Məzmuna keç

Tenreklər

Vikipediya, azad ensiklopediya
Tenreklər
Elmi təsnifat
XƏTA: parentrang parametrlərini doldurmaq lazımdır.
???:
Tenreklər
Beynəlxalq elmi adı

Tenrek (lat. Tenrecidae) – Madaqaskarda yaşayan, endemik məməlilər ailəsi. Tenreklər müxtəlif xüsusiyyətlərə malik heyvanlardır və konvergent təkamül nəticəsində bir çox növü kirpi, siçan, opossum, yereşən və ya siçovullara bənzəyir.[3] Bu heyvanların müxtəlif yaşayış mühitlərində, o cümlədən akvatik, ağacda yaşayan, yerüstü və torpaqda yaşayan növləri mövcuddur. İri kirpi kimi tenrek növləri Madaqaskarın quru yarpaqlı meşələrində tapıla bilər.[4]

Tenreklərin 29–37 milyon il əvvəl, Afrika üzərindən üzərək[5][6] Madaqaskara keçmiş bir növdən təkamül etdiyi düşünülür.[4][7][8] Tenrek ailəsinin Madaqaskara necə gəldiyi hələ tam aydın olmasa da, ən güclü hipotezə görə, bir neçə tenrek kiçik bir qrup şəklində üzən bitkilərlə Mozambik kanalını keçmişdir. Tenrek ailəsi Madaqaskara köçən və burada çoxalan dörd yerli məməli ailəsindən biridir. Madaqaskara yerləşdikdən sonra tenreklər müxtəlif mühitlərdə yaşayış sahələri tutmuş və konvergent təkamül nəticəsində digər oxşar olmayan məməlilərlə bənzər xüsusiyyətlər inkişaf etdirmişlər. Məsələn, bəzi növləri kirpi tikanlarına sahibdir və təhlükə qarşısında top halında yuvarlana bilir. Bu, konvergent təkamülün bariz nümunəsidir.[9]

Xüsusiyyətləri

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Tenreklər, müxtəlif bədən ölçülərinə malik kiçik məməlilərlə tanınır. Ən kiçik növlərin uzunluğu 4.5 sm, ağırlığı isə 5 qramdır. Ən böyük növün isə uzunluğu 39 sm-ə qədər, ağırlığı isə 1 kiloqramdan çox ola bilər. Tenreklər, bədənlərindən çıxan səsləri təkrarlayaraq ətraflarını duymaq üçün səs dalğalarından istifadə edən nadir məməlilərdən biridir. Bundan başqa, tenreklərin bağırsaq və urogenital sistemləri birgə açılışa (kloaka) sahibdir ki, bu xüsusiyyət quşlar, sürünənlər və amfibiyalarla əlaqəlidir. Tenreklərin çoxu omnivordur (hər şey yeyən) və invertebratlarla qidalanır. Onların bədən temperaturu çox aşağıdır və bu səbəbdən digər məməlilərdən fərqli olaraq spermanın soyudulması üçün skrotuma ehtiyacları yoxdur.[10][11][12][13][14]

Çox sayda tenrek növü gecə aktivdir və zəif görmə qabiliyyətinə sahibdir, lakin digər duyğuları yaxşı inkişaf etmişdir, xüsusilə kirpikləri çox həssasdır. Tenreklərin diş quruluşu da fərqlidir və 32 ilə 42 arasında dişə sahibdirlər. Hamiləlik müddəti 50–64 gündür və nisbətən inkişaf etməmiş bala doğurlar. "Tailless tenrec" növü 32 bala verə bilir və dişiləri 29 süd vəzisi ilə dünyada ən çox süd verən məməlilərdən biridir.[15][16]

İnsanlarla əlaqəsi

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Madaqaskarın bəzi adalarında, xüsusilə MavrikiMayotta adalarında əhali tenrek əti yeyir, lakin bu ət çətin tapılır və düzgün hazırlanmadığı təqdirdə ciddi tibbi problemlər yarada bilər. Tenrek növlərindən "Echinops telfairi"nin genetikası "Mammalian Genome Project" çərçivəsində təhlil ediləcək 16 məməli növündən biridir və gələcəkdə biomedikal araşdırmalarda model orqanizm kimi istifadə edilə bilər.[17]

Təhlükələri

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Tenrek növləri üçün əsas təhlükələr arasında meşələrin kəsilməsi, ovlanma, təsadüfi ölümlər və iqlim dəyişikliyi vardır. Meşələrin məhv edilməsi, kənd təsərrüfatı, kommersiya fəaliyyətləri və mədənçilik sahələrinin inkişafı Madaqaskarda tenrek növlərinin yaşayış sahələrinə mənfi təsir göstərir. Hazırda 31 tenrek növü məlumdur, bunlardan 24-ü "Təhdid altında olmayan", 1-i "haqqında az məlumat olan", 4-ü "Həssas" və 2-si "Təhlükə altında" olan növ kimi qiymətləndirilmişdir.[18]

  1. Integrated Taxonomic Information System (ing.). 2006.
  2. Wilson D. E., Reeder D. M. Class Mammalia Linnaeus, 1758. // Animal Biodiversity: An Outline of Higher-level Classification and Survey of Taxonomic Richness / red. Z. Zhang 2011. C. 3148, burax. 1. S. 56–60. ISBN 978-1-86977-849-1, 978-1-86977-850-7
  3. Olson, Link E. "Tenrecs". Current Biology. 23 (1). 2013: R5–R8. Bibcode:2013CBio...23...R5O. doi:10.1016/j.cub.2012.11.015. PMID 23305671.
  4. 1 2 Everson, K. M.; Soarimalala, V.; Goodman, S. M.; Olson, L. E. "Multiple Loci and Complete Taxonomic Sampling Resolve the Phylogeny and Biogeographic History of Tenrecs (Mammalia: Tenrecidae) and Reveal Higher Speciation Rates in Madagascar's Humid Forests". Systematic Biology. 65 (5). 2016: 890–909. doi:10.1093/sysbio/syw034. PMID 27103169.
  5. Kinver, M. "Mammals 'floated to Madagascar'". BBC News web site. BBC. 2010-01-20. 2010-01-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-01-20.
  6. Ali, J. R.; Huber, M. "Mammalian biodiversity on Madagascar controlled by ocean currents". Nature. 463 (4 Feb. 2010). 2010-01-20: 653–656. Bibcode:2010Natur.463..653A. doi:10.1038/nature08706. PMID 20090678.
  7. Douady, C. J.; Catzeflis, F.; Kao, D. J.; Springer, M. S.; Stanhope, M. J. "Molecular Evidence for the Monophyly of Tenrecidae (Mammalia) and the Timing of the Colonization of Madagascar by Malagasy Tenrecs". Molecular Phylogenetics and Evolution. 22 (3). 2002: 357–363. Bibcode:2002MolPE..22..357D. doi:10.1006/mpev.2001.1055. PMID 11884160.
  8. Poux, C.; Madsen, O.; Glos, J.; de Jong, W. W.; Vences, M. "Molecular phylogeny and divergence times of Malagasy tenrecs: Influence of data partitioning and taxon sampling on dating analyses". BMC Evolutionary Biology. 8 (1). 2008: 102. Bibcode:2008BMCEE...8..102P. doi:10.1186/1471-2148-8-102. PMC 2330147. PMID 18377639.
  9. Everson, Kathryn M.; Soarimalala, Voahangy; Goodman, Steven M.; Olson, Link E. "Multiple Loci and Complete Taxonomic Sampling Resolve the Phylogeny and Biogeographic History of Tenrecs (Mammalia: Tenrecidae) and Reveal Higher Speciation Rates in Madagascar's Humid Forests". Systematic Biology. 65 (5). 2016-04-21: 890–909. doi:10.1093/sysbio/syw034. ISSN 1063-5157. PMID 27103169.
  10. Nicholl, Martin. Macdonald, D. (redaktor). The Encyclopedia of Mammals. New York: Facts on File. 1984. 744–747. ISBN 978-0-87196-871-5.
  11. Asher, R.J.; Bennet, N.; Lehmann, T. "The new framework for understanding placental mammal evolution". BioEssays. 31 (8). 2009: 853–864. doi:10.1002/bies.200900053. PMID 19582725.
  12. Tabuce, R.; Marivaux, L.; Adaci, M.; və b. "Early tertiary mammals from North Africa reinforce the molecular Afrotheria clade". Proceedings of the Royal Society B. 274 (1614). 2007: 1159–1166. doi:10.1098/rspb.2006.0229. PMC 2189562. PMID 17329227.
  13. Seiffert, E. "A new estimate of afrotherian phylogeny based on simultaneous analysis of genomic, morphological, and fossil evidence". BMC Evolutionary Biology. 7 (224). 2007: 13. Bibcode:2007BMCEE...7..224S. doi:10.1186/1471-2148-7-224. PMC 2248600. PMID 17999766.
  14. Sanchez-Villagra, M. R., Narita, Y. and Kuratani, S. "Thoracolumbar vertebral number: the first skeletal synapomorphy for afrotherian mammals". Syst Biodivers. 5 (1). 2007: 1–17. Bibcode:2007SyBio...5Q...1S. doi:10.1017/S1477200006002258.
  15. Benstead, J. P.; Olson, L. E. 'Limnogale mergulus, web-footed tenrec or aquatic tenrec // S. M. Goodman; J. P. Benstead (redaktorlar ). The natural history of Madagascar. Chicago: University of Chicago Press. 2003. 1267–1273. ISBN 978-0-226-30307-9.
  16. Asher, R. J.; Lehmann, T. "Dental eruption in afrotherian mammals". BMC Biology. 6. 2008: 14. doi:10.1186/1741-7007-6-14. PMC 2292681. PMID 18366669.
  17. "Afrotherian Conservation | IUCN Afrotheria Specialist Group". www.afrotheria.net. 2024-01-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-04-23.
  18. Stephenson, P. J.; Soarimalala, Voahangy; Goodman, Steven M.; və b. "Review of the status and conservation of tenrecs (Mammalia: Afrotheria: Tenrecidae)". Oryx. 55 (1). Jan 2021: 13–22. doi:10.1017/S0030605318001205. hdl:20.500.11850/445760. ISSN 0030-6053.