Əməliyyat sistemi

Bu məqalə Əməliyyat Sistemləri məqaləsinə çox yaxındır və hər ikisinin eyni başlıq altında birləşdirilməsi mümkündür.

Fayl:OperatingSystems on.png

Əməliyyat sistemlərinin yaranma/inkişaf yolu

Ubuntu

Əməliyyat sistemi (en. Operating System (OS)) – hesablama prosesini həyata keçirən texniki vasitələlərin idarə olunmasını təmin edən proqramlar toplusundan ibarətdir.

kompyuter işə salındıqda əməliyyat sistemi başqa proqramlara nəzərən ilkin olaraq əməli yaddaş qurğusuna yüklənir və o digər proqramların işləməsi üçün mühit yaradır. Əməliyyat sistemi eyni zamanda kompyuterlərdə çoxməsələli (yaddaşın və həll vaxtının bölünməsi, qırılmaların təşkili və s.) iş rejiminin təşkilini təmin edir.

Əməliyyat sistemi kompyuter avadanlığının istifadəsini (avadanlığların idarə etməsini, informasiyanın daxil edilməsini və çıxardılmasını, sənədlərin redaktəsini, başqa proqramların istifadəsini/idarə edilməsini və s.) mümkün edən proqramdır. Əməliyyat sistemi ən öncə kompyuterin sabit yaddaşından əməli yaddaşa köçürülür və bütün başqa proqramlar həmin əməliyyat sistemi altında çalışır.

Funksiyaları

Əsas funksiyalar:

• Proqramların əməliyyat yaddaşına köçürülməsi və onların tətbiqi
• Standartlara cavab verən informasiyanın daxil edilməsi və çıxarılması qurğularının istifadəsinin mümkün edilmasi
• kompyuterin əməli yaddaşının idarə edilməsi
• kompyuterin sabit yaddaşının idarə edilməsi
• İstifadəçi ilə kompyuter arasında qarşılıqlı əlaqənin yaradılması

Əlavə funksiyalar:

• Bir neçə əməliyyatın parallel olaraq yerinə yetirilməsi
• Proseslər arasında bağlantının/qarşılıqlı əlaqənin qurulması
• Kompyuterlər arasında bağlantının/qarşılıqlı əlaqənin qurulması(şəbəkə)
• Sistemin sıradan çıxmağının, informasiyanın itirilməsinin/ikinci şəxsin əlnə keçməsinin qarşısının alınması
• Qoşulmaların idarə edilməsi

Əməliyyat sistemlərinin təsnifatı

Əməliyyat sistemlərinin aşağıdakı növləri mövcuddur:

• sistemlə eyni vaxtda işləyən istifadəçilərin sayına görə: biristifadəçili, çoxistifadəçili;
• sistemin idarə olunması ilə eyni vaxtda yerinə yetirilən məsələlərin sayına görə: birməsələli, çoxməsələli;
• prosessorların sayına görə: birprosessorlu, çoxprosessorlu;
• prosessorun mərtəbələrin sayına görə: 8 – mərtəbəli, 16 – mərtəbəli, 32 – mərtəbəli, 64 – mərtəbəli;
• interfeysin tipinə görə: əmrli və obyektyönlü;
• informasiya emalı rejminə görə: paket emallı, vaxt bölgülü, real vaxt miqyaslı;
• resurslardan istifadənin tipinə görə: şəbəkə, lokal.

Şəbəkə ƏS-ləri əksər hallarda şəbəkə üçün nəzərdə tutulmuş, olduqca güclü bir və ya daha çox kompyuter-serverlərdə quraşdırılır. Digər ƏS-ləri lokal sayılır və ixtiyari kompyuterdə, həmçinin şəbəkəyə işçi stansiya və ya klient kimi qoşulmuş kompyuterlərdə də istifadə oluna bilər. Əməliyyat sistemlərini təsnif edərkən onların daşıdığı funksiyalardan, işlədiyi hesablama sisteminin və prosessorun daxili arxitekturasının xüsusiyyətlərindən doğan kriteriyalardan çıxış etmək lazımdır. Onda, əməliyyat sistemlərini təsnif etmək üçün aşağıdakı kriteriyalara əsaslanmalıyıq:

• Mikroprosessorun arxitekturasına (CISC və ya RISK) görə;
• Sistemdə olan mikroprosessorların sayına görə;
• Mikroprosessorun bit sayına görə;
• Eyni anda icra olunan tətbiqi proqramların sayına görə;
• Eyni anda icra olunan tətbiqi proqramların idarə edilməsi prinsipinə ğörə;
• Eyni anda olan istifadəçi sayına görə;
• Əməlıiyyat sisteminin yaddaşdan istifadəetmə prinsiplərinə görə;
• Diskdə fayl sisteminin qurulması və idarə edilməsi prinsiplərinə görə;
• İstifadəçi interfeysinin xüsusiyyətlərinə görə;
• Əməliyyat sisteminin nüvəsinin arxitekturasına görə.

Əməliyyat sistemlərini təsnif etmək üçün baxılan kriteriyaları iki qrupa ayırmaq mümkündür: Sistemin arxitekturasının xüsusiyyətlərinin diqtə etdiyi və istifadəçi istəyindən döğan prinsiplərdən irəlı gələn kriteriyalar. Başqa sözlə, birincilər əməliyyat sisteminin kompyuterin aparat təminatı ilə əlaqədar olan xüsusiyyətlərini, ikincilər isə ondan asılı olmayan, əməliyyat sisteminin funksional xüsusiyyətlərini əks etdirir. Bunları nəzərə alsaq əməliyyat sistemlərini aşağıdakı kimi təsnif etməliyik:

• x86 və başqa platformalar;
• Çoxprosessorlu və təkprosessorlu;
• 16, 32, 64 bitli sistem;
• Tək tapşırıqlı və çox tapşırıqlı;
• Prosessoru real zaman və mühafizə rejimlərində işlədən;
• İş stansiyası və server;
• Fiziki yaddaş və/vəya virtual yaddaşdan istifadə edən;
• FAT, NTFS və digər fayl sistemi;
• Əmr sistemi və obyekt yönlü qrafik istifadəçi interfeysi.

Əməliyyat sisteminin nüvəsinin özünə məxsus xüsusiyyətlərini nəzərə almasaq bu təsnifat əməlyyat sistemini xarakterizə etmək üçün yetərli ola bilər. Aşağıdakı əməliyyat sistemlərini misal göstərmək olar:

• DOS ailəsi
• WINDOWS ailəsi
• Linux
• Unix ailəsi
• OS/2

Növləri

Kompyuterlərdə bir neçə tip əməliyyat sistemlərindən istifadə edirlər: UNİX, DOS, MS DOS, OS/2, Windows 9x, Windows 95/98/Me/2000/XP/Vista/7. Fərdi kompyuterlərdə əsasən Windows 9x (1995-ci ildə yaradimışdır) əməliyyat sistemi proqram təminatından geniş istifadə olunur. Windows 9x çoxməsələli əməliyyat sistemi olub, qrafiki pəncərə istifadəçi interfeysinə malikdir.

Linux

Fayl:MacOS.png

Apple/Macintosh

• MSDOS(QDOS) əsasında: Microsoft Windows(+1993 Windows NT 3.1, NT 3.5, Windows 95, NT 3.51, NT 4.0, Windows 98, Windows 2000, Windows ME, Windows XP, Windows Server 2003, Windows Vista...)

• • Mac OS
• UNIX əsasında:
  • Linux: Debian(Ubuntu, KNOPPIX və s.), SLS/RedHat(Fedora və s.), Slackware(SuSE, SLAX və s.) və s.

Mənbə

1. Hesablama maşınları və kompyuterlər haqqında ümumi məlumat, R.Q. Ələkbərov, t.e.n., AMEA İnformasiya Texnologiyaları İnstitutu.
2. Соломенчук В.Г. Аппаратные средства персональных компьютеров – СПБ.: БХВ –Петербург, 2003 – 512с.
3. M.A.Camalbəyov, R.Ə.Fərəməzov. IBM PC tipli kompüterlərin arxitekturası, sistem proqram təminatı və əməliyyat sistemləri. Bakı, H.Əliyev adına AAHM, 2009. – 307 səh.

Mənbə:

Həmçinin bax

• kompyuter
• Tətbiqi proqramlar
• kompyuter proqramları
• Texniki xidmət proqramları

Xarici keçidlər

• Definition of "Program" at Webopedia
• Definition of "Computer Program" at dictionary.com