Vidivdad
Vidivdat və ya Visprat - ("Bütün ratular"; ratu - "hökmdar", "hakim", "tanrı" deməkdir. Beləliklə, "Bütün hökmdarlar", "Bütün hakimlər", "Bütün tanrılar") 24 fəsildən ibarət olan (müxtəlif əlyazmalarda fəsillərin sayı müxtəlifdir) kahin, dua kitabıdır. Kitab müxtəlif tanrılara ehtiramın izhar olunması ilə ibadət səciyyəli müraciətlərdən ibarətdir. Visprat mahiyyətcə Yəsnaya əlavədir və öz xarakterinə görə Bibliya kitabı olan "Levit"ə bir qədər bənzəyir. Bu kitab "Avesta"nın ən solğun və maraqsız qismidir.
Videvdatı (təhrif olunmuş Vendidat da işlədilir) hazırda son zamanlaradək edildiyi kimi, sadəcə olaraq, "Divlər əleyhinə qanun" kimi deyil, dəqiqləşdirmə ilə "əvvəlki tanrıların rədd olunması" kimi tərcümə edirlər.
Videvdat "Avesta"nın Sasanilər dövründə bərpa olunmuş 21 kitabından yeganəsidir ki, təqribən tam qalmışdır və qədim "Avesta"nın kitablarından birinə təqribən tamamilə uyğundur.
Videvdat ilk növbədə nəyin qadağan olunduğunu, nəyə icazə verildiyini göstərən qanun və göstərişlər külliyyatıdır. 22 fəsildən (afqarddan və yaxud farqarddan) ibarət olan bu kitabda mərasimlə əlaqədar təmizlənmə qaydaları, müxtəlif ayinlərin həyata keçirilməsi üsulları əks olunmuşdur. Bu kitabda oda və başqa təbii qüvvələrə xüsusi diqqət göstərilməsi, itlərə və digər faydalı heyvanlara qayğı bəslənilməsi zərurəti, əkinçilik qaydaları haqqında danışılır, günahların və xeyirli əməllərin siyahısı sadalanır, günahların yuyulması məsələsinə dair göstərişlər verilir, bəzi dini-hüquqi müddəalar, mülki və cinayət hüququ və s. elementlər izhar edilir.
Videvdatın I farqardının başlanğıcı olan "Coğrafi poema"da lap qədimlərə gedib çıxan süjetlər az deyildir. Burada Ahura Mazdanın ölkələri yaratması haqqında danışılır. Aryanam Vayçaxın - "Ari açıqlığı" adı həmin ölkələr sırasında birinci çəkilir. Güman etmək olar ki, bu ölkə arilərin ilkin vətəni olmuşdur. Bu ölkə "Coğrafi poema"da dünyanın ən yaxşı diyarı kimi səciyyələnmişdir, lakin qeyd edilmişdir ki, sonralar burada şər və zülmət ruhu olan Anhra Manyunun yaratdığı bəlalar meydana gəlmişdir.
I farqardda 16 ölkənin adı çəkilmişdir. Onların sırasında həm gerçək, həm də mifik ölkələr vardır. Ölkələrin adlarının çəkilməsində heç bir sistem və qayda yoxdur. Fəsil bu sözlərlə başa çatır: "Zəngin təbiəti, yaşayış üçün yararlı olan başqa gözəl yerlər və ölkələr də mövcuddur".
"Coğrafi poema" Avestanın coğrafi üfüqlərinin geniş olduğunu təsdiqləyir. Ola bilər ki, adları çəkilmiş ölkələr nəinki arilərin köç etdikləri vilayətlərdir, habelə Videvdatın mətninin tərtib olunması ərəfəsində Zərdüştiliyin yayıldığı torpaqlardır. Videvdatın tərtibi zamanına gəldikdə isə demək lazımdır ki, hələ bu yaxınlarda bu kitabın "Avesta"nın başqa hissələrinə nisbətən daha gec meydana gəldiyini hesab edirdilər. Doğrudur, ümumiyyətlə bütün Kiçik Avestada olduğu kimi, Videvdatda da məzmununa görə və mənşəcə çox gec tarixi dövrlərə aid olan material az deyildir. Lakin onda aşkar şəkildə qədim, erkən bəzən qalan "Avesta"ya yad olan bir çox cəhətlərin qalması da mübahisəsizdir. Belə bir fikir söylənilmişdir ki, Əhəmənilər hakimiyyətinə qədərki dövrün madalılarının dini təsəvvürləri məhz Videvdatda əks olunmuş təsəvvürlərə uyğun gəlir. Güman edirlər ki, Videvdat (daha dəqiqi, Protovidevdat) Qərbi İran vilayətlərində (Azərbaycanda) meydana gəlmişdir, Mada maqları isə onun tərtibçiləri ola bilərdilər.
Videvdatın II farqardında insanlığın əcdadı, mədəni qəhrəman, minillik "qızıl əsr" dövründə dünyada hökmranlıq etmiş, İran eposunun ən qədim motivlərinə gedib çıxan Yima (orta əsrlərdə Cəmşid adlanırdı) haqqında əfsanə hifz olunmuşdur. İbtidai dünya duyumunun tam surətdə sirayət etdiyi bu əfsanədə eposun ən qədim qalıq formaları mühafizə olunmuşdur. Həmin formalarda ari və hətta hind-Avropa səviyyələrinin motivləri və surətləri asanlıqla tanınır.