Tor (internet)

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: Tor.
Tor
Loqonun şəkli
Tipi Gözlədici proqram, Kitabxana, Utilita
Proqramlaşdırma dili C[2][3], Python, Rust[4]
Əməliyyat sistemi Microsoft Windows[5], macOS[5], Android[6]
İnterfeysin dili çoxdilli[d]
Yayımlanma tarixi 20 sentyabr 2002[7]
Sonuncu versiya
Sayt torproject.org
2gzyxa5ihm7nsggfxnu52rck2vv4rvmdlkiu3zzui5du4xyclen53wid.onion
torproject.org/el/
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Tor (ing. The Onion Router) internetdə senzuradan yayınma alətlərindən biridir. O, istifadəçilərə onlayn məxfiliklərini qorumaq üçün yaradılıb, bu alət vasitəsilə internet istifadəçilərinin məlumatlarının veb saytlar və onlayn cəsuslar tərəfindən ələ keçirilməsi çətinləşdirilir. Tor istifadəçilərə imkan yaradır ki, məxfiliklərini təmin etməklə bərabər internetə daxil olduqları ərazidə baxılmasına qadağa qoyulmuş məlumatlara çıxış əldə etsinlər. Tor istifadəçilərin internet bağlantısını və məlumatlarını bir sistem vasitəsilə yönəldir, bu sistem təsadüfi seçilmiş relelərdən ibarətdir[8]. Bu, təmin edir ki, istifadəçilərin məlumatlarının istəmədikləri insanlar tərəfindən əldə edilməsi demək olar ki, qeyri-mümkün olsun.[9] Bildirişlərə görə, Azərbaycanda TOR-un saytı rəsmi olaraq bloklanmışdır

Tor, şəbəkə - (ing. grid, rus. сетка, решетка) - düzbucaq altında kəsişən iki xətlər qrupu. Məsələn, elektron cədvəl sətirlər və sütunlar şəklində olan tordan ibarətdir; displeyin ekranı şaquli və üfüqi nöqtələrin (piksellərin) torudur. Simvolların optik tanınması sistemlərində simvolların ölçülməsində və ya onların verilməsində tordan istifadə olunur.

Tarix[redaktə | mənbəni redaktə et]

Torun əsas prinsipi olan Onion marşrutu (soğan marşrutu) 1990-cı illərin ortalarında Amerika Birləşmiş Ştatlarının Dəniz Tədqiqat Laboratoriyasının əməkdaşları, riyaziyyatçı Pol Syverson və kompüter alimləri Maykl G. Rid və Devid Qoldşlaq tərəfindən Amerika kəşfiyyatının onlayn rabitəsini qorumaq üçün işlənib hazırlanmışdır. Soğan marşrutu, soğan təbəqələri kimi iç-içə yerləşdirilmiş rabitə protokolu yığınının tətbiqi qatında şifrələmə vasitəsilə həyata keçirilir. Torun alfa versiyası, Syverson və kompüter alimləri Roger Dingledine və Nick Mathewson və sonra adlandırılan The Onion Routing layihəsi (sonradan "Tor" abbreviaturası verilmişdir) 20 sentyabr 2002-ci ildə başlamışdır.[10] İlk ictimai buraxılış bir il sonra baş verdi.[11]

2004-cü ildə Dəniz Tədqiqat Laboratoriyası Tor üçün kodu pulsuz lisenziya ilə buraxdı və Elektron Sərhəd Fondu (EFF) inkişafını davam etdirmək üçün Dingledine və Mathewson-u maliyyələşdirməyə başladı. 2006-cı ildə Dingledine, Mathewson və digər beş nəfər Torun saxlanmasına cavabdeh olan 501(c)(3) tədqiqat-təhsil qeyri-kommersiya təşkilatı olan The Tor Project-i təsis etdi. EFF ilk illərində Tor Layihəsinin maliyyə sponsoru kimi çıxış etdi və ilk maliyyə dəstəkçilərinə ABŞ Demokratiya, İnsan Haqları Bürosu, Əmək və Beynəlxalq Yayım Bürosu, Internews, Human Rights Watch, Kembric Universiteti, Google və Hollandiyada yerləşən Stichting NLnet.

Mövcud olduğu müddət ərzində müxtəlif Tor zəiflikləri aşkar edilmiş və bəzən istifadə edilmişdir. Tor-a qarşı hücumlar akademik tədqiqatın fəal sahəsidir ki, Tor Layihəsinin özü tərəfindən müsbət qarşılanır.

İstifadəsi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tor istifadəçilərinə internetdə gəzmək, söhbət etmək və anonim mesajlar göndərmək imkanı verir və həm qanuni, həm də qeyri-qanuni məqsədlər üçün müxtəlif insanlar tərəfindən istifadə olunur.[12] Tor, məsələn, kriminal müəssisələr, haktivizm qrupları və hüquq-mühafizə orqanları tərəfindən çarpaz məqsədlər üçün, bəzən eyni vaxtda istifadə edilmişdir; eynilə, ABŞ hökuməti daxilindəki agentliklər Toru müxtəlif şəkildə maliyyələşdirir (ABŞ Dövlət Departamenti, Milli Elm Fondu və 2012-ci ilin oktyabrına qədər Tor-u qismən maliyyələşdirən Rəhbərlərin Yayım Şurası vasitəsilə – Radio Azad Asiya) və onu alt-üst etməyə çalışırlar.

Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ Stable release 0.4.8.11. 2024.
  2. ↑ https://www.torproject.org/getinvolved/volunteer.html.en.
  3. ↑ The tor Open Source Project on Open Hub: Languages Page. 2006.
  4. ↑ https://lists.torproject.org/pipermail/tor-dev/2017-March/012088.html.
  5. ↑ 1 2 Free Software Directory.
  6. ↑ Orbot: Tor for Android.
  7. ↑ Dingledine R. pre-alpha: run an onion proxy now! (ing.). 2002.
  8. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2015-05-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-07-10.
  9. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2016-09-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-07-10.
  10. ↑ "Tarix". Tor Project. 2023-01-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-06-05.
  11. ↑ Dingledine, Rogert. "Tor pulsuzdur". Tor Project. 2003-08-08. 2017-02-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 September 2016.
  12. ↑ Zetter, Kim. "Tor məşəllərinin onlayn izlənilməsi". Wired. 17 May 2005. 2014-07-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-08-30.

Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Tor_(internet)&oldid=7573508"