadlıq hərəkatı başlandı.
İkinci dünya müharibəsi başlayanda Qərb dövlətləri SSRİ ilə Almaniyanı Türkiyə vasitəsilə toqquşdurmağa can atırdılar. Buna görə də Türkiyə Sovet hökümətinə də qarşılıqlı yardım haqqında müqavilə imzalamağı təklif etdi. SSRİ bu müqavilə vasitəsilə İngiltərə və Fransa ilə əlaqə yarada bilərdi. Lakin özünü bitərəf elan edən SSRİ bu təklifi rədd etdi. O, əvəzində Türkiyəyə Qara dəniz və boğazlar rayonunda qarşılıqlı yardım haqqında ikitərəfli saziş təklifini irəli sürdü. Türkiyə isə bu təkliflə razılaşmadı. 1939-cu il oktyabrın 19-da Türkiyə İngiltərə və Fransa ilə qarşılıqlı yardım haqqında hərbi müqavilə imzaladı. Müqaviləyə görə, Aralıq dənizi zonasında hər hansı bir təcavüz aktı törədildikdə Türkiyə bu dövlətlərlə səmərəli əməkdaşlıq öhdəliyini öz üzərinə götürürdü. Bununla da o, Almaniya ilə müharibə vəziyyətində olan ingilis-fransız blokuna qoşulmuş oldu. SSRİ üzerinə hücum edənə qədər Almaniya tərəfindən Avropanın əksər hissəsinin işğal edilməsi Türkiyəni narahat etməyə bilməzdi. 1940-cı ilin fevralında Türkiyə Böyük Millət Məclisi "Milletin müdafiəsi haqqında" qanun qəbul etdi. Bu qanuna görə hökümətə iqtisadiyyatı hərbi rels üzərinə keçirmək və hərbi dövrün ordusunu yaratmaq üçün fövqəladə səlahiyyətlər verilirdi.
İkinci dünya müharibəsi dövrü[redaktə | əsas redaktə]

1941-ci il iyunun 18-də isə Türkiyə höküməti Almaniya ilə dostluq va hücum etməmək haqqında müqavilə imzaladı. Almaniya SSRİ-yə hücum etdikdən sonra, iyunun 25-də Türkiyə özünün bitərəfliyini elan etdi. Müharibə illərində qəbul edilmiş "Millətin müdafiəsi haqqında" qanuna əsasən hökümət əmək mükəlləfiyyəti tətbiq etdi. Müəssisələrdə iş günü uzadıldı. Türkiyə bitərəf ölkə kimi müharibə edən tərəflərlə, xüsusən həm Almaniya, həm də ABŞ və İngiltərə ilə iqtisadi əməkdaşlığı davam etdirdi. Mis, pambıq, dəri, yun, tütün, meyvə ixrac edənlər və taxıl, parça, maşın avadanlığı idxal edənlər həm Almaniya ilə, həm də ABŞ və İngiltərə ilə ticarət əlaqələri saxlayırdılar. Türkiyə həmçinin Almaniya və onun müttəfiqlərini strateji xammal, meyve qurusu və s. ilə təchiz edirdi.
1941-1942-ci illərdə Türkiyə ixracatının yarıdan çoxu Almaniyanın payına düşürdü. Ölkədə bir milyonluq ordunun saxlanması hərbi xərcləri artırırdı. Bu isə iqtisadi vəziyyəti daha da ağırlaşdırırdı. Dənli bitkilərin əkin sahələrinin azaldılması və məhzuldarlığın yarıya qədər aşağı düşməsi kəskin ərzaq qıtlığı yaratmışdı. Çörəyin bazar qiyməti sürətlə artmışdı. Hökümət iri şəhərlərdə talon sisteminə keçməyə məcbur olmuşdu. Ərzaq məhzulları və geniş tələbat olan malların çatışmamazlığı ölkədə bahalığın artmasına səbəb olmuşdu. Bütün bunlar isə zəhmətkeş kütlənin var-yoxdan çıxmasına va aclığa gətirib çıxarmışdı.
Avropalı dövlətlərlə müttəfiqlik[redaktə | əsas redaktə]

1942-ci ildə qəbul olunmuş qanuna əsasən əmlak üzərinə fövqəladə vergi qoyulmuşdu. Vergini ödəməyənlərin əmlakı müsadirə olunurdu. Hökumət, həmçinin kəndlilərin taxıl ehtiyatını müsadirə edir ve məhzulun 20-50%-nin aşağı qiymətlə dövlətə satılmasını məcburi surətda tətbiq edirdi. Müharibə illərində Türkiyədə bəzi qanunlara əlavələr edilmişdi. Polis xidməti haqqında qanunda polisə istədiyi vaxt hər hansı bir şəxsi həbs etmək hüququ verilmişdi. İstanbul, Çanaqqala, Qocaeli, Ədirne, Qırxlareli və Tekirdağda fövqəladə, Sovet İttifaqı ila sərhəd olan vilayətlərdə isə hərbi vəziyyət elan olunmuşdu. Türkiyənin bəzi hakim dairələrinin faşistpərəst siyasəti ölkənin mütərəqqi qüvvələrinin müqavimətinə rast gəldi. Gələcəkdə təcrid olunmamaq və ölkə ictimaiyyatinin narazılığını aradan qaldırmaq məqsədilə Türkiyə höküməti 1944-cü il avqustun 2-də Almaniya ilə diplomatiK əlaqələri kəsdi. İngiltərə və ABŞ gələcək planlarında Türkiyəyə böyük əhəmiyyət verirdilər. 1943-cü ilin sonunda ABŞ prezidenti Franklin Delano Ruzvelt va İngiltərənin baş naziri Çörçill Qahirədə Türkiyə prezidenti İsmət İnönü ilə görüşdülər. Görüşdə Türkiyənin Balkanlarda müharibədə iştirakı məsələsi müzakirə olundu. Lakin 1944-cü ilin payızında Balkan dövlətlərinin Sovet ordusu tərəfindən işğalçılardan azad edilməsi ingilis-amerikan planını pozdu. Onlar yalnız Yunanıstanda köhnə rejimi xilas edə bildilər. ABŞ və İngiltərənin təhriki ilə Türkiyə 1945-ci ilin fevralında Almaniya və Yaponiyaya müharibə elan etdi. Bu addım simvolik səciyyə daşısa da, Türkiyəni beynalxalq aləmdə təcrid olmaqdan xilas etdi.
Siyasət[redaktə | əsas redaktə]
1919-1923-cü illərdə Mustafa Kamal Paşa (Atatürk) rəhbərliyində həyata keçirilən İstiqlal Mubarizəsi nəticəsində Türkiyə öz müstəqilliyini bərpa etdi, prosesin yekun mərhələsində isə rejim dəyişikliyi reallaşdırıldı, monarxiya cümhuriyyətlə əvəzləndi.
İqtisadiyyat[redaktə | əsas redaktə]

Qurtuluş illərində Osmanlı Dövlətinin çöküş vaxtında savaş məğlubiyyətləri keçmişiylə başlayan Türkiyə iqtisadiyyatı 1923-cü ildən sonrakı illərdə ağır vəziyyətdə idi. İstanbul və İzmirdən başqa digər heç bir sənaye şəhəri və təhsil mərkəzi mövcud deyildi. Ən həyati vacib məhzullar belə ölkədə istehsal olunmurdu. 12 milyonluq əhalinin əksəriyyəti,ilk növbədə yoxsul insanlar,savadsız idi.Anadoludaki böyük torpaq sahibləri də sənaye burjaziyasını yaratmaqda maraqlı deyildilər.Hazırda Türkiyənin qarşısında 2023-cü ilədək dünyanın on ən böyük iqtisadiyyatından birinə sahib olmaq hədəfi var.
Təsərrüfat sahələri[redaktə | əsas redaktə]
Türkiyə - sənaye-aqrar ölkəsidir. XX əsrin 80-ci illərindən başlayaraq Türkiyədə gətirilmə xammal və müəssisələrin köçürülməsi və ya bu ölkədə məhsullarını istehsal etməsi sayəsində emaledici sənaye yüksək inkişaf edir. Qara və əlvan metallurgiya, neft emalı (İzmir şəhərində), kimya (Bandırma şəhərində), tikinti materialları istehsalı, yüngül (toxuculuq), yeyinti sənayesi fərqlənir. İstilik Elektrik Stansiyaları (İES) əsas elektrik enerjisi istehsalı mənbəyidir, həmçinin bu stansiyalar kömürlə işləyir. Suriya ilə sərhəddə, Fərat çayının üzərində böyük hidroenerji kompleksi (SES) yaradılmışdır (həm Suriya, həm də Türkiyə istifadə edir). Neft və qaz idxal olunur. Elektrotexnika və elektronika sənayesi yüksək səviyyədə inkişaf etmişdir. Türkiyədə kənd təsərrüfatı da inkişaf etmişdir. Kənd təsərrüfatında əkinçilik heyvandarlığa nəzərən xüsusilə seçilir. Anadolu yaylası kənd təsərrüfatının inkişafı baxımından əlverişlidir. Ərazidə pambıq, günəbaxan, şəkər çuğunduru, zeytun, fındıq, tütün, üzüm, dənli bitkilər (buğda, arpa, qarğıdalı, çəltik, vələmir) becərilir. “Samsun” və “Trabzon” növlü tütünlər, həmçinin fındıq əkininə görə dünyada seçilir. Türkiyə pambıq yığımına görə dünyada VI (0,8 mln ton), buğdaya görə dünyada IX (20 mln ton), şəkər çuğunduru yığımına görə isə IV-dür (2,7 mln ton). Heyvandarlıqda qoyunçuluq (anqor tiftiyi), quşçuluq və maldarlıq inkişaf etmişdir. Türkiyə nisbətən inkişaf etmiş nəqliyyat şəbəkəsinə malikdir. Daxili sərnişin və yük daşımalar əsasən avtomobil nəqliyyatı ilə həyata keçirilir. Dəmir yollarının uzunluğu cəmi 3,4 min km-dir. Xarici ticarət əlaqələrində dəniz nəqliyyatı əsas əhəmiyyət daşıyır. Mühüm dəniz limanları İstanbul, İzmir, Samsun, İsgəndərundur. “Türk hava yolları” həm daxili, həm də xarici sərnişin daşımaları həyata keçirir[2].
Ordu[redaktə | əsas redaktə]
21 noyabr 2011-ci ildə Türkiyə Respublikası Silahlı Qüvvələr Komandanlığının açıqladığı rəsmi rəqəmlərə əsasən TSQ-nin şəxsi heyəti 720 min nəfər (666.576 hərbi personal və 53.424 mülki işçi) olmuşdur .[11][12] 3 yanvar 2012-ci il tarixinə olan ən son rəsmi elan olunmuş xəbərə əsasən TSQ-nin şəxsi heyəti 8.241 nəfər azaldılmışdır və hazırda şəxsi heyətin sayı 711.759 nəfərdən ibarətdir .[13][14]
Təhsil[redaktə | əsas redaktə]
Quruluş illərində yığılan 12 milyon əhalinin çoxu oxuma-yazma bilmirdi. Günümüzdə bu səviyyə 97%-si oxuma-yazma bilir. Türkiyə təhsil sistemi, 8 illik vacib təhsilə əsaslanır. Daha sonra, 4 illik orta təhsil sistemi var. Universitetə keçid "Tələbə Seçmə Sınağı" vasitəsi ilə həyata keçirilir. Genişlənmiş təhsil sistemləri bazasında xalq təhsili mövcuddur. Açıq təhsil sistemi də çox vaxt şagird tərəfindən işlədilməkdədir.
Universitetler[redaktə | əsas redaktə]
Türkiyədə 1930-cu ilə qədər cəmi 2 universitet - İstanbul Universiteti və İstanbul Texniki Universiteti mövcud olduğu halda, bu gün 170-dən artıq ali məktəb fəaliyyət göstərir. Ölkənin ən qədim ali məktəbi olan İstanbul Universiteti 1456-cı ildə, İstanbul Texniki Universiteti isə 1773-cü ildə yaradılıb. Onu da qeyd edək ki, son 50 ildə qardaş ölkənin ali məktəblərinə idarəetmə baxımından olduqca böyük sərbəstlik verilib. Universitetlərə qəbul Tələbə Seçmə Sınağı vasitəsi ilə həyata keçirilir. Türkiyənin milli təhsil sistemi planlı və əyani təhsil olaraq, iki əsas hissədən ibarətdir.Planlı təhsil, müəyyən yaş qrupundakı və eyni səviyyədəki şəxslər üçün, müvafiq proqramlarla məktəblərdə tədris edilən sistemli təhsildir. Planlı təhsil məktəbəqədər, ibtidai, orta və ali təhsili əhatə edir.
Türkiyənin ən qədim universiteti olan İstanbul Universitetinin quruluşu 1456-cı ilə, ilk texniki universitet olan İstanbul Texniki Universitetinin quruluşu isə 1773-cü ilə təsadüf edir.
1961-ci ildə Anayasanın 120-ci maddəsində universitetlər özəl quruluşlar olaraq yer alır. 27 sentyabr 1960-cı il tarixli 115 saylı qanuna əsasən 1946-cı il tarixli 4936 saylı qanunun bəzi maddələri dəyişdirilmişdir, yeni maddələr əlavə olunmuşdur. Bu qanunla Milli Təhsil Nazirliyinin Universitet üstünə səlahiyyətləri azalmışdır.
Məktəbəqədər təhsil[redaktə | əsas redaktə]
Məktəbəqədər təhsil pilləsində 3-5 yaşlı uşaqların könüllü təhsili nəzərdə tutulur. Məktəbəqədər təhsil müəssisələrinin fəaliyyəti 3 formada həyata keçirilir-müstəqil, qız peşə liseylərinə bağlı sınaq sinifləri və ya digər təhsil müəssisələrinin nəzdindəki bağçalar kimi. Məktəbəqədər təhsilin məqsədi uşaqların fiziki, zehni, psixoloji inkişafını, ibtidai təhsilə hazırlanmasını, müvafiq vərdişlər qazanmasını, türk dilində səlis danışmasını və onlar üçün müştərək təlim-tərbiyə mühiti yaradılmasını təmin etməkdir.
İbtidai təhsil[redaktə | əsas redaktə]
Türkiyədə ibtidai təhsil icbaridir və dövlət məktəblərində pulsuzdur. İbtidai təhsil pilləsi 6-14 yaş arasındakı uşaqları əhatə edir. İbtidai təhsilin məqsədi uşaqların yaxşı bir vətəndaş kimi yetişməsini təmin etmək, onların zəruri məlumat, qabiliyyət, davranış, vərdiş qazanmasına, milli ruhda formalaşmalarına yardımçı olmaqdır. Şagirdlərin maraq, bacarıq və qabiliyyət istiqamətlərinə uyğun inkişafı, onların həyata və növbəti təhsil pilləsinə hazırlanması da ibtidai təhsilin başlıca vəzifələrindəndir. Səkkizillik ibtidai təhsilin sonunda şagirdlərə müvafiq diplom verilir.
Orta təhsil[redaktə | əsas redaktə]
Türkiyədə orta təhsil dördillikdir. Orta təhsil ümumi, peşə və texniki orta təhsil müəssisələrini əhatə edir. Orta təhsilin məqsədi şagirdlərə ortaq mədəni dəyərlər aşılamaq, fərd və cəmiyyət məsələlərini anlatmaq, onları ölkənin sosial-iqtisadi və mədəni inkişafına layiqli töhfələr verə biləcək vətəndaş kimi yetişdirmək, şagirdləri həm ali təhsilə, həm peşəyə, həm də müstəqil həyata hazırlamaqdır. Orta təhsil müxtəlif proqramlara uyğun tədrisə əsaslanır. Şagirdlər istək və qabiliyyətləri müqabilində bu proqramlardan birini seçərək ümumi liseylərdə, fənn liseylərində, sosial elmlər liseylərində, idman liseylərində, incəsənət liseylərində və çoxproqramlı liseylərdə təhsil ala bilərlər.
Ali təhsil[redaktə | əsas redaktə]
Ali təhsil orta məktəb məzunlarının müvafiq ixtisaslara sahib olmasını və yüksək səviyyəli mütəxəssislər kimi yetişməsini təmin edir. Türkiyənin ali təhsil müəssisələri sırasına universitetlər, institutlar, konservatoriyalar, peşə ali məktəbləri daxildir. Türkiyədə 104 dövlət, 62 vəqf universiteti və 7 peşə ali məktəbi fəaliyyət göstərir.
Türkiyə ali təhsilinin məqsəd və vəzifələri milli təhsilin ümumi məqsəd və təməl prinsiplərinə uyğun olaraq müəyyən edilib:
- Tələbələri maraq, istedad və qabiliyyətləri müqabilində dövlətin elm və təhsil siyasətinə, əmək qabiliyyəti ehtiyaclarına görə yetişdirmək;
- Müxtəlif istiqamətlərdə elmi inkişafa nail olmaq;
- Ölkənin ümumi inkişafı naminə dərin elmi araşdırmalar aparmaq;
- Hökumət və qeyri-hökumət təşkilatları ilə işbirliyi şəraitində tədris və araşdırma mövzularının nəticələrini cəmiyyətə təqdim etmək;
- Elmi araşdırmaların nəticələrinə həsr olunmuş, elm və texnikanın inkişafını təmin edən nəşrləri təqdim etmək;
- Türkiyə cəmiyyətinin ümumi səviyyəsini yüksəldən, ictimai rəyi aydınlaşdıran elmi məlumatları xalqa çatdırmaq və əyani təhsil xidmətləri göstərmək.[15]
Bayramlar və xüsusi günlər[redaktə | əsas redaktə]
Rəsmi bayramlar[redaktə | əsas redaktə]
- 1 yanvar - Yeni il
- 23 aprel - Milli Suverenlik və Uşaq Bayramı
- 1 may - İşçi Bayramı
- 19 may - Atatürkü anma, Gənclik və İdman Bayramı
- 30 avqust - Zəfər Bayramı
- 29 oktyabr - Respublika Bayramı
Dini bayramlar[redaktə | əsas redaktə]
- Ramazan Bayramı (3 gün)
- Qurban Bayramı (4 gün)
Şəkillər[redaktə | əsas redaktə]
İstinadlar[redaktə | əsas redaktə]
- ↑ 1,0 1,1 [1]
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Soltanova H.B., Məmmədov C.A. "Yaxın və Orta Şərq ölkələrinin iqtisadi və siyasi coğrafiyası" Bakı-2008
- ↑ Scharlipp, Wolfgang (2000). An Introduction to the Old Turkish Runic Inscriptions. Verlag auf dem Ruffel., Engelschoff. ISBN 3-933847-00-1, 9783933847003.
- ↑ "Area of regions (including lakes), km²". Regional Statistics Database. Turkish Statistical Institute. 2002. Retrieved: 2015-01-15. Or look here XLS.
- ↑ Turkiye Tanıtım Videosu Göller ve Dağlar
- ↑ Türkiye İstatistik Kurumu: [2]
Orijinal mətn (türk.)
...Türkiye nüfusu 31 Aralık 2015 tarihi itibarıyla 78 milyon 741 bin 53 kişi oldu
Türkiye’de ikamet eden nüfus 2015 yılında, bir önceki yıla göre 1 milyon 45 bin 149 kişi arttı. Erkek nüfusun oranı %50,2 (39 milyon 511 bin 191 kişi), kadın nüfusun oranı ise %49,8 (39 milyon 229 bin 862 kişi) olarak gerçekleşti.
Türkiye’nin yıllık nüfus artış hızı, binde 13,4 olarak gerçekleşti
Yıllık nüfus artış hızı 2014 yılında ‰13,3 iken, 2015 yılında ‰13,4 oldu. ...
- ↑ Konda Araştırma ve Danışmanlık : toplumsal yapı araştırması –Biz Kimiz ? (2006)
- ↑ Bahçeşehir Üniversitesi Stratejik Araştırmalar Merkezi : Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri Sosyo-Ekonomik ve Sosyo-Kültürel Yapı Araştırması: Sorunlar, Beklentiler ve Çözüm Önerileri ve Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinden En Fazla Göç Almış İllerin Sosyo- Ekonomik ve Sosyo-Kültürel Yapı Araştırması: Sorunlar, Beklentiler ve Çözüm Önerileri.
- ↑ 55 milyon kişi 'etnik olarak' Türk — 22 Mart 2007 tarihli Milliyet gazetesi
- ↑ The Population of Turkey:....page 78 Arxivləşdirilib.
- ↑ [3]
- ↑ [4]
- ↑ [5]
- ↑ [6]
- ↑ Türkiyənin təhsil sistemi
Xarici keçidlər[redaktə | əsas redaktə]
- E-devlet resmi portalı
- Türkiyə Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı
- Türkiyə Büyük Millet Meclisi
- Türkiyə Cumhuriyeti Başbakanlık
- Askerlik Yeri Sorgulama
- Türkiyə Cumhuriyeti İçişleri Bakanlığı
- Türkiyə Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı
- Türkiyə Cumhuriyeti Kültür ve Turizm Bakanlığı
- Türkiyə Cumhuriyet Merkez Bankası
- Türk Silahlı Kuvvetleri
- Türkiye Haberleri
VikiSəyahətdə Turkey barədə səyahət məlumatları
Türkiyə mövzularda | ||
---|---|---|
![]() |
Gerb • Bayraq • Himn • Dövlət quruluşu • Konstitusiya • Parlament • İnzibati bölgü • Coğrafiya • Şəhərlər • Paytaxt • Əhali • Dillər • Tarix • İqtisadiyyat • Valyuta • Mədəniyyət • Din • Kinematoqraf • Ədəbiyyat • Musiqi • Bayramlar • İdman • Təhsil • Elm • Nəqliyyat • Turizm • Poçt (tarixi və markaları) • İnternet • Silahlı qüvvələr • Xarici siyasət |
Türkiyənin inzibati bölgüsü | |
---|---|
Türkiyə regionları | Aralıq dənizi regionu • Cənub-şərqi Anadolu regionu • Mərkəzi Anadolu regionu • Egey regionu • Qara dəniz regionu • Mərmərə regionu • Şərqi Anadolu regionu |
Türkiyə illəri | Adana • Adıyaman • Afyonkarahisar • Ağrı • Aksaray • Amasya • Ankara • Antalya • Ərdəhan • Artvin • Aydın • Balıkesir • Bartın • Batman • Bayburt • Bilecik • Bingöl • Bitlis • Bolu • Burdur • Bursa • Çanaqqala • Çankırı Çorum • Dənizli • Diyarbakır • Düzcə • Elazığ • Ərzincan • Əskişəhər • Ədirnə • Ərzurum • Girəsun • Gümüşxanə • Hakkari • Hatay • İğdır • İsparta • İstanbul • İzmir • Qəhrəmanmərəş • Karabük • Karaman • Kastamonu • Kayseri • Kırıkkale • Kırklareli • Kırşehir • Kilis • Kocaeli • Konya • Kütahya • Malatya • Manisa • Mardin • Mersin • Muğla • Muş • Nevşəhər • Niğde • Ordu • Osmaniyə • Qars • Qaziantep • Rizə • Sakarya • Samsun • Siirt • Sinop • Sivas • Şırnak • Təkirdağ • Tokat • Trabzon • Tuncəli • Şanlıurfa • Uşak • Van • Yalova • Yozgat • Zonquldak |
Türk Şurası | |
---|---|
Üzvlər | ![]() ![]() ![]() ![]() |
Avropa ölkələri | ||
---|---|---|
Albaniya • Almaniya • Andorra • Avstriya • Azərbaycan • Belarus • Belçika • Bolqarıstan • Bosniya və Herseqovina • Böyük Britaniya • Çexiya • Danimarka • Ermənistan • Estoniya • Finlandiya • Fransa • Gürcüstan • Xorvatiya • İrlandiya • İslandiya • İspaniya • İsveç • İsveçrə • İtaliya • Kipr • Kosovo • Latviya • Litva • Lixtenşteyn • Lüksemburq • Macarıstan • Makedoniya Respublikası • Malta • Moldova • Monako • Monteneqro • Niderland • Norveç • Polşa • Portuqaliya • Rumıniya • Rusiya • San-Marino • Serbiya • Slovakiya • Sloveniya • Şimali Kipr Türk Respublikası • Türkiyə • Vatikan • Yunanıstan | ![]() |
![]() |
||
---|---|---|
Birlik üzvləri | Almaniya • Avstriya • Belçika • Bolqarıstan • Böyük Britaniya • Kipr • Çexiya • Danimarka • Estoniya • Finlandiya • Fransa • İrlandiya • İspaniya • İsveç • İtaliya • Latviya • Litva • Lüksemburq • Macarıstan • Malta • Niderland • Polşa • Portuqaliya • Rumıniya • Slovakiya • Sloveniya • Xorvatiya • Yunanıstan | ![]() |
Üzvlüyə rəsmi namizəd dövlətlər | Türkiyə • Makedoniya Respublikası • Monteneqro |
Asiya ölkələri | ||
---|---|---|
Azərbaycan • Banqladeş • Bəhreyn • BƏƏ • Bruney • Butan • Cənubi Koreya • Çin • Ermənistan • Əfqanıstan • Filippin • Gürcüstan • Hindistan • İsrail • İndoneziya • İordaniya • İraq • İran • Kamboca • Kipr • Qazaxıstan • Qətər • Qırğızıstan • Koreya Xalq Demokratik Respublikası • Kuveyt • Laos • Livan • Malayziya • Maldiv • Misir • Monqolustan • Myanma • Nepal • Oman • Özbəkistan • Pakistan • Rusiya • Səudiyyə Ərəbistanı • Sinqapur • Suriya • Şərqi Timor • Şimali Kipr Türk Respublikası • Şri-Lanka • Tacikistan • Tayland • Türkmənistan • Türkiyə • Vyetnam • Yaponiya • Yəmən | ![]() |
Şimali Atlantika Müqaviləsi Təşkilatı (NATO) | ||
---|---|---|
İttifaq üzvləri | Amerika Birləşmiş Ştatları • Albaniya • Almaniya • Belçika • Böyük Britaniya • Bolqarıstan • Çexiya • Danimarka • Estoniya • Fransa • İspaniya • İtaliya • İslandiya • Kanada • Latviya • Litva • Lüksemburq • Macarıstan • Niderland • Norveç • Polşa • Portuqaliya • Rumıniya • Slovakiya • Sloveniya • Türkiyə • Xorvatiya • Yunanıstan | ![]() |
Namizəd ölkələr | Gürcüstan • Ukrayna • Makedoniya Respublikası |
İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı (OCI) | |
---|---|
Üzv ölkələr |
Albaniya • Azərbaycan • Banqladeş • Benin • Bəhreyn • Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri • Bruney • Burkina-Faso • Cibuti • Çad • Əfqanıstan • Əlcəzair • Fələstin Dövləti • |
Müşahidəçi ölkələr | Bosniya və Herseqovina • Mərkəzi Afrika Respublikası • Rusiya Federasiyası • Şimali Kipr Türk Respublikası • Tailand |
Müşahidəçi təşkilatlar | Afrika Birliyi • Birləşmiş Millətlər Təşkilatı • Ərəb Birliyi • ECO • Bitərəf Dövlətlər Hərəkatı |
D8 Ölkələri | |
---|---|
![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() |
Qara dəniz ölkələri | |
---|---|
![]() ![]() ![]() ![]() ![]() ![]() |
|