Tektonik struktur

Tektonik struktur
Elm	Geologiya

Tektonik struktur - Yer qabığının hər hansı bir sahəsinin geoloji quruluşunu əks etdirən, bu və ya digər tektonik rejimlə şərtlə­nən struktur forma­ların məcmusu. Geniş mə­na­da bu termin Yer qabığının müxtəlif struk­tur forma­larının uyğunluğu sayəsində əmələ gəl­miş müxtəlif sahələrini əhatə edir. Tektonik struktur sistem­ləşdirən və bir-birindən asılı edən daha əhəmiyyətli əlamətləri onların miq­yası, mor­fo­lo­giyası və mənşəyidir. Tektonik struktur ölçülərə görə təsnifatında Yer qabığının az-çox xüsusiləş­miş konkret sahələri nəzərə alı­nır. Hər bir belə sahə qonşu sahələrdən süxurların tərkibi, yatım formala­rı, geofiziki para­metr­lərin müəy­yən uyğunluğuna görə fərq­lə­nir; öz növbəsində bu fərqlər hə­min sahə­lərin ayrı-ayrı inkişaf mərhələri üçün xarak­terik olan tektonik rejimi özün­də əks etdirir. Tektonik struktur ümumi qəbul olunmuş təsnifatı bun­lar­dır: 1. I tərtib Tektonik struktur– qitə­lər, okeanlar və onla­rın arasındaki keçid zonaları. 2. II tərtib tektonik struktur– platformalar (məsələn: Sibir (qə­dim), Qərb Sibir (cavan)) qırışıqlıq vila­yətləri (Altay, Sayan), geosinklinal vilayətlər (Kuril, Şərq Kamçat­ka), okean hüdudların­da – tallassokra­tonlar, aralıq okean mütəhərrik qurşa­qları. 3. III tərtib tektonik struktur– qırışıqlıq vilayət­lərində qırışıqlıq sistemləri (Ural, Tyan­şan), aralıq massiv­ləri (Omolon), dağarası çökəkliklər; qədim və cavan platfor­malarda – antiklizlər, sinekliz­lər, avla­kogen­lər və b.; okean çökəkləri hüdud­larında III tərtib strukturlar (çuxurlar, kiçik sıra dağlar, vallar) I və II tərtib strukturlara bünövrəsi dərində olan struktur­lar aid edilir; onların quruluşun­da manti­yanın üst hissəsi iştirak edir. III tərtib struktur çökmə süxur və qismən Yer qabığı­nın qranit-metamorfik (qranit-qneys) qatı hüdud­la­rından kənara çıxmır və buna görə də qabıq tektonik struktur aid edilə bilər. 4. Platforma hüdudlarında IV və daha kiçik tərtibli tektonik struktur - tağ, çökək, val, nov və b.; qırışıq və geosinklinal sis­tem­lərdə isə tekto­nik zonalar və yarım­zo­nalar aid edilir. Sonunculara adətən mürək­kəb struktur for­malar (antiklinori­um və sink­li­noriumlar) uyğun gəlir. Tərtib aşağı olduqca onlar ma­hiy­yət­cə yüksək tərtibli tektonik struktur kombi­nasiyala­rından ibarət olan elementar struktur forma­lara daha yaxın olur. Tektonik struktur morfogenetik əla­mətlərinə və struktur formalarına görə 2 başlıca kate­qori­yaya bölünür: tədrici (və ya əlaqəli) və qırılma strukturları. Birin­cilər müx­­təlif miqyaslı və formalı defor­masiya­lardan ibarət olub, strukturu təşkil edən süxurla­rın bütövlüyünün pozulmaması ilə səciyyələnir. İkinci kateqoriyaya isə qırılma strukturları aiddir. Yaxın termin: Yer qabığının struktur elementləri.

Mənbə

• Geologiya terminlərinin izahlı lüğəti. Bakı: Nafta-Press. 2006. 679.