Türkiyə

Türkiyə Respublikası türk. Türkiye Cumhuriyeti Türkiyə
Bayrağı Gerbi
Şüar: "Yurtta Barış, Cihanda Barış" "Yurdda Sülh, Cahanda Sülh"
Himn: "İstiklal Marşı" İstiqlal Marşı
Paytaxt	Ankara
Ən böyük şəhər	İstanbul, Ankara, İzmir, Bursa, Adana, Antalya
Rəsmi dillər	Türk dili
Etnik qruplar	Türklər – 70-75 % Kürdlər – 18 % Digərləri – 7-12 %(CİA 2008)
Hökumət	Prezidentli respublika
• Prezident	Rəcəb Tayyib Ərdoğan
• Vitse-prezident(lər)	Fuad Oktay
Tarixi
• Yaradılması (Anadolu Selcuqluları)	1077
• Osmanlı Dövləti Aliyyəsi (İmperiya)	1299
• Respublikanın elan edilməsi	1923
Sahəsi
• Ümumi	783,000 km2 (302,000 sq mi) (37-ci)
• Su (%)	1.78
Əhali
• Təxmini  (2018)	82.835.090
• Siyahıya alma (2000)	67.804.543
• Sıxlıq	102/km2 (264.2/sq mi) (107-ci)
ÜDM (AQP)	2018 təxmini
• Ümumi	2.249 trilyon ABŞ dolları (13-cü)
• Adambaşına	28.000 ABŞ dolları (45-ci)
ÜDM (nominal)	2018 təxmini
• Ümumi	905 milyard ABŞ dolları
• Adambaşına	11.014 dollar
İİİ (2015)	▲ 0.767 yüksək · 69-cu
Valyuta	Türk lirəsi (TRY)
Saat qurşağı	ŞAV (UTC+2)
• Yay (DST)	ŞAYV (UTC)
Yolun hərəkət istiqaməti	sağ
Telefon kodu	90
ISO 3166 kodu	TR
İnternet domeni	.tr
Vebsayt www.turkiye.gov.tr

Türkiyə (türk. Türkiye) və ya rəsmi adı ilə Türkiyə Respublikası (türk. Türkiye Cumhuriyeti) — torpaqlarının əsas hissəsi Qərbi Asiya regionunun Kiçik Asiya yarımadasında, çox kiçik bir hissəsi isə Balkan yarımadasında yerləşən qitələrarası ölkə. Şimal-qərbdən Bolqarıstan, qərbdən Yunanıstan, şimal-şərqdən Gürcüstan, şərqdən Azərbaycan, İran, Ermənistan, cənubdan isə İraq və Suriya ilə həmsərhəddir. Ölkə üç tərəfdən dənizlərlə əhatə olunmuşdur. Qərbdə Egey dənizi, şimalda Qara dəniz, cənubda isə Aralıq dənizi ilə əhatələnmişdir. Bosfor boğazı, Mərmərə dənizi və Dardanel boğazı ölkənin Avropa və Asiya hissələrini bir-birindən ayırır. Paytaxt Ankara şəhəri olsa da, ölkənin əsas mədəni və iqtisadi mərkəzi, həmçinin ən böyük şəhəri İstanbuldur.

Əhalinin təqribən 70-80%-i özünü etnik türk hesab edir. Əhalinin 20%-ə yaxınını təşkil edən kürdlər ölkədə ən böyük etnik azlıq sayılır. Digər etnik azlıqlara adıqlar, albanlar, ərəblər, boşnaklar və lazlar daxildir. Rəsmi dil türk dilidir. Türk dili ilə yanaşı kurmanc, bosniya, ərəb, zaza, kabardin-çərkəz və digər dillərdə danışanlar da azlıq təşkil edir.

Müasir Türkiyə ərazisi Paleolit dövründən etibarən müxtəlif xalqlar tərəfindən məskunlaşma yerinə çevrilmişdir. Aysorlar, yunanlar, frigiyalılar, uratular bu ərazilərin ilk sakinləri hesab olunur. Makedoniyalı İsgəndər bu əraziləri ələ keçirdikdən sonra burada yunanlaşma prosesi başlamışdır. Bu proses sonralar Roma İmperiyası və Bizans İmperiyası zamanında da davam etmişdir. XI əsrdə Səlcuq türklərinin əraziyə miqrasiyası başlamışdır. 1071-ci ildə səlcuqların Malazgird döyüşündə Bizansa qalib gəlməsi Türkiyənin quruluşunun başlama tarixi kimi simvolizə edilir. Rum Sultanlığı 1243-cü ildə monqol işğalı başlayana qədər Anadolunu idarə etmiş, həmin tarixdən sonra isə sultanlıq müxtəlif Anadolu bəyliklərinə parçalanmışdır.

XIII əsrin sonlarından etibarən Osmanlı sülaləsi Anadoluda yerləşən bu kiçik bəylikləri birləşdirməyə başlamış və nəticədə, ərazisi Cənub-Şərqi Avropa, Qərbi Asiya və Şimali Afrikanın çox hissəsini əhatə edən böyük imperiyaya çevrilmişdir. Osmanlı İmperiyası Sultan Süleyman Qanuninin hakimiyyəti illərində dünya gücünə çevrilmişdir. İki əsrdən çox müddət ərzində öz gücünü qorumasına baxmayaraq, XIX və XX əsrlərdə Avropada strateji əhəmiyyətli ərazilərin itirilməsi artıq dövlətin keçmiş hərbi qüdrətinin zəifləməsindən xəbər verirdi. 1913-cü ildə baş vermiş dövlət çevrilişindən sonra ölkənin idarə olunması "Üç Paşalar"ın əlinə keçdi. Birinci dünya müharibəsi ərzində Osmanlı İmperiyası İttifaq dövlətlərinə qoşulmağa qərar verdi. Müharibənin başa çatmasından sonra məğlub olan Osmanlı İmperiyası süquta uğradı. İşğalçı qüvvələrə qarşı başlayan və Mustafa Kamal Atatürkün rəhbərliyi ilə davam edən Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsi 1922-ci ildə monarxiyanın ləğv edilməsi və 1923-cü ildə Türkiyə Respublikasının əsasının qoyulması ilə nəticələndi. Atatürk ölkənin ilk prezidenti təyin olundu. Atatürk ölkə başçısı seçildikdən qısa müddət sonra tarixə Atatürk islahatları adı ilə daxil olan bir çox islahat həyata keçirdi.

Türkiyə BMT, NATO, BVF və Dünya Bankının üzvü, həmçinin İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı, ATƏT, QDİƏT, İƏT və G-20 kimi təşkilatların qurucu üzvüdür. Türkiyə 1949-cu ildən Avropa Şurası, 1963-cü ildən Avropa İqtisadi Birliyi, 1995-ci ildən Avropa İttifaqı Gömrük Birliyinin üzvüdür. 2005-ci ildən etibarən ölkənin Avropa İttifaqına daxil olması ilə əlaqədar danışıqlar başlasa da, 2017-ci ildə bu danışıqlar Aİ tərəfindən dayandırılıb. Hal-hazırda Türkiyə böyüyən iqtisadiyyatı və diplomatik təşəbbüsləri sayəsində regional güc olaraq qəbul edilir.

Etimologiya

Türkiyə adı iki komponentə bölünür: Türk etnonimi və "sahib" mənasında istifadə olunan –iyə şəkilçisi. "Türk" və ya "Türük" sözlərinə tarixdə ilk dəfə Mərkəzi Asiyada dövlət qurmuş Göytürklər tərəfindən Orxon əlifbası istifadə edilərək səkkizinci əsrdə tikilən Orxon abidələrində rast gəlinib. Bu sözün müasir dövrdəki halının orjinalı ilk dəfə XII əsrdə italyanlar tərəfindən orta əsr latın dili istifadə edilərək Turchia və ya Turmenia şəklində qeydə alınmışdır. Bunlarla birlikdə, orta əsrin alman səyyahları bölgəni Turkei və ya Tirkenland şəklində, fransızlar isə Turquie şəklində adlandırmışdır.

Yunan dilində eyni mənanı ifadə edən Tourkia adı isə Bizans imperatoru VII Konstantinos tərəfindən De Administrando Imperio kitabında istifadə edilib. Ancaq imperator burada "türklər" adı altında macarları ifadə etmişdir. Oxşar şəkildə, Bizans mənbələri Qara dəniz və Xəzər dənizinin şimalında mövcud olmuş türk dövləti olan Xəzər xaqanlığı üçün də Tourkia (türklərin ölkəsi) ifadəsini işlətmişdir. Osmanlı İmperiyası da müxtəlif vaxtlarda digər ölkələr tərəfindən Türkiyə və ya Türk İmperiyası şəklində adlandırılmışdır.

Tarixi

Tarix öncəsi Kiçik Asiya və Şərqi Frakiya

Hazırda Türkiyə sərhədləri içində qalan Anadolu yarımadası, dünyanın ən qədim yaşayış məskənlərindən biridir. Müxtəlif Qədim Anadolu millətləri regionda, Neolit dövrünün başlanğıcına və Böyük İsgəndərin fəthinə qədər varlığını davam etdirdi. Bu xalqların çoxu Hind-Avropa dil ailəsinin bir qolu olaraq qəbul edilən Anadolu dillərini danışıb. Bəzi elm adamları Hind-Avropa dillərinin, yenə qədim Anadolu dillərindən olan Hitit dili və Luvi dilindən yayıldığını irəli sürdü. Həmçinin Türkiyənin Avropa qitəsində qalan hissəsini təşkil edən Şərqi Frakiya isə qırx min il əvvələ söykənən bir yaşayış tarixinə malikdir və bölgənin sakinləri təsərrüfata başlayaraq miladdan 6000 il əvvəl Neolit dövrünə keçmişdir.

Tarixi e.ə. 10.000 tarixinə qədər uzanan Göbəklitəpə, ölkə torpaqları üzərindəki məlum olan ən qədim dini tikilinin yerləşdiyi yerdir. Tarixinin e.ə. 7500 və ya e.ə. 5700-cü ilə əsaslandığı güman edilən Orta Anadoludakı Çatalhöyük, Neolit ilə Mis dövrünə aid iri həcmli bir yaşayış yeridir və ən yaxşı qorunmuş Neolit şəhəri elan edilərək iyul 2012-ci ildə UNESCO-nun Dünya Mirasları Siyahısına daxil edilmişdir. Troya antik şəhərində isə Neolitdən başlayan məskunlaşmalar, Dəmir dövrünə qədər davam etmişdir.

Anadolunun məlum olan ilk sakinləri, Hatti və Hürrillərdir. Hind-Avropa millətlərindən olmayan bu iki cəmiyyət, təxminən e.ə. 2300-cü illərdə Orta və Şərqi Anadoluda yaşayıb. Hatti və Hürrilər, Hind-Avropa millətlərindən olan Hititlərin e.ə. 2200-1750 illərində Anadoluya gəlməsi ilə Hititlərin sayı sürətlə artmağa başladı. Hititlər, regiondakı ilk böyük krallığı e.ə. XIII əsrdə qurdular. Aysorlar, e.ə 1950-ci ildən e.ə. 612-ci ilə qədər müasir Türkiyənin cənub-şərq ərazilərini fəth etdi və burada yaşayış məskənləri salmağa başladı. Urartuların e.ə. IX əsrdə Aysorların şimaldaki güclü rəqibi olduğu isə Assur yazıları vasitəsilə öyrənilib.

Hitit İmperiyasının e.ə. təqribən 1180-ci illərdə süqutunun ardından Hind-Avropa millətlərindən Frigiyalılar tərəfindən qurulan Frakiya, e.ə. VII əsrdə Kimmerlər tərəfindən edilən işğalçı yürüşlərə qədər Anadoluda üstünlük əldə etmişdir. Eyni taleyi e.ə. 714 — e.ə. 590 illəri arasında Urartular da yaşamışdır. Frakiyadan sonra Lidiya, Kariya və Likiya dövlətləri regionda güc tutaraq söz sahibi oldu.

Qədim Dünya və Bizans dövrü

XI əsrdə inşası tamamlanmış, Bizans dövründə kilsə olaraq, sonradan məscid və muzey kimi istifadə olunan tarixi tikili Aya Sofya məbədi.

Anadolunun sahil zolağında e.ə. 1200-cü illərində böyük ölçüdə Aiyol, İoniyalı və Yunanların köçü başladı. Onlar tərəfindən Milet, Efes, Smirna və Bizantion kimi çox sayda əhəmiyyətli şəhərlər qurulmuşdur. Son olaraq Yunan kolonistçilər tərəfindən e.ə. 657-ci ildə Meqаrа şəhəri ortaya çıxardı. Yenə bu dövrlərdə, e.ə. VI əsrdə, Türkiyənin hazırkı şərq torpaqları üzərində Frakiya mənşəli erməni Orontid Xanədanı tərəfindən bir dövlət quruldu.

Anadolu, e.ə. VI və V əsrlərdə Fars Əhəmənilər dövlətinin hakimiyyəti altına düşdü və bu suverenlik e.ə. 334-cü ildəki Böyük İsgəndərin fəthinə qədər davam etdi. İsgəndərin dövründə mədəni qaynaşma və Helentləşdirmə hərəkatı başlandı. e.ə. 323-cü ildə İsgəndərin ölümünün ardından Anadolu bölündü və Helenistik krallıqlar ortaya çıxdı. Bütün bu krallıqlar, e.ə. I əsr ortalarında Roma Respublikasının bir parçası halına gəldi. Böyük İsgəndərin fəthinə başladığı Helentləşdirmə hərəkəti isə Roma dövründə sürətləndirilib, bu səbəblə daha əvvəlki əsrlərdə mövcud olan Anadolu dilləri və mədəniyyətlərinin nəsli kəsərək yerini Yunan dil və mədəniyyətinə buraxdı.

324-cü ildə Roma İmperatoru I Konstantin, imperiyanın paytaxtını Bizantiona köçürdü və şəhərin adını Nova Roma olaraq dəyişdirdi. I Feodosinin iki oğlan uşağı, atalarının 395-ci ildə ölməsinin ardından Roma İmperiyasını ikiyə bölərək bölüşdü. Xalq arasında Konstantinopol olaraq genişlənən paytaxt, Şərqi Roma İmperiyasının da paytaxtı oldu. Şərqi Roma İmperiyası daha sonrakı illərdə Bizans İmperiyası adlandırılmağa başladı və indiki Türkiyə ərazisinin əhəmiyyətli hissəsində Orta əsrlərin sonuna qədər varlığını davam etdirdi.

Səlcuqlular və Osmanlı İmperiyası

1274-cü ildə Konyada Səlcuqlular tərəfindən tikilən Mövlanə Muzeyi.

Səlcuqlular sülaləsinin Qınıq boyundan olan Oğuz türkləri, müsəlman olduqdan sonra İslam dünyası dairələrinə daha yaxın yerlərdə yaşayış məskənləri salmağa başladılar, IX əsrdə Xəzər dənizi və Aral gölünün şimalında məskunlaşmağa başladılar. X əsrdə Səlcuqlular, Fars torpaqlarını da öz sərhədləri içinə qataraq əcdadlarının vətəni Mərkəzi Asiyadan qərbə doğru köç etməyə başladılar və Böyük Səlcuq İmperiyasını qurdular.

XI əsrin ikinci yarısında Səlcuqlular, Anadolunun şərq bölgələrinə köçməyə və yürüşlər etməyə başladı. 1071-ci ildə Sultan Alp Arslanın dövründə, Səlcuq türkləri və Bizans arasında aparılan Malazgird döyüşündən sonra gələn Səlcuqlu zəfəri Anadolu torpaqları üzərində türkləşdirmə hərəkatına başladı. Bu hərəkatla birlikdə Anadoluda Türk dilləri və İslam dini tanıdılaraq yayıldı. Beləliklə regionda yayılmış Xristianlıq və Yunanca, yerini yavaş yavaş İslam dini və Türk dillərinə qoydu.

1243-cü ildə Kösedağ döyüşündən sonra Anadolu Səlcuqlu Dövləti orduları Monqol ordularına məğlub olduqdan sonra dövlət parçalandı. Yerinə isə kiçik Anadolu bəylikləri ortaya çıxdı. Bu bəyliklərdə biri olan I Osmanın bəyliyi, sonrakı iki yüz il ərzində böyüyərək Anadolu, Balkan yarımadası, Şimali Afrika və Levantda hakimiyyəti altına alan Osmanlı İmperiyası halına gəldi. 1453-cü ildə, Padişah II Mehmedin dövründə Bizans İmperiyasının paytaxtı Konstantinopol ələ keçirildi və imperiya tarixə qarışdı.

Topqapı və Dolmabağça sarayı, Osmanlı padşahlarına öz növbəsində 1465-1856 və 1856-1922 illəri arasında ev sahibliyi etmişdir.

1514-cü ildə I Səlim (1512-1520), Çaldıran döyüşündə Səfəvi hökmdarı Şah İsmayılı məğlub edərək imperiyanın sərhədlərini şərq istiqamətində genişləndirib. 1517-ci ildə Levant, Misir və Əlcəzairi ələ keçirdi. Bundan başqa, dənizə çıxış əldə etdi və Məmlük dövlətini dağıdaraq xilafətin Osmanlı sülaləsinə keçməsini təmin etdi. Sonra Qırmızı dəniz, Ərəbistan dənizi və İran körfəzi üzərində Osmanlı və Portuqaliya imperiyaları arasında Hind okeanında üstünlüyü ələ keçirmək üçün müxtəlif dəniz müharibələri keçirilib. Portuqalların Hindistan üzərində suverenlik təmin etməsi Osmanlı tərəfindən təhdid kimi qəbul edildi; Çünki XV əsr sonlarındakı coğrafi kəşflər sayəsində Ümid burnu və Amerikanın kəşf edilməsi, Osmanlının əlində tutduğu Şərqi Asiya ilə Qərbi Avropa arasında ticarəti təmin edən qədim ticarət yollarının əhəmiyyətini itirməsinə səbəb olub Osmanlı iqtisadiyyatına mənfi istiqamətdə təsir etmişdi.

Osmanlı XVI və XVII əsrdə, xüsusilə Sultan Süleyman Qanuni (1520-1566) dövründə tarixinin zirvəsinə çatıb. Bu dövrdə qərbdə Müqəddəs Roma İmperiyasına doğru torpaqlar genişləndirilərək Balkan Yarımadasının hamısı, Mərkəzi Avropa və Reç Pospolitanın cənub hissəsini ələ keçirdi. Osmanlı Donanması, dənizdə müxtəlif rəqabətlərə girərək uğurlar qazanıb. 1538-ci ildə Preveze dəniz döyüşündə Xeyrəddin Barbarossa Paşanın Səlibləri məğlub etməsindən sonra imperiyanın Aralıq dənizindəki nəzarəti artdı. Şərqdə isə Səfəvilər ilə məzhəb fərqləri və ərazi münaqişələrindən irəli gələn bəzi münaqişələr zaman-zaman qısa müddətli müharibəyə çevrilərək XVI və XVIII əsr arasında davam etdi.

Osmanlı İmperiyasının sərhədləri, hərbi gücü və zənginlik səviyyəsi get-gedə azaldıqca Balkan yarımadasında yaşayan müsəlmanlar gördükləri əziyyətlər səbəbindən Anadoluya köç etməyə başladı. Həmçinin Rusların Qafqaz torpaqlarını ələ keçirməsi nəticəsində buradakı müsəlmanlar da Anadoluya köç etməyə başladı. İmperiyanın yenə son zamanlarında millətçilik üsyanlarının çıxması ilə millətlər arasında müxtəlif etnik gərginliklər yaşandı, bu etnik gərginliklər Erməni problemi kimi müxtəlif problemləri ortaya çıxardı. Sultan II Əbdülhəmidin həddindən artıq avtoritar hakimiyyətinə bir reaksiya olaraq inkişaf edən "Gənc türklər" hərəkatının 1908-ci ildə etdiyi inqilabla birlikdə İkinci Məşrutiyyət elan edilib. Sonradan 5 oktyabr 1908-ci ildə Bolqarıstanın rəsmən müstəqil olması və 6 oktyabr 1908-ci ildə Avstriya-Macaristanın Bosniyanı ilhaqı ölkədəki xaos mühitini daha da böyütdü. Bu hadisələr, bir çox canın və torpağın itkisinə səbəb olan İtaliya-Osmanlı müharibəsi (1911-12) ilə Balkan müharibələri (1912-13) ilə davam etdi. 23 yanvar 1913-cü ildə, I Balkan Müharibəsi zamanı baş verən Bab-ı Ali basqını, diktator Üç Paşaları başa gətirdi və hakimiyyəti ələ keçirmələrinə yol açdı.

Osmanlı İmperiyası, I Dünya Müharibəsinə İttifaq Dövlətlərinə daxil oldu və müharibədən məğlub çıxdı. Müharibə zamanı ermənilərlə yaşanan etnik gərginliklərin daha da artması üzərinə çıxarılan deportasiya edilən ermənilər, Şərqi Anadolu bölgəsindən Suriyaya köçürülüb. Miqrasiyalarda müxtəlif mənbələrə görə 300.000 — 1.500.000 arasında erməni həyatını itirdi. Bu ölümlər, müxtəlif mənbələr tərəfindən Erməni Soyqırımı kimi tanındı. Türk tərəfi isə hadisələrin soyqırım olmadığını ifadə edərək ermənilərin yalnız yerlərinin dəyişdirildiyini bildirib. Ermənilərlə yanaşı, imperiyada müharibə davam edərkən Romalı və Aysorların da öldürüldüyü iddia edilib. Savaşın ardından imperiyaya bağlı millətlər ayrılaraq müxtəlif yeni dövlətlər qurdular. 30 oktyabr 1918-ci ildə Osmanlı İmperiyası, Antanta dövlətləri ilə Mudros atəşkəs müqaviləsini imzalayıb. 10 avqust 1920-ci ildə imzalanan Sevr müqaviləsi isə Osmanlı torpaqlarını Antanta dövlətləri arasında bölüşdürülmüşdü ancaq qüvvəyə minmədi.

Cumhuriyyət dövrü

Mustafa Kamal Atatürk Türkiyə Cumhuriyyətinin qurucusu və ilk prezidentidir.

XIX əsrin sonlarında zəif idarəçilik,imperiya tərkibində seperatçılığın güclənməsi və Avropa ərazisində Osmanlının vaxtaşırı məğlubiyyəti İmperiyanı hədsiz zəiflətdi. Zəifləməkdə olan İmperiya Birinci dünya müharibəsini uğursuzluqla başa vurdu. Müharibədən sonrakı dövrdə Avropa dövlətlərinin öz aralarında imzaladıqları müqavilələrin faktiki məqsədi Osmanlı Türkiyəsinin bölüşdürülməsi idi. İzmir Yunanıstanın payına düşmüşdü və 15 may 1919-cu ildə yunanlar İzmirə daxil oldular. Bundan sonra Türkiyədə peşəkar hərbiçi Mustafa Kamal Atatürk paşanın başçılğı ilə Azadlıq hərəkatı başlandı.

İkinci dünya müharibəsi başlayanda Qərb dövlətləri SSRİ ilə Almaniyanı Türkiyə vasitəsilə toqquşdurmağa can atırdılar. Buna görə də Türkiyə Sovet hökumətinə də qarşılıqlı yardım haqqında müqavilə imzalamağı təklif etdi. SSRİ bu müqavilə vasitəsilə İngiltərə və Fransa ilə əlaqə yarada bilərdi. Lakin özünü bitərəf elan edən SSRİ bu təklifi rədd etdi. O, əvəzində Türkiyəyə Qara dəniz və boğazlar rayonunda qarşılıqlı yardım haqqında ikitərəfli saziş təklifini irəli sürdü. Türkiyə isə bu təkliflə razılaşmadı. 1939-cu il oktyabrın 19-da Türkiyə İngiltərə və Fransa ilə qarşılıqlı yardım haqqında hərbi müqavilə imzaladı. Müqaviləyə görə, Aralıq dənizi zonasında hər hansı bir təcavüz aktı törədildikdə Türkiyə bu dövlətlərlə səmərəli əməkdaşlıq öhdəliyini öz üzərinə götürürdü. Bununla da o, Almaniya ilə müharibə vəziyyətində olan ingilis-fransız blokuna qoşulmuş oldu. SSRİ üzerinə hücum edənə qədər Almaniya tərəfindən Avropanın əksər hissəsinin işğal edilməsi Türkiyəni narahat etməyə bilməzdi. 1940-cı ilin fevralında Türkiyə Böyük Millət Məclisi "Milletin müdafiəsi haqqında" qanun qəbul etdi. Bu qanuna görə hökumətə iqtisadiyyatı hərbi rels üzərinə keçirmək və hərbi dövrün ordusunu yaratmaq üçün fövqəladə səlahiyyətlər verilirdi.

1942-ci ildə qəbul olunmuş qanuna əsasən əmlak üzərinə fövqəladə vergi qoyulmuşdu. Vergini ödəməyənlərin əmlakı müsadirə olunurdu. Hökumət, həmçinin kəndlilərin taxıl ehtiyatını müsadirə edir ve məhzulun 20-50%-nin aşağı qiymətlə dövlətə satılmasını məcburi surətda tətbiq edirdi. Müharibə illərində Türkiyədə bəzi qanunlara əlavələr edilmişdi. Polis xidməti haqqında qanunda polisə istədiyi vaxt hər hansı bir şəxsi həbs etmək hüququ verilmişdi. İstanbul, Çanaqqala, Qocaeli, Ədirne, Qırxlareli və Tekirdağda fövqəladə, Sovet İttifaqı ila sərhəd olan vilayətlərdə isə hərbi vəziyyət elan olunmuşdu. Türkiyənin bəzi hakim dairələrinin faşistpərəst siyasəti ölkənin mütərəqqi qüvvələrinin müqavimətinə rast gəldi. Gələcəkdə təcrid olunmamaq və ölkə ictimaiyyatinin narazılığını aradan qaldırmaq məqsədilə Türkiyə hökuməti 1944-cü il avqustun 2-də Almaniya ilə diplomatiK əlaqələri kəsdi. İngiltərə və ABŞ gələcək planlarında Türkiyəyə böyük əhəmiyyət verirdilər. 1943-cü ilin sonunda ABŞ prezidenti Franklin Delano Ruzvelt va İngiltərənin baş naziri Çörçill Qahirədə Türkiyə prezidenti İsmət İnönü ilə görüşdülər. Görüşdə Türkiyənin Balkanlarda müharibədə iştirakı məsələsi müzakirə olundu. Lakin 1944-cü ilin payızında Balkan dövlətlərinin Sovet ordusu tərəfindən işğalçılardan azad edilməsi ingilis-amerikan planını pozdu. Onlar yalnız Yunanıstanda köhnə rejimi xilas edə bildilər. ABŞ və İngiltərənin təhriki ilə Türkiyə 1945-ci ilin fevralında Almaniya və Yaponiyaya müharibə elan etdi. Bu addım simvolik səciyyə daşısa da, Türkiyəni beynalxalq aləmdə təcrid olmaqdan xilas etdi.

İkinci Dünya Müharibəsi dövrü

İkinci Dünya Müharibəsi zamanı türk əsgərləri.

1941-ci il iyunun 18-də isə Türkiyə hökuməti Almaniya ilə dostluq va hücum etməmək haqqında müqavilə imzaladı. Almaniya SSRİ-yə hücum etdikdən sonra, iyunun 25-də Türkiyə özünün bitərəfliyini elan etdi. Müharibə illərində qəbul edilmiş "Millətin müdafiəsi haqqında" qanuna əsasən hökumət əmək mükəlləfiyyəti tətbiq etdi. Müəssisələrdə iş günü uzadıldı. Türkiyə bitərəf ölkə kimi müharibə edən tərəflərlə, xüsusən həm Almaniya, həm də ABŞ və İngiltərə ilə iqtisadi əməkdaşlığı davam etdirdi. Mis, pambıq, dəri, yun, tütün, meyvə ixrac edənlər və taxıl, parça, maşın avadanlığı idxal edənlər həm Almaniya ilə, həm də ABŞ və İngiltərə ilə ticarət əlaqələri saxlayırdılar. Türkiyə həmçinin Almaniya və onun müttəfiqlərini strateji xammal, meyve qurusu və s. ilə təchiz edirdi.

1941-1942-ci illərdə Türkiyə ixracatının yarıdan çoxu Almaniyanın payına düşürdü. Ölkədə bir milyonluq ordunun saxlanması hərbi xərcləri artırırdı. Bu isə iqtisadi vəziyyəti daha da ağırlaşdırırdı. Dənli bitkilərin əkin sahələrinin azaldılması və məhzuldarlığın yarıya qədər aşağı düşməsi kəskin ərzaq qıtlığı yaratmışdı. Çörəyin bazar qiyməti sürətlə artmışdı. Hökümət iri şəhərlərdə talon sisteminə keçməyə məcbur olmuşdu. Ərzaq məhzulları və geniş tələbat olan malların çatışmamazlığı ölkədə bahalığın artmasına səbəb olmuşdu. Bütün bunlar isə zəhmətkeş kütlənin var-yoxdan çıxmasına va aclığa gətirib çıxarmışdı.

Coğrafi mövqeyi, təbii şərait və ehtiyatları.

İki qitədə: Avropa və Asiyada yerləşən Türkiyənin sahəsi 779 min km 2 -dir. Ölkənin Avropa hissəsi Şərqi Frakiya və ya Rumeli adlanmaqla ümumi ərazinin 3%-ni (23,7 min km 2 ), Asiya hissəsi isə Anadolu adlanmaqla ümumi ərazinin 97%-ni əhatə edir. Avropa və Asiya hissələrini bir-birindən Egey dənizi, Bosfor və Dardanel boğazları ayırır. Türkiyə ticarət və hərbi-strateji yollar (avtomobil və dəmir) kəsimində və 3 dəniz (şimalda Qara, qərbdə Egey, cənubda Aralıq dənizi) əhatəsində yerləşir, bu da onun coğrafi və geosiyasi mövqeyinin əlverişliyini müəyyən edir. Türkiyə dağlıq ölkədir. Ölkənin dəniz səviyyəsindən orta yüksəkliyi 1132 m-dir. Mərkəzi hissədə Anadolu yaylası, kənarlarında isə silsilələr yerləşir (şimalda Pont, cənubda Tavr). Anadolu yaylası 3 rayona bölünür: Qərbi, Daxili və Şərqi. Qərbi Anadolu – Egey və Mərmərə dənizlərinin sahillərini əhatə edir. Buradakı dağlar orta yüksəkliyə malikdir (Uludağ – 2543 m). Türkiyənin ucqar şimal-qərbinin (Şərqi Frakiya) relyefi düzənlik olduğundan kənd təsərrüfatı baxımından əlverişlidir. Daxili Anadolu – Anadolu yaylasının çox yüksək hissəsidir. Hündürlüyü 850 m olan dağ tirəsində ölkənin paytaxtı Ankara şəhəri yerləşir. Şərqi Anadolu – İranla sərhəddə yerləşməklə ərazisində Türkiyənin ən yüksək nöqtəsi (5165 m) ucalan Ağrıdağdan ibarətdir. Pont dağları Qara dəniz sahillərinə paralel 100 km məsafədə uzanır. Pont dağları Sinopdan şərqdə 3000–3700 m-ə qədər ucalır (ən hündür nöqtə Trabzon yaxınlığında Qaçqar – 3937 m). Türkiyənin cənubunda Aralıq dənizi boyu və ondan şərqə Türkiyə-İran sərhəddinədək Tavr dağları uzanır. O, Qərbi, Mərkəzi və Şərqi Tavrlara bölünür.

Təbii ehtiyatları

Türkiyə təbii ehtiyatlarla o qədər də zəngin deyildir. Əsasən xromit (Toros), həmçinin daş və qonur kömür, civə, sürmə, mis, molibden, manqan, volfram, dəmir filizinin ehtiyatı vardır. Bəzən neft-qaz ehtiyatının olduğu da göstərilir.

İqlimi

Qara dəniz sahillərində iqlim Aralıq dənizindən rütubətli subtropikə keçid təşkil edir. Burada iqlim yumşaqdır, bu da ölkənin mərkəz hissəsindən gələn soyuq atmosfer axınlarının qarşısını alan dağlar və dəniz hava kütlələri ilə əlaqədardır. Egey və Aralıq dənizi sahillərinin iqlimi subtropik Aralıq dənizi tiplidir (isti və quru yay, yumşaq və yağıntılı qış). Türkiyənin daxili hissələrinin iqlimi kontinental tipli subtropikdir. Ölkədə yanvarın orta temperaturu 4; 7 0 C, iyulun isə 20; 24 0 C-dir. Qərbə 635 mm, şərqə 2500 mm yağıntı düşür (əsasən oktyabr-mart). Şərq hissə çox şaxtalıdır (ən minimum temperatur -40 0 C burada qeydə alınıb).

Daxili suları

Konya düzənliyi istisna olmaqla ölkə ərazisində çay şəbəkəsi sıxdır. Lakin bu çaylar dağ mənşəli olduğundan gəmiçiliyə yararlı deyildir. Yaşıl İrmak, Qızıl İrmak əsas, həmçinin Fərat, Dəclə çayları, Van isə gölüdür.

Ərazi

Asiyanın cənub – qərbində, Qara dəniz və Aralıq dənizi arasında, Anadolu yarımadasında yerləşir. Türkiyə Statistika İnsitutunun məlumatına əsasən daxili su hövzələri ilə birlikdə ölkənin ümumi ərazisi 783562.38 km² təşkil edir ki, bunun da 769603.74 km²-i quru, 13958.64 km²-i isə daxili su hövzələridir.

Türkiyə şərqdən Gürcüstan, Ermənistan, Azərbaycan və İran, cənubdan İraq və Suriya, qərbdən Yunanıstan və Bolqarıstan ilə həmsərhəddir. Ölkənin Mərmərə, Egey, Aralıq və Qara dənizlərlə əhatə olunması ona dünya okeanına çıxış imkanı verir. Ən uca dağı Ağrı dağı, ən böyük gölü Van gölüdür.

Ölkə 7 bölgəyə və 81 vilayətə ayrılır. Ölkənin şimalında dəniz iqlimi hakimdir, cənubuna Aralıq dənizi iqlimi hakimdir və mərkəz və şərq hissəsində isə quru bozqır tipli kontinental iqlim hakimdir.

İnzibati-ərazi bölgüsü

Türkiyə, inzibati baxımdan unitar bir quruluşa malikdir və bu vəziyyət Türk ictimai rəhbərliyinə şəkil verən ən əhəmiyyətli faktorlardandır. Dövlətin əsas işləyişindəki üç güc olan qanunvericilik, icra və məhkəmə nəzərə alınaraq, yerli rəhbərliklərin hər hansı bir gücü yoxdur. İl və digər vahidlərin rəhbərliyi mərkəzi hökumətdən sonra gəlir. Yerli hakimiyyət orqanları yalnız öz yerlərində xidmət etmək üçün yaradılır. İllərin (şəhərlərin) başında qubernatorlar, mahalları başında kaymakamlar idarəçi olaraq vəzifəlidir. Validə və quberniyaya əlavə olaraq, mərkəzi hökumət və bələdiyyə başçıları tərəfindən təyin olunan digər yüksək vəzifəli şəxslər var.

Türkiyənin paytaxtı Ankaradır. Ölkənin ən böyük inzibati vahidləri əyalət və 81 əyalətdən ibarətdir. Bu illər mahallara bölünmüş, cəmi 923 rayon var. Ayrıca ölkə coğrafi, demoqrafik və iqtisadi şərtlər göz önünə alınaraq 7 bölgə və 21 alt bölgəyə ayrılmışdır ancaq bu bölgələr hər hansı bir inzibati quruluşu təmsil etmir.

Ankara

Kırklareli

Ədirnə

Təkirdağ

Çanaqqala

Balıkəsir

Bursa

Yalova

İstanbul

Kocaeli

Sakarya

Düzce

Zonquldak

Bolu

Biləcik

Əskişəhər

Kütahya

Manisa

İzmir

Aydın

Muğla

Dənizli

Burdur

Uşak

Afyon

İsparta

Antalya

Konya

Mersin

Karaman

Aksaray

Kırşəhər

Kırıkkale

Çankırı

Karabük

Bartın

Kastamonu

Sinop

Çorum

Yozqat

Nevşəhər

Niğdə

Adana

Hatay

Osmaniyə

Qəhrəmanmərəş

Kayseri

Sivas

Tokat

Amasya

Samsun

Ordu

Girəsun

Ərzincan

Malatya

Qaziantep

Kilis

Şanlıurfa

Adıyaman

Gümüşxanə

Trabzon

Rizə

Bayburt

Ərzurum

Artvin

Ərdəhan

Qars

Ağrı

İğdır

Tuncəli

Elazığ

Diyarbakır

Mardin

Batman

Siirt

Şırnak

Bitlis

Bingöl

Muş

Van

Hakkari

Əhali

Türkiyə Statistika Qurumunun 31 dekabr 2016-cü il tarixinə olan rəsmi təxmininə əsasən Türkiyə Cümhuriyyəti əhalisi 79.814.000 nəfərdir . Konda-Araştırma və Danışmanlık tərəfindən Türkiyə hökumətinin sifarişi ilə 1993-cü ildə Türkiyə Respublikasının etnik və sosial quruluşunu öyrənmək məqsədiylə apardığı araştırmanın yekunlarına əsasında 2006-cı ilə verdiyi təxminə əsasən Türkiyənin 72.975 milyon nəfər əhalisinin 76 %-ni Anadolu türkləri , 15.7 %-ni Kürdlər və Zazalar, 2.8 %-ni digər türk xalqlarının nümayəndələri , 0.7 %-ni ərəblər , 4.7 %-ni isə digər etnik qruplar təşkil edir .

Dil

Türkiyə Respublikasının rəsmi dövlət dili Türk dilidir. Türkiyə türkcəsi, Azərbaycan türkcəsinə çox yaxındır. Türkiyədə rəsmi olaraq İstanbul şivəsi əsas alınmışdır. Türkiyə türkcəsi bütün Türk xalqlarının əsas dili hesab olunur. Bunun səbəbi Türkiyə türkcəsinin bütün türk xalqları tərəfindən anlaşılmasıdır.

Kondanın sorğusuna əsasən Türkiyədə 18 yaşdan yuxarı olan əhali arasında ən çox danışılan 5 dil (2006)
Ana dili			Nisbəti
Türk dili			84.54%
Kürd dili			11.97%
Ərəb dili			1.38%
Zaza dili			1.01%
Laz dili			0.12%
Digər			0.98%

Din

Türkiyə Respublikasında müxtəlif dini konfessiyalar fəaliyyət göstərir. Onlardan ən geniş yayılmışı İslamdır. 1965-ci ildə aparılmış rəsmi əhali siyahıya almasının elan olunmuş nəticələrinə əsasən ölkədə o zaman yaşayan 31.391.421 nəfər əhalinin 31.129.854 nəfəri müsəlman (həmçinin 206.825 nəfər xristian, 45.995 nəfər iudaist, 2.746 nəfər digər dinlər, 613 nəfər dinsiz, 2.494 nəfər bilinmir) olduğunu bəyan etmişdir.

Türkiyədə ən geniş yayılmış din İslamdır və müxtəlif məlumatlara əsasən ölkə əhalisinin 99.8%-i müsəlmanlardan ibarətdir. Ancaq bəzi digər mənbələrdə bu məlumat fərqlilik göstərir və 96.4% olaraq göstərilir. Ümumilikdə nəzər saldıqda Türkiyə rəsmi dini olmayan bir dövlətdir və ölkənin konstitusiyasında da bu özünü Türkiyə vətəndaşı olan hər bir kəsin din və vicdan azadlığında təzahür edir. Ölkə ərazisində ümumilikdə məscid sayı isə 80.000-dən çoxdur.

Türkiyə torpaqlarında müsəlman olmayanların sayı 1914-cü ildə 19% olduğu halda bu sayı 1927-ci ildə 2.5%-ə düşmüşdür. Müasir dövrdə ölkədə katoliklər və ortodokslar da daxil olmaqla müxtəlif məzhəblərdən 120.000 xristian vardır ki, bu da ölkə əhalisinin 0.2%-dən daha azdır. Ölkədə açıq olan kilsə sayı isə 236-dır. İstanbul şəhəri 4-cü əsrdən bu yana Şərq Ortodoks Kilsəsinin mərkəzi hesab olunur.

Türkiyədə Kürdlərin çoxluq təşkil etdiyi əraziləri.

Türkiyə ərazisində yaşayan yəhudi sayısı isə 26.000 hesablanmışdır. Türkiyədə ilk yəhudilər e.ə. 5-ci əsrdən etibarən məskən salmışlar. Sonradan 20-ci əsrdəki miqrasiyalara baxmayaraq hələ də az da olsa, ölkədə yəhudi əhali qalmaqdadır.

Səhiyyə xidmətləri

Türkiyədə səhiyyə xidmətləri Sağlamlıq Nazirliyi tərəfindən mərkəzi bir dövlət sistemi ilə nəzarət edilir. 2003-ci ildə hökumət, səhiyyə xidmətlərinə ayrılan büdcə nisbətini artıran və əhalinin böyük bir hissəsini sağlam hala gətirməyi məqsəd qoyan geniş əhatəli bir səhiyyə islahatı proqramını təqdim etdi. Türkiyə Statistika Təşkilatı, 2012-ci ildə səhiyyə xidmətləri daxilində 76.3 milyard TL xərcləndiyini açıqladı; Xidmət haqlarının 79,6% -i İctimai Təhlükəsizlik Təşkilatı tərəfindən, qalan 15,4% isə xəstələr tərəfindən ödənilmişdir. 2013 rəqəmlərinə görə Türkiyədə 30.116 səhiyyə üzrə mövcuddur və həkim başına ortalama 573 xəstə düşür. 1000 əhaliyə görə yataqların sayı 2.64 təşkil edir.

Türkiyədə gözlənilən həyat müddəti kişilərdə 71.1 il və qadınlarda 75.2 il olmaqla birlikdə, ümumi əhali ortalamasının gözlənilən həyat müddəti 73.2 ildir. Ölkədə ölümlərə ən çox səbəb olan xəstəliklərdən ilk üçü bunlardır: dövran sistemi xəstəlikləri (% 39.8), xərçəng (% 21.3), tənəffüs xəstəlikləri (% 9.8).

Siyasət

Türkiyənin hal-hazırki prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan.

1923-2018 illəri arasında Türkiyə, parlament təmsillərlə demokratiyanın tətbiq olunduğu bir ölkə idi. 2017 Türkiyə Konstitusiya Dəyişikliyi Referandumunun nəticəsində prezidentlik sistemi qəbul edildi. Yeni sistem 2018-ci ildə prezident seçkisi ilə qüvvəyə girdi və Respublika başçısına fərman vermə, öz kabinetində atama, büdcəni hazırlama, seçki çağırışını edərək parlamenti ləğv etmək kimi səlahiyyəti də prezidentin səlahiyyətinə buraxıldı. Baş nazirlik məqamı qüvvədən qaldırılmış və səlahiyyətləri (Nazirlər Kabinetinin ilə birlikdə) dövlət başçısı olan və birbaşa seçki beş illik bir müddət üçün seçilən Respublika başçısına verilmişdir. 2014-cü ildə Rəcəb Tayyib Ərdoğan ölkənin səsverməsi ilə seçilən ilk prezidentdir. Türkiyənin Konstitusiyası, ölkənin qanuni sistemini ortaya qoyur.

İcra səlahiyyəti prezidenti tərəfindən tətbiq olunarkən qanunvericilik səlahiyyəti, Türkiyə Böyük Millət Məclisi olan tək məclis parlamentinə verilir. Məhkəmə, icra və qanunvericilik orqanından təbii olaraq müstəqildir, ancaq 2007, 2010 və 2017-ci illərdəki referandumlarda qüvvəyə girən konstitusiya dəyişikliklər, hakim və prokurorların təyin edilməsi və ya vəzifədən azad edilməsi üçün Prezident və iqtidar partiyasına daha böyük səlahiyyət vermişdir. Konstitusiya Məhkəməsi, qanunların və konstitusiya qərarlarının uyğunluğuna dair qərarlar qəbul etməkdə günahlandırılır. Dövlət Şurasının inzibati iddialar üçün son ərizəçi məhkəməsi və digər bütün insanlar üçün Yüksək apelyasiya məhkəməsinin.

Hər iki cins üçün ümumi səs haqqı, 1933-ci ildən bu yana Türkiyə daxilində tətbiq olunmaqdadır və 18 yaşına girmiş hər Türk vətəndaşı seçmə haqqına malikdir. Türkiyədə 85 seçki bölgəsi vardır və bu seçki bölgələrindən namizəd olan 18 yaş üstü kəslərdən 600 dənəsi beş il aralıqlarla siyahı üsulu majoritar seçki sistemi yolu ilə millət vəkili olaraq seçilir. Konstitusiya Məhkəməsi, dünyəvilik əleyhdarı və ya separatçı gördüyü siyasi partiyaların ictimai maliyyəsini və ya tamamilə varlıqlarını ortadan qaldırma haqqına malikdir. Ölkədə 10% seçki ərəfəsi var.

1923-cü ildə respublikanın elanından sonra dünyəvilik mühüm məsələlərdən biri olmuşdur. Türkiyədə islamçılar və Atatürkün etdiyi inqilabları dəstəkləyən Kəmalistlər, ictimai həyatında dinin uyğun rolu mövzusunda müzakirələr yaşayan iki əleyhdar taraftır. Kemalistlər dünyəvi konstitusiya demokratiyasının və Qərb dünyəvi həyat tərzinin müdafiəçiləridır. Onlar iqtisadiyyata, təhsilə və digər ictimai xidmətlərə dövlətin müdaxiləsi tərəfdarlardır. 1980-ci illərdən bəri ölkədə gəlir eşitsizliyi və sinif fərqinin artması; nəzəriyyədə nüfuz öhdəliyini, ictimai həmrəyliyi və ictimai ədaləti dəstəkləyən ancaq praktikada müzakirələrə səbəb olan İslami popülizme yol açdı.

İnsan haqqları

Taksim Meydanında etiraz aksiyaları

Türkiyədə insan hüquqları, beynəlxalq mühitdə kınamalara məruz qalmış və müxtəlif müzakirələrə yol açmışdır. 1998 və 2008 illəri arasında Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi tərəfindən xüsusilə yaşamaq hüququ olmaqla ümumi insan haqları pozuntuları və azadlıq pozuntuları səbəbiylə Türkiyə əleyhinə 1.600 qərar alınmışdır. Kürd hüquqları, qadın hüquqları, LGBT hüquqları və mətbuat azadlığı kimi digər məsələlər də mübahisələrə gətirib çıxardı. İndiki vaxtda Türkiyənin insan hüquqları ihlallerindeki sicili, AB üzvlüyünə bir maneə təşkil etməyə davam edir. Jurnalistlərin Müdafiə Komitəsinin məlumatına görə, uzun illər ölkəni idarə edən AKP hökuməti mətbuat azadlığı baxımından dünyanın ən böyük təzyiqlərindən birini tətbiq edir. Ölkədə çox sayda jurnalist əvvəllər Ergenekon və Balyoz iddiaları kimi müxtəlif iddialar daxilində, daha sonraları 2016-ci ildəki zərbə cəhdi təqib edən tasfiyeler çərçivəsində "terrorizm" və "dövlət əleyhdarı fəaliyyətlər" ilə günahlandırılaraq həbs olundu. Jurnalistlərə qarşı müxtəlif məhkəmə prosesləri başlamışdır və məhkəmə hakimiyyətinə təsir göstərmişdir. Hökumət mətbuatda avtomatik senzura tətbiq olunduğunu iddia etmişdir. 2013-ci ildə Jurnalistləri Qoruma Komitəsi, Türkiyədə 211 jurnalistin həbsə atıldığını hesabat edərək ölkənin bu rəqəmlə ən çox jurnalist həbs edən ölkə sıralamasında İran, Eritreya və Çini keçərək təpəyə yerləşdirdiyini vermişdir. Freemuse isə doqquz musiqiçinin işləri üzündən həbsə atıldığını müəyyən edirlər musiqiçilərin hapsedilmesi baxımından isə ölkənin Rusiya və Çindən sonra üçüncü sırada olduğunu açıqladı. Köhnə bir ABŞ Xarici işlər nazirliyi spikeri Philip J. Crowley, ölkəsinin "Türkiyədə jurnalistlərə qarşı təhdid ehtiva edən meyllər haqqında geniş diametrli narahatlıqlarının olduğunu" ifadə etmişdir. Türkiyə, Freedom House tərəfindən 'Qismən Azad' sinifində qiymətləndirilər.

İyul 2016-cı ilda Avropa Şurası Parlament Assambleyasının, "Türkiyədə Demokratik İdarələrin İşleyişi" önergesini görüşərək ölkədəki demokratik təşkilatların fəaliyyəti barədə ciddi şübhələr olduğunu hesabat etdi.

Hüquq

Türkiyədə, hamısı Avropa qitəsiylə uyğun hala gətirilmiş olan bir hüquq sistemi vardır. Məsələn, Borclar Məcəlləsi və Türk Mülki Məcəlləsi İsveçrədən alınmışdır. Mülki Məcəllə İsveçrə qanununu Türk mədəniyyətinə uyğunlaşdırmaqla hazırlanmışdır. İnzibati hüququn qaydaları Fransadakı həmkarları ilə oxşarlıqlara malikdir.

Türkiyədə güclər ayrılığı prinsipi mənimsəmişdir. Bu prinsipə uyğun olaraq məhkəmə hakimiyyəti yalnız Türk milləti adından müstəqil məhkəmələr tərəfindən istifadə edilə bilər. Məhkəmələrin müstəqilliyi və quruluşu, hakim və prokurorların səlahiyyət müddəti ərzində təhlükəsizliklərinin təmin edilməsi, hakim və prokurorların vəzifələri, hakim və prokurorların nəzarət edilməsi, hərbi məhkəmələr və quruluşu, yüksək məhkəmələrin səlahiyyət və vəzifələri Türkiyə Konstitusiyası ilə müəyyən edilir.

Türkiyə Konstitusiyasının 142. maddəsinə görə məhkəmələrin quruluşu, vəzifə və səlahiyyətləri, işləyişi ilə mühakimə etmə üsulları qanunla tənzimlənir. Bu qanunda və əlaqədar digər konstitusiya maddələri istiqamətində Türkiyədəki məhkəmə sistemi üç əsas başlıq altında toplanır: Mühakimə Məhkəmələri, İdarə məhkəmələr və hərbi məhkəmə. Hər bir başlıq birinci sinif məhkəmələri və daha yüksək məqalələri birləşdirir. Yargısal mübahisələr Məhkəməsi, ölkədəki məhkəmə, inzibati və hərbi yurisdiksiyalar arasındakı mübahisələri tam olaraq həll etmək məqsədi ilə quruldu.

Türkiyədə hüquq-mühafizə qüvvələri Təhlükəsizlik Ümumi Müdirliyi və Jandarma Ümumi Komandirliyi kimi müxtəlif vahidlərə ayrılmaqdadır. Bütün bu qollu qüvvələri Türkiyə Respublikası Başbakanlığı'na və ya əksəriyyətlə Daxili İşlər Nazirliyinə bağlı olaraq hərəkət edirlər. Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən noyabr 2008-ci ildə açıqlanan rəqəmlərə görə, Türkiyə həbsxanalarında edin adam sayı 100.000-aşmışdır və bu rəqəm 2000lərin başındakı sayının iki dəfə çoxdur.

Ordu

Türkiyənin silahlı qüvvələri, NATO üzvü ölkələr arasında ABŞ Silahlı Qüvvələrindən sonra gələn ən böyük ikinci hərbi gücdür və 2011 NATO sayımlarına görə təxmini 495.000 konuşlandırılabilir qüvvəti var. Almaniya, Belçika, Hollandiya və İtaliya ilə birlikdə, NATO-nun nüvə bölüşdürmə siyasətinin bir hissəsi olan beş ölkədən biridir. İncirlik Hava Bazasında 90 B61 nüvə bombası var, bunlardan 40 nüvə nüvə qarşıdurması üzündən Türk Hava Qüvvələrinin istifadəsinə ayrılmışdır.

Türk Silahlı Qüvvələri üç hissədən ibarətdir: Quru Qüvvələr, Dəniz Qüvvələri və Türk Hava Qüvvələri. Daxili təhlükəsizlik və hərbi funksiyaları təmin edən Jandarma və Sahil Mühafizəsi müharibə dövründə sülh, quru və dəniz qüvvələri ilə Daxili İşlər Nazirliyinə bağlıdır.

Türk Silahlı Qüvvələrinin komandanlığında və rəhbərliyində ən yüksək səviyyəli olan Baş qərargah Başkan tərəfindən təyin edilir və Baş nazirin məsuliyyətini daşıyır. Nazirlər Şurası, milli təhlükəsizlik məsələləri və ölkənin müdafiəsi üçün kifayət qədər silahlı qüvvələrin hazırlanması üçün Məclisə məsuliyyət daşıyır. Ancaq müharibə elan etmə, xarici ölkələrə əsgər göndərilməsi və ya xarici ölkə əsgərlərinin Türkiyəyə konuşlanmasına icazə vermə səlahiyyətləri yalnız məclisə aiddir.

Təhsil vəziyyəti və iş yerindən asılı olaraq üç həftə müddətinə bir il müddətinə heç bir sağlamlıq problemi olmayan hər bir Türk vətəndaşı üçün məcburidir. Türkiyədə vicdani rədd tətbiqi yoxdur və əsgərlik yerinə vətəndaş bir alternativ təqdim edilməməkdədir.

İqtisadiyyat

Levent, İstanbul maliyyə mərkəzi

Qurtuluş illərində Osmanlı Dövlətinin çöküş vaxtında savaş məğlubiyyətləri keçmişiylə başlayan Türkiyə iqtisadiyyatı 1923-cü ildən sonrakı illərdə ağır vəziyyətdə idi. İstanbul və İzmirdən başqa digər heç bir sənaye şəhəri və təhsil mərkəzi mövcud deyildi. Ən həyati vacib məhzullar belə ölkədə istehsal olunmurdu. 12 milyonluq əhalinin əksəriyyəti,ilk növbədə yoxsul insanlar,savadsız idi.Anadoludaki böyük torpaq sahibləri də sənaye burjaziyasını yaratmaqda maraqlı deyildilər.Hazırda Türkiyənin qarşısında 2023-cü ilədək dünyanın on ən böyük iqtisadiyyatından birinə sahib olmaq hədəfi var.

Təsərrüfat sahələri

Türkiyə - sənaye-aqrar ölkəsidir. XX əsrin 80-ci illərindən başlayaraq Türkiyədə gətirilmə xammal və müəssisələrin köçürülməsi və ya bu ölkədə məhsullarını istehsal etməsi sayəsində emaledici sənaye yüksək inkişaf edir. Qara və əlvan metallurgiya, neft emalı (İzmir şəhərində), kimya (Bandırma şəhərində), tikinti materialları istehsalı, yüngül (toxuculuq), yeyinti sənayesi fərqlənir. İstilik Elektrik Stansiyaları (İES) əsas elektrik enerjisi istehsalı mənbəyidir, həmçinin bu stansiyalar kömürlə işləyir. Suriya ilə sərhəddə, Fərat çayının üzərində böyük hidroenerji kompleksi (SES) yaradılmışdır (həm Suriya, həm də Türkiyə istifadə edir). Neft və qaz idxal olunur. Elektrotexnika və elektronika sənayesi yüksək səviyyədə inkişaf etmişdir. Türkiyədə kənd təsərrüfatı da inkişaf etmişdir. Kənd təsərrüfatında əkinçilik heyvandarlığa nəzərən xüsusilə seçilir. Anadolu yaylası kənd təsərrüfatının inkişafı baxımından əlverişlidir. Ərazidə pambıq, günəbaxan, şəkər çuğunduru, zeytun, fındıq, tütün, üzüm, dənli bitkilər (buğda, arpa, qarğıdalı, çəltik, vələmir) becərilir. “Samsun” və “Trabzon” növlü tütünlər, həmçinin fındıq əkininə görə dünyada seçilir. Türkiyə pambıq yığımına görə dünyada VI (0,8 mln ton), buğdaya görə dünyada IX (20 mln ton), şəkər çuğunduru yığımına görə isə IV-dür (2,7 mln ton). Heyvandarlıqda qoyunçuluq (anqor tiftiyi), quşçuluq və maldarlıq inkişaf etmişdir. Türkiyə nisbətən inkişaf etmiş nəqliyyat şəbəkəsinə malikdir. Daxili sərnişin və yük daşımalar əsasən avtomobil nəqliyyatı ilə həyata keçirilir. Dəmir yollarının uzunluğu cəmi 3,4 min km-dir. Xarici ticarət əlaqələrində dəniz nəqliyyatı əsas əhəmiyyət daşıyır. Mühüm dəniz limanları İstanbul, İzmir, Samsun, İsgəndərundur. “Türk hava yolları” həm daxili, həm də xarici sərnişin daşımaları həyata keçirir.

Təhsil

Quruluş illərində yığılan 12 milyon əhalinin çoxu oxuma-yazma bilmirdi. Günümüzdə bu səviyyə 97%-si oxuma-yazma bilir. Türkiyə təhsil sistemi, 8 illik vacib təhsilə əsaslanır. Daha sonra, 4 illik orta təhsil sistemi var. Universitetə keçid "Tələbə Seçmə Sınağı" vasitəsi ilə həyata keçirilir. Genişlənmiş təhsil sistemləri bazasında xalq təhsili mövcuddur. Açıq təhsil sistemi də çox vaxt şagird tərəfindən işlədilməkdədir.

Universitetler

İstanbul Texniki Universiteti Maçka kampusu

Boğaziçi Universiteti

Türkiyədə 1930-cu ilə qədər cəmi 2 universitet - İstanbul Universiteti və İstanbul Texniki Universiteti mövcud olduğu halda, bu gün 170-dən artıq ali məktəb fəaliyyət göstərir. Ölkənin ən qədim ali məktəbi olan İstanbul Universiteti 1456-cı ildə, İstanbul Texniki Universiteti isə 1773-cü ildə yaradılıb. Onu da qeyd edək ki, son 50 ildə qardaş ölkənin ali məktəblərinə idarəetmə baxımından olduqca böyük sərbəstlik verilib. Universitetlərə qəbul Tələbə Seçmə Sınağı vasitəsi ilə həyata keçirilir. Türkiyənin milli təhsil sistemi planlı və əyani təhsil olaraq, iki əsas hissədən ibarətdir.Planlı təhsil, müəyyən yaş qrupundakı və eyni səviyyədəki şəxslər üçün, müvafiq proqramlarla məktəblərdə tədris edilən sistemli təhsildir. Planlı təhsil məktəbəqədər, ibtidai, orta və ali təhsili əhatə edir.

Türkiyənin ən qədim universiteti olan İstanbul Universitetinin quruluşu 1456-cı ilə, ilk texniki universitet olan İstanbul Texniki Universitetinin quruluşu isə 1773-cü ilə təsadüf edir.

1961-ci ildə Anayasanın 120-ci maddəsində universitetlər özəl quruluşlar olaraq yer alır. 27 sentyabr 1960-cı il tarixli 115 saylı qanuna əsasən 1946-cı il tarixli 4936 saylı qanunun bəzi maddələri dəyişdirilmişdir, yeni maddələr əlavə olunmuşdur. Bu qanunla Milli Təhsil Nazirliyinin Universitet üstünə səlahiyyətləri azalmışdır.

Məktəbəqədər təhsil

Məktəbəqədər təhsil pilləsində 3-5 yaşlı uşaqların könüllü təhsili nəzərdə tutulur. Məktəbəqədər təhsil müəssisələrinin fəaliyyəti 3 formada həyata keçirilir-müstəqil, qız peşə liseylərinə bağlı sınaq sinifləri və ya digər təhsil müəssisələrinin nəzdindəki bağçalar kimi. Məktəbəqədər təhsilin məqsədi uşaqların fiziki, zehni, psixoloji inkişafını, ibtidai təhsilə hazırlanmasını, müvafiq vərdişlər qazanmasını, türk dilində səlis danışmasını və onlar üçün müştərək təlim-tərbiyə mühiti yaradılmasını təmin etməkdir.

İbtidai təhsil

Türkiyədə ibtidai təhsil icbaridir və dövlət məktəblərində pulsuzdur. İbtidai təhsil pilləsi 6-14 yaş arasındakı uşaqları əhatə edir. İbtidai təhsilin məqsədi uşaqların yaxşı bir vətəndaş kimi yetişməsini təmin etmək, onların zəruri məlumat, qabiliyyət, davranış, vərdiş qazanmasına, milli ruhda formalaşmalarına yardımçı olmaqdır. Şagirdlərin maraq, bacarıq və qabiliyyət istiqamətlərinə uyğun inkişafı, onların həyata və növbəti təhsil pilləsinə hazırlanması da ibtidai təhsilin başlıca vəzifələrindəndir. Səkkizillik ibtidai təhsilin sonunda şagirdlərə müvafiq diplom verilir.

Orta təhsil

Türkiyədə orta təhsil dördillikdir. Orta təhsil ümumi, peşə və texniki orta təhsil müəssisələrini əhatə edir. Orta təhsilin məqsədi şagirdlərə ortaq mədəni dəyərlər aşılamaq, fərd və cəmiyyət məsələlərini anlatmaq, onları ölkənin sosial-iqtisadi və mədəni inkişafına layiqli töhfələr verə biləcək vətəndaş kimi yetişdirmək, şagirdləri həm ali təhsilə, həm peşəyə, həm də müstəqil həyata hazırlamaqdır. Orta təhsil müxtəlif proqramlara uyğun tədrisə əsaslanır. Şagirdlər istək və qabiliyyətləri müqabilində bu proqramlardan birini seçərək ümumi liseylərdə, fənn liseylərində, sosial elmlər liseylərində, idman liseylərində, incəsənət liseylərində və çoxproqramlı liseylərdə təhsil ala bilərlər.

Ali təhsil

Ali təhsil orta məktəb məzunlarının müvafiq ixtisaslara sahib olmasını və yüksək səviyyəli mütəxəssislər kimi yetişməsini təmin edir. Türkiyənin ali təhsil müəssisələri sırasına universitetlər, institutlar, konservatoriyalar, peşə ali məktəbləri daxildir. Türkiyədə 104 dövlət, 62 vəqf universiteti və 7 peşə ali məktəbi fəaliyyət göstərir.

Türkiyə ali təhsilinin məqsəd və vəzifələri milli təhsilin ümumi məqsəd və təməl prinsiplərinə uyğun olaraq müəyyən edilib:

• Tələbələri maraq, istedad və qabiliyyətləri müqabilində dövlətin elm və təhsil siyasətinə, əmək qabiliyyəti ehtiyaclarına görə yetişdirmək;
• Müxtəlif istiqamətlərdə elmi inkişafa nail olmaq;
• Ölkənin ümumi inkişafı naminə dərin elmi araşdırmalar aparmaq;
• Hökumət və qeyri-hökumət təşkilatları ilə işbirliyi şəraitində tədris və araşdırma mövzularının nəticələrini cəmiyyətə təqdim etmək;
• Elmi araşdırmaların nəticələrinə həsr olunmuş, elm və texnikanın inkişafını təmin edən nəşrləri təqdim etmək;
• Türkiyə cəmiyyətinin ümumi səviyyəsini yüksəldən, ictimai rəyi aydınlaşdıran elmi məlumatları xalqa çatdırmaq və əyani təhsil xidmətləri göstərmək.

Bayramlar və xüsusi günlər

Rəsmi bayramlar

• 1 yanvar - Yeni il
• 23 aprel - Milli Suverenlik və Uşaq Bayramı
• 1 may - İşçi Bayramı
• 19 may - Atatürkü anma, Gənclik və İdman Bayramı
• 30 avqust - Zəfər Bayramı
• 29 oktyabr - Respublika Bayramı

Dini bayramlar

• Ramazan Bayramı (3 gün)
• Qurban Bayramı (4 gün)

Şəkillər

• 

  Qızılay meydanı

• 

  Səlimiyyə məscidi

• 

  Pamukkale Travertenleri

• 

  Pamukkale Travertenleri

• 

  Efes Antik Teatrı

• 

  Aya Sofya (Trabzon)

• 

  Sinop

• 

  Qız qülləsi

• 

  Büyükada

• 

  İstanbul

• 

  Beyoğlu

• 

  İncə Minarəli Medrese

• 

  Adana Qatar Garı

• 

  Eskişehir

Xarici keçidlər

• E-devlet resmi portalı
• Türkiyə Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı
• Türkiyə Büyük Millet Meclisi
• Türkiyə Cumhuriyeti Başbakanlık
• Askerlik Yeri Sorgulama
• Türkiyə Cumhuriyeti İçişleri Bakanlığı
• Türkiyə Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı
• Türkiyə Cumhuriyeti Kültür ve Turizm Bakanlığı
• Türkiyə Cumhuriyet Merkez Bankası
• Türk Silahlı Kuvvetleri
• Türkiye Haberleri

• VikiSəyahətdə Turkey haqqında səyahət məlumatları var.