Talışların assimilyasiyası
Talışların assimilyasiyası — talışların özlərini talış etnik-mədəni icmasının bir hissəsi kimi tanımaqdan imtina etdikləri sosial-mədəni proses. Oxşar siyasət tatlara, inqiloy gürcülərə və Azərbaycan SSR-in digər xalqlarına münasibətdə də həyata keçirilirdi.[1]
Assimilyasiya
[redaktə | vikimətni redaktə et]Talışlar Azərbaycanda irandilli azlıqdır. Azərbaycan Respublikasının rəsmi məlumatına görə, ölkədə 76 min talış yaşayır. Lakin talış millətçiləri rəsmi siyahıyaalmadan sonra onların sayının xeyli azaldığını, 400 minə, bəzilərinin isə hətta 800 minə çatdığını iddia edirlər.[2] Etnik proseslərin, ilk növbədə təbii assimilyasiya prosesinin əhalinin etnik tərkibindəki dəyişikliklərə təsiri əvvəlki dövrlə müqayisədə daha da əhəmiyyətli olmuşdur. Şahdağ qrupunun, tatların, talışların və s. xalqların azərbaycanlılar tərəfindən assimilyasiyası azərbaycanlıların mütləq sayının və onların respublikanın bütün əhalisinin tərkibindəki payının artmasına səbəb oldu.[3] Belə ki, talışlar 1959-cu il siyahıyaalınmasında və ondan sonrakı siyahıyaalmalarda Azərbaycan dilini ana dili adlandırmış və özlərini azərbaycanlı adlandırmışlar. Lakin bəzi talışlar talış dilini öz ana dili hesab etməkdə davam edirdilər.[4] 1897-ci il siyahıyaalınmasına əsasən Rusiya imperiyasında 35.219 talış,[5] 1926-cı il siyahıyaalınmasına görə isə Azərbaycan SSR-də 77.039 talış yaşayırdı. 1959-cu ildən 1989-cu ilə qədər talışlar heç bir siyahıyaalmaya ayrıca etnik qrup kimi daxil edilməyib, talışlar İran dilində danışsalar da, azərbaycanlıların,[6] yəni türklərin[7] bir hissəsi hesab ediliblər. 1999-cu ildə Azərbaycan hökuməti Azərbaycanda cəmi 76.800 talışın olduğunu bəyan etmişdi, lakin bu, talış kimi qeydiyyata alınma problemi ilə bağlı verilən faktiki saydan azdır. Bəziləri Azərbaycanın cənub rayonlarında məskunlaşan talışların sayının 500 min nəfər olduğunu iddia edilir.[8] Lənkərandakı Talış Mədəniyyət Mərkəzinin məlumatına görə, Masallada 60% talış yaşayır, Lənkəranda cəmi 2 kənd türk, Astara tamamilə talış, Lerikdə isə 2 kənd də türkdür.[9] Etibarlı mənbələrin olmaması, qarışıq nikahlar və talış dilini biliyin azalması səbəbindən dəqiq statistik məlumatların əldə edilməsi çətinləşir. Talışlar yoxsulluq, işsizlik, elektrik enerjisi kimi əsas infrastrukturun olmaması səbəbindən sıxışdırılsalar da, onların doğum səviyyəsi yüksəkdir və beləliklə, onların Azərbaycan əhalisinin sayı artacaq.[9]
Svante Kornelin dediyinə görə Azərbaycanda hazırda azərbaycanlılar 90 faizdən çox; Dağıstanın müxtəlif növ xalqları 3 faizdən çox, ruslar isə 2,5 faiz təşkil edir. Bunlar təxmini rəsmi rəqəmlərdir, lakin reallıqda Azərbaycanda Dağıstan-ləzgi icmasının sayı məlum deyil, rəsmi olaraq 200 min nəfərdir, lakin ləzgi mənbələrinə görə, daha çoxdur. Kürd əhalisi ilə yanaşı, bəzi mənbələr əhalinin 10 faizindən çoxunu təxmin edir, cənubda talışların sayı 200-400 min nəfər ola bilən İran etnik qruplarının əhəmiyyətli bir icması var.[10]
Azərbaycan SSR-də
[redaktə | vikimətni redaktə et]Viktor İvanoviç Kozlov “SSRİ millətləri” adlı kitabında belə yazmışdı:[11]
Azərbaycan SSR-də ermənilərin məskunlaşdığı Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti (ermənilərin əhəmiyyətli qrupları respublikanın digər rayonlarında, xüsusən də şəhərlərdə yaşayır) və bəzi şimal rayonları istisna olmaqla, azərbaycanlılar respublika ərazisində kifayət qədər kompakt məskunlaşmışdılar. Azərbaycanlılar arasında ləzgilər, tatlar və başqa millətlər yaşayır. Respublikanın cənub-şərqində irandilli talışlar (1926-cı ildə 80 min nəfərdən çox) tədricən azərbaycanlılarla birləşdilər. 1926-1939-cu illərdə respublikada rusların, əsasən, Bakı vilayətinin neft mədənlərinə və sənaye müəssisələrinə gəlməsinin davamlı olaraq artması qeyd edildi. Lakin 1939-cu ildən 1959-cu ilə qədər 1959-1970-ci illərdə Rusiya əhalisinin sayı bir qədər azaldı; onun artımı əhəmiyyətli deyildi və 1979-cu ilə qədər rusların sayı yenidən azaldı. Ermənilərin sayı da aşağı sürətlə artmış, onların bir hissəsi Ermənistana köçmüş, azərbaycanlıların sayı isə təbii artımın artması və bəzi etnik azlıqların, xüsusən də talışların assimilyasiyası nəticəsində sürətlə artmışdır. Buna görə də onların respublika əhalisinin ümumi sayındakı payı 1939-cu ildən 1979-cu ilə qədər demək olar ki, 20% artmışdır.
1959-cu il əhalinin siyahıyaalınmasının məlumatlarını təhlil edən S.İ.Bruk və V.İ.Kozlov vurğulayırlar ki, “talış və pamir xalqlarına (vaxanlar, şuqnanlar, ruşanlar və s.) siyahıyaalma formalarında yoxa çıxması konsolidasiya ilə izah edilə bilməz (dil və mədəniyyət baxımından onlardan fərqlənən xalqa daxil edilirlər). Assimilyasiya adətən dil dəyişikliyi ilə başlayır, buna baxmayaraq pamir xalqları və talışların əhəmiyyətli bir hissəsi, hətta 1959-cu il siyahıyaalınmasına görə, öz ana dillərini qoruyub saxlayıblar”.[12]
İstinadlar
[redaktə | vikimətni redaktə et]- ↑ Goff, Krista A. Nested Nationalism: Making and Unmaking Nations in the Soviet Caucasus (англ.). — Ithaca, New York: Cornell University Press, 2021. — ISBN 9781501753275, 9781501753299.
- ↑ Talysh | Ethnologue
- ↑ Кавказский этнографический сборник. Выпуск IV. / Гарданов В.К.. — Москва: Наука, 1969. — С. 20. — 198 с.
- ↑ СОВЕТСКАЯ ЭТНОГРАФИЯ • №5-1982 / Соболь Н. С.. — Москва: Наука, 1982. — С. 67-68. — 178 с.
- ↑ "Талышинцы / Энциклопедия Брокгауза и Эфрона". 2020-01-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-24.
- ↑ Кавказский сборник. — Русская панорама, 2004. — 360 с. — ISBN 978-5-93165-099-9.
- ↑ Жирохов М.А. Меч и огонь Карабаха. Хроники незнаменитой войны. 1988-1994. — Москва: ЗАО Издательство Центрполиграф, 2012. — С. 126-127. — 283 с. — ISBN 9785227032270.
- ↑ Hema Kotecha. Islamic and Ethnic Identities in Azerbaijan: Emerging trends and tensions (англ.) (PDF). OSCE Office in Baku (июль 2006).
- ↑ 1 2 "Islamic and Ethnic Identities in Azerbaijan: Emerging Trends and Tensions". 2021-01-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-24.
- ↑ Cornell, Svante E. Small Nations and Great Powers: A Study of Ethnopolitical Conflict in the Caucasus. Richmond, Surrey, GBR: Curzon Press Limited, 2000. p 5.
- ↑ В. И. Козлов (доктор исторических наук.). Национальности СССР: этнодемографический обзор. — Финансы и статистика, 1982. — 312 с.
- ↑ Страны и народы Востока. — Изд-во восточной лит-ры, 1975. — 314 с.
Ədəbiyyat siyahısı
[redaktə | vikimətni redaktə et]- Goff, Krista A. Nested Nationalism: Making and Unmaking Nations in the Soviet Caucasus. Ithaca, New York: Cornell University Press. 2021. ISBN 9781501753275, 9781501753299.
- Ангелова, Милена. Етнография, демография и асимилация – как изчезнаха талишите в Съветски Азербайджан // Balkanistic Forum (bolqar). № 2. 2022.
- Kolga, Margus; Tõnurist, Igor; Vaba, Lembit; Viikberg, Jüri. THE TALYSH (OR THE TALISHI) // The Red Book of the Peoples of the Russian Empire. Tallin: NGO Red Book. Consultants: Ants Viires, Lauri Vahtre; Translated by: Sirje Ainsaar, Heli Greenbaum, Krista Kaer, Lembit Liivak, Krista Mits, Erkki Sivonen, Triin Tobber, Viivi Verrev; Edited by: Andrew Humphreys and Krista Mits; Layout: Terje Mäepalu, Indrek Hein (www). 2001. ISBN 9985-936922.
- Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье (2000 nüs.). М.: Академкнига (издательство). Рецензент: Л. Б. Алаев. 2003. ISBN 5-94628-118-6.
- John Clifton, Calvin Tiessen, Gabriela Deckinga, Laura Lucht. Sociolinguistic situation of the Talysh in Azerbaijan. 2005. 2023-03-14 tarixində arxivləşdirilib.