Ümumdünya cazibə qanunu: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun

Sətirdə

15:22, 26 dekabr 2011 tarixindəki versiya

Ümumdünya cazibə qanunu — məşhur ingilis fiziki İsaak Nyutonun təklif etdiyi qanuna görə aralarındakı məsafə $R$ , kütlələri $m_{1}$ və $m_{2}$ olan iki maddi nöqtə bir- birini kütlələrinin hasili ilə düz,aralarındakı məsafənin kvadratı ilə tərs mütənasib olan qüvvə ilə cəzb edir:

F=G\cdot {m_{1}\cdot m_{2} \over R^{2}}

Qrqvitasiya sabiti-kütlələri 1kq aralarındakı məsafə 1m olan iki bircins kürə arasındakı cazibə qüvvəsinə bərabər olan sabitdir,G=  $6{,}673\cdot 10^{-11}$  м³/(кq с²).

Nyutonun cazibə qanunun xüsusiyyətləri

Nyuton nəzəriyyəsinə görə hər konkret kütlə özünə cəzbetmə sahəsi yaradır, bu sahə qravitasiya sahəsi adlanır. Bu sahənin potensialı var və $M$ kütləli maddi nöqtə üçün qravitasiya potensialının funksiyası belə hesablanır:

\varphi (r)=-G{\frac {M}{r}}

Ümumi halda ρ maddəsinin sıxlığı qaydasız yarananda, φ Puasson təniуinə uyğun gəlir :

\Delta \varphi =-4\pi G\rho ,

Tənliyin həlli belə götürülür:

\varphi =-G\int {\frac {\rho dV}{r}}+C,

r — dV həcminin elementi ilə φ potensialı heablanan nöqtə arasındakıməsafədir. С — təxmini görtürülən məlum rəqəmdir.

$m$ kütləli maddi nöqtənin qravirasiya sahəsinə təsir edən cəzbetmə qüvvəsinin hesablama tənliyi:

F(r)=-m\nabla \varphi (r)

Kürəvi simmetrik həcm həcmin mərkəzində yerləşən maddi nöqtə qədər cəzbetmə yaradır.
Böyük kütləli həcm tərəfindən yaradılan qravitasiya sahəsindəki maddi nöqtənin trayektoriyası Kepler qanunu ilə hesablanır.

Tarixi arayış

Ümüdünya cazibə qanunu ideyası Nyutona qədər də bir sıra görkəmli alimlər tərəfindən irəli sürülmüşdü. Bu barədə Epikur, Pyer Qassendi, Kepler, Borelli, Dekart, Roberval, Qyuqens və başqaları öz fikirlərini bildirmişdilər. Kepler hesab edirdi ki, cazibə Günəşə qədər olan məsafəyə əks proporseonaldır; Dekart bildirirdi ki, cazibə fəzada olan küləklərin nəticəsidir. Düzgün fikirlər də rast gəlinirdi; Nyuton "Başlanğıc" əsərində özündən əvvəl bu mövzuya toxunan və düzgün nəticəyə gələn İsmael Bulliald, Rena Kristofer və Robert Qukun adını çəkir.^[1] Buna baxmayaraq Nyutona qədər heç kim cəzbetmə qanununu və planetlərin hərəkəti qanununu( Kepler qanunu) onun qədər aydın və riyazi şəkildə izah edə bilməmişdi.

İ.Nyuton 1687ci ildə özünün möhtəşəm Natural fəlsəfənin riyazi əsasları əsərində o dövrdə məlum olan emprik Kepler qanununa əsaslanaraq cəzbetmə qanununu hazırladı. O göstərdi ki,

planetlərin hərəkəti isbat edir ki, mərkəzi qüvvə vardır ;
mərkəzi cəzbetmə qüvvəsi elliptik orbit yaradır.

Nyutonun nəzəriyyəsinin əvvəlki alimlərin hipotezindən bir sıra kəskin fərqləri vardır. O tək formul təklif etməyərək, həm də aşağıdakı qanunların mükəmməl riyazi modelini işləyib hazırladı:

cəzbetmə qanunu;
hərəkət qanunu (Nyutonun ikinci qanunu);
riyazi analiz.

Ümumilikdə bu üç qanun göy cisimlərinin mürəkkəb hərəkətini tədqiqatı üçün tam kifayət edir. Onun əsasında fəza mexanikası elmi yaradıldı. Albert Eynşteynə qədər bu modelə dəyişiklik edən olmadı. Baxmayaraq ki, modelin riyazi aparatına xeyli dəyişiklik etmək lazım gəlirdi.

Nyutonun nəzəriyyəsi heç də heliomərkəzçilik deyildi. Sonrakı tədqiqatlar göstərdi ki, planetlər Günəş ətrafında deyil, ümumi mərkəz ətrafında hərlənirlər. Belə ki, tək Günəş deyil, planetlər də Günəşi cəzb edir. Həmçinin planetlərin də bir - birinə təsirini nəzərdən qaçırmaq olmaz.

Müəyyən dövrdən sonra elmi arşdırmalar nəticəsində aydınlaşdı ki, ümumdünya cazibə qanunu ilə göy cisimlərinin hərəkətini dəqiqliklə hesablamaq olar.

Bununla belə bu qanunla bir sıra halları izah etmək olmur. Qanunun fiziki deyil, riyazi qanun olduğu hiss edilir. Beləki, cazibə qanunu hansı mexanizmlə planetlər arasındakı fəzanı keçir və o ani baş verir. Həmçinin kainat sonsuz və göy cisimləri arasında materiya yoxdursa, qravitasiya necə baş verir. Son dövrlərdə Merkurinin nəzəri və müşahidə yerdəyişmələri arasında müəyyən fərqlər vardır.

Nyutondan sonra iki yüz il ərzində fiziklər onun cəzbetmə qanunun təkmilləşdirilməsi üzərində çalışıblar. Bu ancaq 1915-ci ildə Albert Eynşteynin ümumi nisbilik nəzəriyyəsi yarandıqdan sonra mümkün oldu. Bununla da Nyuton nəzəriyyəsinin çətinlikləri özünə cavab tapdı. Aydın oldu ki, Nyuton nəzriyyəsi iki şərt daxilində mümkün olur:

Tədqiqat sistemində qravitasiya potensialı düşünülən qədər çox deyil ( $c^{2}$ çox azdır ).
Bu sistemdə hərəkət sürəti işıq sürətinin cüzi hissəsini təşkil edir.

Ədəbiyyat

Isaac Newton: "In [experimental] philosophy particular propositions are inferred from the phenomena and afterwards rendered general by induction": "Principia", Book 3, General Scholium, at p.392 in Volume 2 of Andrew Motte's English translation published 1729.

Vikipediya	Xoş gəldiniz, Ümumdünya cazibə qanunu!
Tez-tez soruşulan suallar	Salam, Ümumdünya cazibə qanunu. Tamamilə könüllü istifadəçilərin səyləri ilə yaradılan Vikipediya azad ensiklopediyasının Azərbaycan dilindəki versiyasına xoş gəlmisiniz! Sınaq məqsədi ilə redaktə etmək üçün qaralama dəftərinizi istifadə edin. Vikipediya beş əsas prinsip üzərinə qurulmuşdur. Fəaliyyətə başlamazdan əvvəl onları oxumanızda fayda var. Mövcud məqalələri redaktə etməyə və ya yeni məqalə yaratmağa tərəddüd etməyin, cəsur olun. Siz də Vikipediyada fəaliyyətə başlamaq istəyirsinizsə, edəcəyiniz tək şey yuxarıdakı Redaktə və ya Mənbəni redaktə et düymələrindən birinə basmaqdır. Əlavə etdiyiniz məlumatların stil kitabçasına uyğun olmasına diqqət edin. Redaktənizin vandalizmdən uzaq olmasına və müəllif hüquqları pozuntusu olmamasına diqqət etməlisiniz! imzanı belə atmaq olar Məqalələrdə və bunlara köməkçi səhifələrdə (kateqoriyalar, şablonlar və s.) imzanızı və adınızı yazmayın. Əksinə, müzakirə, səsvermə, sual-cavab və s. formada olan yazılarınızın sonuna `~~~~` (4 tilda) işarəsini əlavə edərək və ya alətlər lövhəsindəki müvafiq düyməni (şəkildə) basaraq imzanızı atmağı unutmayın. Əgər hansısa bir məqalə üzərində işləmək istəyirsinizsə, ancaq digər istifadəçilərin müdaxilə etməsini istəmirsinizsə, həmin məqaləyə `{{iş gedir}}` şablonunu yerləşdirə bilərsiniz. İstifadəçi səhifənizə istifadəçi qutuları yerləşdirməklə digər istifadəçilərin sizin haqqınızda daha çox məlumat ala bilmələrini təmin edərsiniz. Müəllif hüquqları ilə müdafiə olunan heç bir məlumatı bura əlavə etməməlisiniz! Yüklədiyiniz şəkilləri sizə aid olan qalereyada görə bilərsiniz. Suallarınızı Kənd meydanında və ya Facebook/Telegram/Discord qruplarında verə bilərsiniz. Bundan əlavə, müzakirə səhifənizə {{kömək edin}} şablonunu yerləşdirib şablonun sonuna sualınızı qeyd edə bilərsiniz. Təcrübəli istifadəçilər sizə kömək etməkdən məmnun olacaqdır. Hello and welcome to the Azerbaijani Wikipedia! We appreciate your contributions. If your Azerbaijani skills are not good enough, that’s no problem. We have an embassy where you can inquire for further information in your native language. We hope you enjoy your time here!
Məqalə adları
Redaktə qaydaları
Vikipediya qaydaları
Beş əsas prinsip
Stil kitabçası
Fayl yüklə
Müəlliflik hüquqları
Yeni məqalə yarat

--Ramizhuseyn 15:22, 26 dekabr 2011 (UTC)

İstinadlar

↑ Qyuqensə görə,dairəvi hərəkətdə mıərkəzəqaçan qüvvə $F\sim$ (uyğundur) $v^{2} \over R$ , burada $v$ — obyektin sürəti, $R$ — orbitin radiusu. Ancaq $v\sim {\frac {R}{T}}$ , burada $T$ — dövretmə periodu, belə ki $v^{2}\sim {\frac {R^{2}}{T^{2}}}$ . Keplerin 3-cü qanununa görə, $T^{2}\sim R^{3}$ , ona görə də $v^{2}\sim {\frac {1}{R}}$ , buna görə də son nəticə: $F\sim {\frac {1}{R^{2}}}$ .

[1] Qyuqensə görə,dairəvi hərəkətdə mıərkəzəqaçan qüvvə $F\sim$ (uyğundur) $v^{2} \over R$ , burada $v$ — obyektin sürəti, $R$ — orbitin radiusu. Ancaq $v\sim {\frac {R}{T}}$ , burada $T$ — dövretmə periodu, belə ki $v^{2}\sim {\frac {R^{2}}{T^{2}}}$ . Keplerin 3-cü qanununa görə, $T^{2}\sim R^{3}$ , ona görə də $v^{2}\sim {\frac {1}{R}}$ , buna görə də son nəticə: $F\sim {\frac {1}{R^{2}}}$ .

[1]

@@ Sətir 1: / Sətir 1: @@
 [[Şəkil:NewtonsLawOfUniversalGravitation.svg|right|250px|thumb|Nyutonun ümümdünya cazibə qanunu]]
-'''Ümumdünya cazibə qanunu''' — məşhur ingilis fiziki [[İsaak Nyuton]]un təklif etdiyi qanuna görə aralarındakı məsafə <math>R</math>, kütlələri <math>m_1</math> və <math>m_2</math> olan iki maddi nöqtə arasındakı qravitasiya cazibəsi ümumi kütləyə müvafiqdir. Həmçinin onlar arasındakı məsafənin kvadratına əks-proporsionaldır :
+'''Ümumdünya cazibə qanunu''' — məşhur ingilis fiziki [[İsaak Nyuton]]un təklif etdiyi qanuna görə aralarındakı məsafə <math>R</math>, kütlələri <math>m_1</math> və <math>m_2</math> olan iki maddi nöqtə bir- birini kütlələrinin hasili ilə düz,aralarındakı məsafənin kvadratı ilə tərs mütənasib olan qüvvə ilə cəzb edir:
 <center><math>F = G \cdot {m_1 \cdot m_2\over R^2}</math></center>
-Burada <math>G</math> — ''daimi qravitasiya ''. Bərabərdir <math> 6{,}673 \cdot 10^{-11}</math> м³/(кq с²).
+ '''Qrqvitasiya sabiti'''-kütlələri 1kq aralarındakı məsafə 1m olan iki bircins kürə arasındakı cazibə qüvvəsinə bərabər olan sabitdir,G= <math> 6{,}673 \cdot 10^{-11}</math> м³/(кq с²).
 == Nyutonun cazibə qanunun xüsusiyyətləri ==
@@ Sətir 24: / Sətir 24: @@
 Ümüdünya cazibə qanunu ideyası Nyutona qədər də bir sıra görkəmli alimlər tərəfindən irəli sürülmüşdü. Bu barədə [[Epikur]], [[Pyer Qassendi]], [[Kepler]], [[Borelli]], [[Dekart]], [[Roberval]], [[Qyuqens]] və başqaları öz fikirlərini bildirmişdilər. Kepler hesab edirdi ki, cazibə [[Günəş]]ə qədər olan məsafəyə əks proporseonaldır; Dekart bildirirdi ki, cazibə fəzada olan küləklərin nəticəsidir. Düzgün fikirlər də rast gəlinirdi; Nyuton "Başlanğıc" əsərində özündən əvvəl bu mövzuya toxunan və düzgün nəticəyə gələn [[İsmael Bulliald]], [[Rena Kristofer]] və [[Robert Quk]]un adını çəkir.<ref>[[Qyuqens]]ə görə,dairəvi hərəkətdə mıərkəzəqaçan qüvvə <math>F\sim</math> (uyğundur) <math>v^2\over R</math>, burada <math>v</math> — obyektin sürəti, <math>R</math> — orbitin radiusu. Ancaq <math>v\sim \frac R T</math>, burada <math>T</math> — dövretmə periodu, belə ki <math>v^2\sim \frac {R^2} {T^2}</math>. Keplerin 3-cü qanununa görə, <math>T^2\sim R^3</math>, ona görə də <math>v^2\sim \frac {1} {R}</math>, buna görə də son nəticə: <math>F \sim \frac {1} {R^2}</math>.</ref> Buna baxmayaraq Nyutona qədər heç kim cəzbetmə qanununu və [[planet]]lərin hərəkəti qanununu( [[Kepler qanunu]]) onun qədər aydın və riyazi şəkildə izah edə bilməmişdi.
-İ.Nyuton [[1687]]ci ildə özünün möhtəşəm '''Natural fəlsəfənin tiyazi əsasları''' əsərində o dövrdə məlum olan emprik [[Kepler qanunu]]na əsaslanaraq cəzbetmə qanununu hazırladı. O göstərdi ki,
+İ.Nyuton [[1687]]ci ildə özünün möhtəşəm '''Natural fəlsəfənin riyazi əsasları''' əsərində o dövrdə məlum olan emprik [[Kepler qanunu]]na əsaslanaraq cəzbetmə qanununu hazırladı. O göstərdi ki,
 * planetlərin hərəkəti isbat edir ki, mərkəzi qüvvə vardır ;
 * mərkəzi cəzbetmə qüvvəsi elliptik orbit yaradır.
@@ Sətir 45: / Sətir 45: @@
 == Ədəbiyyat ==
-# Isaac Newton: "In [experimental] philosophy particular propositions are inferred from the phenomena and afterwards rendered general by induction": "Principia", Book 3, General Scholium, at p.392 in Volume 2 of Andrew Motte's English translation published 1729.
+# Isaac Newton: "In [experimental] philosophy particular propositions are inferred from the phenomena and afterwards rendered general by induction": "Principia", Book 3, General Scholium, at p.392 in Volume 2 of Andrew Motte's English translation published 1729.{{xg}}--[[İstifadəçi:Ramizhuseyn|Ramizhuseyn]] 15:22, 26 dekabr 2011 (UTC)
 == İstinadlar ==

Ümumdünya cazibə qanunu: Redaktələr arasındakı fərq

15:22, 26 dekabr 2011 tarixindəki versiya

Mündəricat

Nyutonun cazibə qanunun xüsusiyyətləri

Tarixi arayış

Ədəbiyyat

İstinadlar

Naviqasiya menyusu

Ümumdünya cazibə qanunu: Redaktələr arasındakı fərq

15:22, 26 dekabr 2011 tarixindəki versiya

Nyutonun cazibə qanunun xüsusiyyətləri

Tarixi arayış

Ədəbiyyat

İstinadlar

Naviqasiya menyusu

Axtar