Göz: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
JAnDbot (müzakirə | töhfələr)
k r2.7.2) (Bot redaktəsi çıxardılır: ckb:چاو
Robbot (müzakirə | töhfələr)
Sətir 143: Sətir 143:
[[hsb:Wóčko]]
[[hsb:Wóčko]]
[[ht:Je]]
[[ht:Je]]
[[hu:Szem]]
[[ia:Oculo]]
[[ia:Oculo]]
[[id:Mata]]
[[id:Mata]]
Sətir 153: Sətir 154:
[[jbo:kanla]]
[[jbo:kanla]]
[[jv:Mata]]
[[jv:Mata]]
[[ka:თვალი (მხედველობის ორგანო)]]
[[kk:Көз]]
[[kk:Көз]]
[[kn:ಕಣ್ಣು]]
[[ko:눈 (해부학)]]
[[ko:눈 (해부학)]]
[[krc:Кёз]]
[[krc:Кёз]]

13:17, 5 may 2012 versiyası

İnsan gözü

Göz — insanın və heyvanların görmə sisteminə daxil olan, dalğa uzunluğunun işıq diapazonundakı elektromaqnit şüalanmasını qəbul edə bilən və görmə funksiyasını təmin edən duyğu orqanı.

Gözün quruluşu və funksiyaları

Göz kəllənin göz yuvasında yerləşir. Göz yuvasının divarlarından göz almasının xarici səthinə gözləri hərəkət etdirən əzələlər bitişir. Gozləri qaşlar qoruyur, onlar alından axan təri yanlara axıdır. Göz qapaqları və kirpiklər gözləri tozdan qoruyur.

Gözün bayır küncündə yerləşən göz yaşı vəzisinin ifraz etdiyi maye göz almasının üzərini isladır, gözü qızdırır, gözə düşmüş yad cisimləri yuyub aparır, sonra da gözün içəri küncundən göz yaşı kanalı ilə burun boşluğuna axır. Göz almasını örtən sıx ağlı qişa onu mexaniki və kimyəvi zədələrdən qoruyur, gözə yad cisimlər və mikroorqanizimlər düşməyə qoymur. Gözün ön hissəsində bu qişa şəffafdır. Buna buynuz qişa deyilir. Buynuz qişa işıq süalarını sərbəst surətdə içəri buraxır. Ortadakı damarlı qişadan sıx qan damarları şəbəkəsi keçir, bunlar göz almasını qanla təchiz edir. Bu qişanın daxili səthində işıq şüalarını udan nazik boyayıcı maddə - qara piqment qatı vardır.

Gözün damarlı qişasının ön hissəsinə qüzeyli qişa deyilir. Onun rəngi (açıq mavidən tutmuş tund qara rəngə qədər) piqmentin miqdarından və bu qişada paylanmasından asılıdır. Bəbək – qüzeyli qişanın mərkəzindəki dəlikdir. Bəbək gözün içərisinə işıq şüalarının düşməsini tənzim edir. Parlaq işıqda bəbək reflektor olaraq daralır. İşıq zəif olduqda bəbək genəlir. Bəbəyin arxasında iki tərəfi qabarıq şəffaf büllur yerləşir. Büllur kirpikli əzələlərlə əhatə olunur. Bu əzələlərin yığılması onun səthinin qabarma dərəcəsini dəyişdirə bilir. Şüallar büllurdan sonra göz almasının bütün içəri tərəfini tutan şəffaf şüşəyəbənzər cisimdən keçib gözün daxili və çox zərif olan tor qişasına düşür.

Tor qişa çox mürəkkəb quruluşa malikdir. Burada işığa həssas hüceyrələr yerləşir. Bunlar görmə reseptorları rolunu oynayır. İşıq şüaları ilə qıcıqlandırıldıqda onlarda oyanmalar baş verir ki, bunlar da görmə sinirləri ilə baş beyinin görmə mərkəzinə otürülür.

Göz

Torlu qişanın işığa həssas hüceyrələri çöpcüklər və kolbacıqlardan ibarətdir. Çöpcüklər zəif işıqlarla qıcıqlanır, lakin əşyaların rəngini qəbul etmir. Kolbacıqlar ancaq parlaq işıqdan qıcıqlanır və rəngləri seçmək qabiliyyətinə malikdir. Gözün arxa divarının ortasında torlu qişada kolbacıqlar topası yerləşərək sarı ləkəni əmələ gətirir. Bunlar da işıq qıcıqlarına həssasdır.

Gözün daxili şəffaf şüşəyəbənzər cismlə tutulur. İşıq şüaları işıqlanan cisimdən gözün xarici səthinə düşüb buynuz qişasından, şəffaf mayedən və bəbəkdən keçərək, büllura düşür və burada əşyanın kiçilmiş əks xəyalı alınır. Büllur qişa daha qabarıq və daha yastı ola bilir. Yaxındakı əşyalara baxdıqda büllurun əyriliyi artır, buna görə də şüalar gözdə daha çox sınır və tor qişada əşyaların aydın xəyalı alınır. Biz uzaqdakı əşyalara baxdıqda büllur yastılaşır və burada şüalar az sınır. Yaxını görən adamlarda ya göz almasının forması uzanır və ya büllur qüvvətli qabarır. Hər iki halda uzaqda yerləşən cismin gözdə xəyalı torlu qişanın üzərinə düşür, ondan qabaqda alınır. Ona görə də uzaqda yerləşən cismə baxdıqada, o, aydın görünmür. Göz alması qısaldıqda və ya büllur basıldıqda uzaqda olan cismin xəyalı torlu qişanın arxasında alınır. Bu adamlar uzaqgörən adlanır. Yaxıngörənlər və uzaqgörənlər müvafiq eynək taxmaqla bu çatışmazlıqları aradan qaldırırlar.

Gözdəki texnologiya

İnsan ətraf mühit haqqında informasiyanın 90 % -ni göz vasitəsi ilə alır. Göz haqqında əldə edilən məlumatların texnologiyaya tətbiq edilməsi ilə getdikcə daha çox inkişaf etmiş video və foto kameralar, saysız-hesabsız optik sistemlər istehsal edilir. Ancaq texnologiya nə qədər inkişaf etsə də, istehsal edilən elektron alətlər gözün bəsit təqlidindən irəli getmir. Kompüter kameraları daxil olmaqla, insan icadı olan heç bir alət gözə rəqib ola bilməz.

Gözün görmə sisteminin qaba şəkildə təqlidi ilə icad edilən ən geniş yayılmış optik cihazlardan biri fotokameradır. Gözün möcüzəvi görmə sistemini qısa şəkildə xatırlatmaq və nə qədər təkmilləşmiş olsa da, gözün ən qabaqcıl texnoloji kəşflərdən daha üstün quruluş və funksiyaya malik olduğunu görmək üçün bu alətin bəzi xüsusiyyətləri ilə gözü müqayisə edək.

Fotokamera ilə müqayisə

Fotokamerada əsas prinsip kimi linza üç-ölçülü dünyanı iki ölçülü hamarlama şəklində fokuslayır. Görüntü bu hamarlama olduğuna görə daha kiçik və başı aşağı şəkildə düşür.

İnsan gözünün ön hissəsində yerləşən buynuz qişa və bir az içəridə yerləşən göz bülluru da görüntünü gözün içində fokuslayır. Gözün içi sanki qaranlıq otaqdır, ancaq bu qaranlıq otağın canlı olduğu unudulmamalıdır. Görüntünün başı aşağı düşdüyü yer isə tor qişa adlanan toxumadır. Üzərində görüntünün əmələ gəlməsi baxımından tor qişa fotokamera lentinə bənzədilə bilər. Tor qişanın vəzifəsi bu görüntünü elektrik siqnalları şəklində beyinə ötürməkdir.

Aydınlıq nizamlaması

Fotoşəkil çəkilərkən əvvəlcə aydınlıq ölçüsü dəqiqləşdirilməlidir. Görmə prosesində ətrafımızdakı görüntülərin həssas təbəqə üzərinə aydın düşməsi üçün göz büllurunun görmək istədiyimiz cismin uzaqlığına görə özünü nizamlaması lazımdır. Fotokameralarda bu proses əl ilə, təkmilləşdirilmiş kameralarda avtomatik edilir. Daha xüsusi məqsədlərdə istifadə edilən mikroskop və teleskoplarda da aydınlıq dərəcəsi nizamlanır. Hər dəfə bu proses vaxt aparır.

Ancaq insan gözü bu nizamlamanı hər an, çox qısa müddət ərzində özü edir. Həm də bu zaman istifadə edilən üsul təqlid edilməyəcək qədər üstündür. Gözün içində yerləşən göz bülluru ətrafında yerləşən əzələlər vasitəsi ilə görüntünü tor qişanın üzərinə fasiləsiz salır. Quruluşu çox elastik olan və asanlıqla forma dəyişdirən bu büllur lazım olduqda qabarır, lazım olduqda gərilərək işığın düşdüyü nöqtəni sabit saxlayır.

Əgər gözdə bu nizamlama öz-özünə edilməsəydi, məsələn, bir düymə vasitəsilə insan baxdığı nöqtəni fokuslamalı olsaydı, görmək üçün davamlı olaraq xüsusi səy göstərməliydi. Görüntü gah aydınlanacaq, gah da bulanıq olacaqdı. Bir cismə baxdıqda görə bilmək çox vaxt aparacaq, həyat çox axsayacaqdı.

İnsan qarşısında müəyyən uzaqlıqda duran cismi aydın görmək istədikdə aradakı məsafəni, göz büllurunun fokuslama dərəcəsini və bunlarla bağlı bir çox optik hesablamaları etməklə məşğul olmur. Cismi aydın görmək üçün sadəcə ona baxması kifayətdir. Qalan bütün proseslər avtomatik şəkildə göz və beyin tərəfindən yerinə yetirilir. Həm də bu proseslər sadəcə bir istəmə müddəti qədər qısadır.

İşıq ahəngi

Fotokamera ilə gündüz çəkilən fotoşəkil aydın olur. Eyni lent və fotokamera ilə gecə ulduzlar və səma çəkildikdə isə fotokamerada heç nə görünmür. Lakin göz qapaqları saniyənin onda biri qədər az müddətdə açıqldıqda belə ulduzlar çılpaq gözlə görünür. Çünki göz çox müxtəlif aydınlatma şərtlərinə və fərqli işıq dərəcələrinə görə özünü hər an avtomatik nizamlayır. Bunu təmin edən göz bəbəyi ətrafındakı əzələlərdir. Əgər mühit qaranlıq olsa, bu əzələlər açılır, göz bəbəyi böyüyür və gözə daha çox işığın girməsi təmin edilir. Əgər mühit işıqlıdırsa, bu zaman əzələlər yığılır, göz bəbəyi kiçilir və içəri girən işığın miqdarı azaldılır. Bu sayədə həm gecə, həm də gündüz görüntü aydın olur.

Rəngli dünyaya açılan pəncərə

Göz, görüntünün eyni anda həm ağ-qara, həm də rəngli fotoşəklini çəkir. Daha sonra bu fotoşəkillər beyində sintez olunaraq normal görüntüyə çevrilirlər.

Tor qişada yerləşən çöpcüklər görülən obyektin ağ-qara görüntüsünü müəyyən edir. Çöpcüklərin digər funksiyası baxılan cismin formasını, cizgilərini təfərrüatı ilə qəbul etməkdir. Kolbacıq hüceyrələri isə cismin formasını deyil, rənglərini müəyyənləşdirirlər. Nəticədə hər iki hüceyrədən alınan siqnalların dəyərləndirilməsi ilə xarici aləmin görüntüsü formalaşır və rənglər halında beyində əmələ gəlir.

Üstün texnologiya

Gözün fotokamera ilə müqayisə edilməsi sadəcə olaraq mövzunun daha yaxşı başa düşülməsi üçün istifadə edilmiş metoddur. Əslində fotokamera gözə nisbətən olduqca bəsit quruluşa malikdir. Hətta gözün görüntü ötürmə texnikası ən qabaqcıl kameralardan qat-qat üstündür. Nəticədə gözün ötürdüyü görüntü insan icadı olan hər hansı bir alətin ötürdüyü görüntüdən daha çox keyfiyyətlidir.

TV kamerasının iş prinsipləri tədqiq olunarsa, sözügedən həqiqət daha yaxşı başa düşülər. TV-nin iş prinsipi görüntülərin deyil, bir görüntünü yenidən əmələ gətirəcək az və ya çox işıqlı nöqtə ardıcıllığının ötürülməsinə əsaslanır. Ona görə kamera qarşısındakı cisim, sətir deyilən müəyyən sayda zolağa bölündüyü üçün yayım əsnasında "axtarma" prosesi olur. Bir fotosel lampa belə bir sətrin bütün nöqtələrini soldan sağa, bir-birinin ardınca görür. Hamısının işıq vəziyyətini dəyərləndirir və sonda bunlara əsaslanaraq bəzi siqnallar verir. Bir sətri əvvəldən axıra qədər axtardıqdan sonra sonrakı sətrə keçir və bu proses beləcə davam edir. Bu fotoselin işləmə ritmi bir görüntünün 625 və ya 819 sətrini 1/25 saniyədə axtaracaq şəkildə hesablanmışdır. Beləliklə, bütöv bir görüntünün tamamlanması bitən kimi yeni görüntü ötürülür. Bu şəkildə ötürülən bildirişlərin sayı çoxdur və siqnallar hədsiz sürətlə verilir.

Gözün bütün bu izah etdiklərimizdən daha üstün işləmə mexanizminə malik olduğu, habelə heç bir nəzarətə və hissə dəyişikliyinə ehtiyacı olmadığı nəzərə alınarsa, gözün quruluşunun nə qədər təəccüblü və mükəmməl olduğu çox aydın şəkildə başa düşülər.2

Gözlə beyini əlaqələndirən sinir kanalları

İki orqan arasında məlumat mübadləsi olması və bu mübadilə üçün xüsusi kanallardan istifadə olunması çox cəlbedicidir. Əgər arada hər hansı bir telefon, telefonun bağlandığı kompüterli ATS və əlaqəni təmin edən telefon xətləri varsa, üç varlığın bir-birlərinə uyğun ortaq məqsəd üçün icad edildiklərinə dair şübhə olmaz. Bağlanacağı ATS olmayan telefon, telefonu olmayan ATS və ya nə telefonu, nə ATS-i olmayan telefon xətti heç bir işə yaramaz. Hər üç cihaza eyni anda ehtiyac var. Heç kim bu xüsusi cihaz və əlaqənin milyardlarla il ərzində təsadüf nəticəsində öz-özünə əmələ gəldiyini irəli sürə bilməz. Ancaq təkamül nəzəriyyəsi yuxarıda sadalanan texnoloji məhsullardan daha üstün xüsusiyyətlərə malik olan gözün, beyinin və aralarındakı sinir sisteminin varlığını təsadüflərlə əlaqələndirir. Lakin aydındır ki, beyini, gözü və aralarındakı əlaqələri quran tək Yaradan var.

Ortaq kanaldan istifadə

Ağ təbəqə üzərindəki hüceyrələr bir sinir kanalı sayəsində birbaşa beyinə bağlanır. Hüceyrələr siqnallarını bu kanallarla beyinə ötürürlər. Ağ təbəqədə yerləşən 140 milyon hüceyrəyə baxmayaraq görmə sinirlərinin sadəcə 1 milyon sinir kanalı var. Normal şərtlərdə bu çox böyük problemdir və bu problemin həll edilməməsi görüntünün əmələ gəlməməsinə səbəb olar. Bəs necə olur ki, hər hüceyrənin siqnalı beyinə tam şəkildə çatır və görmə prosesi baş verir?

Suala cavab verməzdən əvvəl insan icadı olan telekommunikasiya sistemlərinin dövrümüzdə çatdığı son nöqtəni nəzərdən keçirmək yerinə düşər. Qitələrarası xəbərləşmədə son dərəcə təkmilləşmiş sistemlərdən istifadə olunur və hər an minlərlə əlaqə qurulur. Buna baxmayaraq, mövcud xətlər əlaqə sayına nisbətən çox azdır. İstifadə edilən çox təkmilləşmiş sistem sayəsində bircə xəttə birdən çox danışıq yüklənilir. Bu danışıqların siqnalları sıra ilə yerlərini dəyişdirərək xəttən keçirlər. Bu yerdəyişmə o qədər sürətli olur ki, hər kəs ancaq özünə aid bir xətt olduğunu zənn edir. Bir xəttdə hər saniyə yüz dəfələrlə bir əlaqənin alınıb başqasına verilməsi, sonra yenidən geri alınması heç hiss edilmir. Xətlərdə böyük ölçüdə qənaət edən bu sistem gözdəki sistemin kopyalanmasından başqa bir şey deyil.

Göz ilə beyin arasında yerləşən sinir kanalları da eyni şəkildə hüceyrələr tərəfindən ortaq istifadə edilirlər. Beləliklə, milyonlarla hüceyrədən çıxan elektrik siqnalları hər an beyinə ötürülür.

Bu misaldan da göründüyü kimi insan orqanizmində çox təkmilləşmiş sistem var. İndi bu sistemi təkamül nəzəriyyəsinin iddialarına əsasən, baş verməsi tamamilə mümkünsüz olan fərziyyələrlə açıqlamağa çalışaq.

Gözü əmələ gətirən bütün təbəqələrin, göz büllurunun, buynuz qişanın, göz əzələlərinin, beyinin, beyinlə əlaqə quran bir milyon sinir kanalının, tor qişanı əmələ gətirən 140 milyon hüceyrənin, göz qapağının, göz yaşının, göz yaşı vəzlərinin, gözü qidalandıran qan və limfa damarlarının və içlərindəki qan və limfanın hamısının eyni anda, bir-birlərilə əlaqəli şəkildə -tamamilə mümkünsüz olmasına baxmayaraq – təsadüfən meydana gəldiklərini düşünək. Görmə yenə baş verməyəcəkdi, çünki mövcud kanallar beyinlə əlaqə qurmaq üçün kifayət etməyəcəkdi. Mövcud siqnalların sadəcə 140-da biri beyinə çatacaq, qırıq və ya əksik siqnallara görə görüntü əmələ gəlməyəcəkdi.

Bu maneə necə aşıldı? Görəsən sinir hüceyrələri və buynuz qişanı əmələ gətirən hüceyrələr əl-ələ verib plan qurdular? Yoxsa bu hüceyrələr telekommunikasiya təlimindən keçib öz-özlərinə, bir xəttdən 140 ayrı siqnalı göndərə bilən sistem əmələ gətirdilər?

Hər halda müzakirələr nəticəsində problemi həll edəcək tək yol hüceyrələr tərəfindən yekdilliklə qəbul edildi. Bundan sonra hüceyrələrin hamısı öz qurduqları bu bənzərsiz plana uyğun hərəkət etdilər. Hər kanal təqribən 140 hüceyrənin siqnallarını ötürməyə başladı. Həm siqnal mənbələrinin sıralarını dəyişdirərək, həm də saniyədə minlərlə siqnal ötürərək…

Lakin təkcə bu sistemi qurmaq kifayət deyildı. Bu sistemin sonrakı nəslə ötürülməsi lazım idi. Bu dəfə də mövcud nizamlama ilə bağlı minlərlə pillədən ibarət genetik məlumat bu sistemin məlumatlarını ötürmək üçün şifrələmə üsulu ilə əksiksiz şəkildə göz hüceyrələrindən çox uzaqda olan çoxalma hüceyrələrinə yerləşdirildi. Əgər bu olmasa, sonrakı nəsil yenə kor doğulacaq, yaşaya bilməyəcək, beləliklə, nəsil tükənəcəkdi.

Əgər çatışmayan kanallarla bağlı problem həll edilməsə, gözü əmələ gətirən digər hissələr, buynuz qişası, tor qişa, göz bülluru, göz əzələləri, hər şey boş yerə meydana gələcəkdi. Bu üstün mexanizmlər canlının ölməsi ilə bərabər yox olub gedəcəkdi.

Göründüyü kimi, bu sistemin və gözü əmələ gətirən hər təbəqə, hər hissə və orqanoid eyni anda, birdən mövcud olmalıdırlar. Göz mükəmməl şəkildə ortaya çıxmışdır, yəni Allah tərəfindən yaradılmışdır.

Mənbə

  1. Maurice Burton, Böcekler, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1979, s. 33.
  2. Ali Demirsoy, Yaşamın Temel Kuralları, Ankara: Entomoloji, 1992, s. 161.

Şablon:Link FM