Mifologiya: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
k r2.7.2+) (Bot redaktəsi əlavə edilir: tt:Мифология
k r2.7.2+) (Bot redaktəsi əlavə edilir: ba:Мифология
Sətir 31: Sətir 31:
[[arz:ميثولوجيا]]
[[arz:ميثولوجيا]]
[[ast:Mitoloxía]]
[[ast:Mitoloxía]]
[[ba:Мифология]]
[[bar:Mithologie]]
[[bar:Mithologie]]
[[bat-smg:Mituoluogėjė]]
[[bat-smg:Mituoluogėjė]]

04:19, 28 noyabr 2012 versiyası

Qustav Moronun Prometey tablosu

Mifologiya – dünya haqqında ibtidai icma cəmiyyəti insanına məxsus fantastik təsəvvür və mifləri öyrənən elm. İbtidai icma dövründə insan özünə yaxın və doğma olan icma-tayfa münasibətlərini onu əhatə edən bütün əşya və hadisələr üzərinə keçirirdi. Torpaq, səma, bitki və heyvanlar aləmi universal tayfa icması şəklində təsəvvür olunur və bu icmada bütün əşyalar təkcə canlılar kimi yox, həm də şüurlu və mütləq bir biri ilə qohum olan məxluqlar kimi anlaşılırdı. Bu təsəvvürlər mifologiyada ümumiləşirdi. Buna görə də Allah-sənətkar, allah-maldar, allah-döyüşçü, allah-əkinçi və s. mifoloji obrazlar yaranırdı. Mifologiyanın ilkin formaları fetişizm, totemizm, inkişafının daha yüksək pilləsi isə animizm idi.

Xüsusiyyəti və Əhəmiyyəti

Din, mifologiya və pəri hekayələrində bir yerlərdə yaşlını gənc edən, xəstəni yaxşılaşdıran, və ya ondan bir qurtum, nəfəs və ya parça dişləyəcək qədər şanslı, müdrik və ya hiyləgər olana rifah və sonsuz həyat verən bir ot, mənbə, daş, sərxoş edici içki və ya cadugər qazanında hazırlanan zəhərləyici bir qarışıq olduğu fantaziyası olduqca məşhurdur. Gılgameş Dastanında Urukun görkəmli kralı sonsuz həyatın sirrini tapmaq üçün səfərə çıxar və dənizin dibində sonsuz həyat otunu tapma şansını sahib olar. Onu yerindən sökər amma diqqətsiz bir şəkildə onu ortalıqda buraxar və bir dəniz ilanı onu oğurlayar. Gılgameşin itirdiyi şeyi tapmaq üçün saysız insan çalışmışdır. Sağlamlıq, rifah və sonsuz həyatı bağışlaya bilən sehirli bir maddənin varlığı mövzusunda inanc insanların ölümə meydan oxuması qədər köhnə bir fikri diləkdir. Ölümü həyatın təbii nəticəsi olaraq qəbul etməkdən uzaq, hər yerdə insanlar ölümü cəhalət və pis niyyətin nəticəsi olaraq görmüşlər. İnsanların bir zamanlar ölümsüz olduqları və hələ də olmaları lazım olduğu inancı ölümün dünyaya necə girdiyini izah edən mifoloji əhvalatlarda ehtiva edilməkdədir. Gılgameş Dastanındakı kimi bir dəniz ilanın ölümsüzlük otunu oğurlaması motivi dünyanın hər tərəfində təkrarlanmaqdadır. Hamısı bir ilan və ya dəniz canavarının müqəddəs bir ölümsüzlük mənbəs(n)i, həyat ağacı, gənclik mənbəsi, qızıl alma vs. qoruduğu MİTinin varyasyonlarıdır. Bütün bu MİTlərin arxasında tanrıların qısqanc olduğu və ölümsüzlük iksirini insanların çata bilməyəcəyi yerlərdə saxladığı qorxusu yatar (Tekvin 3:22ə baxın). İnsanlar öz haqqı olan ölümsüzlüyü geri qazanmaq üçün tanrıları ayartmak və ya sovuşdurmaq üçün gərək fiziki, gərəksə də ruhi olaraq böyük səy göstərmişlər.

Həyat Suları

Misir, Hind, Grek, Babil və İbrani yaradılış əfsanələrinə görə həyat, hər şeyin özünü daşıyan primitiv maddə olan sudan çıxar. Tufan əfsanələrində həyat sulara (şəkilsiz forma) geri dönər, buradan yeni şəkillərlə yenidən ortaya çıxa bilər. Baptizm mərasimi suyun həyatın qaynağı olduğu və səbəbindən yenidən doğulma və ölümsüzlüyün qaynağı olduğu inancından doğulmuşdur. Bu şəkildə su son büyüsel və tibbi maddə olmaqdadır. Təmizləyər, gəncliyi yeniləyər və bu həyatda və gələcək həyatda ölümsüzlüyü təmin edər. Bu sehirli "AB-ı həyat"a (həyat suyu) bir çox ad verilmişdir – soma, haoma, ambrosya, şərab – hər biri insanlara və tanrılara məlumat, güc və ölümsüzlük başlaya biləcək müqəddəs bir içkidir. Həm aylıq təkrarlanılmasından ötəri, həm də həyatın qaynağı su üzərindəki idarəsindən ötəri ay təkrarlanılmanın son simvoludur.Ayı dəniz suyu, yağış, bitki mənşəli həyat, dişi bərəkət, doğum, ölüm, inisiyasyon və təkrarlamağa əlaqələndirən sembolizm Neolitik çağına qədər enər. Günəş də güclü bir təkrarlama və ölümsüzlük simvoludur. Günəş və ayla əlaqədar mifoloji və dini əlaqələr, insanların bu göy cisimlərinə elin idili maye, bitki, heyvan, mineral və metalları istifadə edərək niyə iksirlər hazırlamaq istədiklərini açıqlayar.

Primitiv Qövm və Qədim Dinlər

Şamanizmin təmsil etdiyi primitiv qövm və qədim dinlərində iksirlər, birliyə psikotik maddələr şəklində təmin edilirdi. Şaman və təqibçilərini yaşadıqları dünyadan da daha gerçək bir ruh aləmiylə əlaqə yaratmalarını təmin edən vizion və vecit halları yaratma bucağında psikotikler, halüsyonojenler və narkotikalar çox əhəmiyyətlidir. Bu vizionlar səfalət, xəstəlik və ölümün içində olmadığı fövqəltəbii bir aləmin var olduğu inancını dəstəkləməkdədir (və bəlkə də çıxarmaqdadır). Ölümsüzlük vizionundan ölümsüzlük axtarışına keçiş kiçik bir addımdır. Vizionu yaradan maddə şəfa ritüellerinde istifadə edilirdi və ya da dərman olaraq verilirdi. Bəzən Vedik ritüellerde soma üçün və Şimal Amerika düzlük Qırmızıdərililərin istifadə etdiyi psikotik maddə "Ata Peyote" üçün edildiyi kimi onlara şəxsən tanrılaşdırıb tapınılırdı. İnsanlar bu tanrıları əllə tuta biləcəklərini və onları yeyib güc və ölümsüzlüklərini özümsəyə biləcəklərinə inanırdılar. Bunun arxasındakı inanc insan yediyi şey olduğu və heyvan, insan və ilahi gücü həzm sistemi ilə özümsəyə biləcəyi fikiri yatmaqdadır. Bu inancın ciddi və ya məcazi olaraq alınması, dəyişik dini axınlarda qurbanların məğlub olması üçün zəmin hazırlamışdır (Dionysis, Atdıq, Eleusis, Xristian). Rg Vidada izah edilən Soma ritüeli bir iksirin hazırlanmasını və istifadəsini izah edən ən köhnə qeydli dini mərasimdir. Somanın nə olduğu mövzusunda fərqli fikirlər ortaya atılmışdır. R. Gordon Wassonun araşdırmaları (1969) somanın mayesi öldürücü bir zəhər olan, amma sulandırıldığında psikotik bir maddə olan Amanıda Muscaria göbələyindən hazırlandığı ehtimalını olduqca inandırıcı etməkdədir. İçkinin səbəb olduğu ölümsüzlük vizionları içkinin özüylə qaynaşmışdır. Bu mövzuda şeirlər də yazılmışdır: Somayı içdik və ölümsüzləşdik Tanrıların kəşf etdiyi işığa çatdıq Bizə artıq hansı şərlik işlər ki? Və ölümlülərin kini bizə qarşı nə fayda ki? ey Ölümsüz Tanrı Somanın istifadəsi Vedik dövrün sonuna qədər ortadan qalxdı. Bəzi alimlər bu inkişafı hind-Avropalıların göbələyin çat/yetişdiyi bölgələrdən uzaq yerlərə köçmələrinə ətf etməkdədirlər. Bəlkə də daha inandırıcı bir görüşə görə zamanla ruhanilər sinifin daha çox hakim olduğu təşkilatiləşmiş və daha az coşğulu bir din anlayışı yayılmışdı.

Şimə və İksir

Həm şərq, həm də qərb simyagerler insanları ölümsüz edən iksirlər çıxardıqlarını iddia etmişlər. Amma Çin simyagerler Hind, Grek və qərb simyagerlere müqayisə et fiziki ölümsüzlük axtarışında daha da israrçı bir tutum içində idilər. Qərb düşüncəsinə o cür xas olan bu dünya və kənar dünya arasındakı fərq Çin simyagerler tərəfindən gözə alınmırdı, ayrıca Grek və Hind simyagerler kimi kozmostan xilas olmağı da ümid etmirdilər. Çinlilər üçün maddə və ruh tək bir orqanik bütünün parçaları idi və iksirlərin funksiyası bir cür davamlı yapışqan kimi hərəkət edib bədən və ruhu sonsuza qədər bir bütün olaraq tutub "cövhəri" (şən) qorumaq idi. Çinlilər hər vaxt həyatı uzatmaqla maraqlanardılar, ancaq görünüşə görə ölümsüzlük iksiri fikiri erkən Taoist fəlsəfəsinin hərfi təfsirindən ötəri ilk dəfə dördüncü əsrdə ortaya çıxdı. Əsasında Tao sözü fiziki bədənlərin inkişafı və işini təmin edən həyat gücü mənasını vermişdi. Zamanla Taoist simyagerler bu mücərrəd qanunu içilər və ya məğlub olar bir iksirə çevirdi. Tək problem/sualın Taonun maddi quruluşunu təyin etmək və məğlub olar bir şəklə soxmaq idi. Ümumi görüşə görə xüsusilə dayanıqlılığından ötəri qızıl və rəngindən ötəri zincifre ən/en gözdə namizədlər idi. Dünyanın hər tərəfində insanlar qızılınmükəmməl və yox edilməz xüsusiyyətini özləri daxil mükəmməl olmayan şeylərə peyvənd etməyə çalışmışlar. Bunu bacarmaq üçün qızıl tozunu yemişlər və qızıllı içkilər içmişlər. (Qərb simyagerler Musa üçün simyager demişlər, bunun səbəbi Çıxış 32:20də İsrailoğullarını qızıl buzovu toz halına gətirib suyla qarışdırıb içmələrinə məcbur etmişdir).Zincifrenin iksir üçün ideal maddə olduğu fikiri onun rəngi və kimyəvi quruluşuna söykənməkdə idi. Zincifre qanın rəngi qırmızıdır və civə kükürd qarışığı civə sülfat olduğu üçün metalların ən canlısı saf civəyə çevrilə bilər. Təbii ki, burada əhəmiyyətli bir problem/sualın var, zincifre zəhərlidir, amma ölümsüzlük güclü bir xəyal idi və simyagerler başqaları kimi əziyyəti lazımlı bir əvəz olaraq qəbul etmişlər idi. M. S. 820 və 659 illəri arasında tam altı Çin İmperatoru sonsuza qədər həyata diləyi ilə götürdükləri iksirlərdən zəhərlənildilər. Cozef Needham (1957) doqquzuncu əsrdən sonra Çin simyasının gözdən düşməsinin səbəbi üçün zəhərlənilmənin əhəmiyyətli bir ünsür olduğunu ortaya atmışdır. Simyasal bir iksirin fikiri Orta Çağlarda Qərbə İslam vasitəçiliyi ilə gəlmişdir. Ancaq Xristianların maddə və ruh ayrı-seçkiliyi və axirətdə həyat üzərində dayanmaları simyagerlerin bu həyatda ölümsüzlüyü qəbul etmələrini çətinləşdirdi. Yenə də bəzi simyagerler ölümsüzlük iksirini yaratmağa çalışdılar və təcrübələri tibbi nəzəriyyə və tətbiqlərə iştirak etdi, çoxu simyager isə sadə metalları altına çevirəcək daha məhdud və dünyəvi məqsədə yönəldilər. Seçmə bir qrup ruhi simyagerler hər iki məqsədi xor gördülər və ruhu ucaldıb ilahi mənşəsinə aparacaq ruhi iksirlər axtardılar. Ölümsüzlük iksirini axtaran bütün bu simyagerler arasında, bildiyimiz qədəriylə heç biri bacara bilmədi. Ancaq insanoğlunu səfalət, xəstəlik və ölümdən qurtaracaq bir maddənin olduğu fikiri dini, fəlsəfi və elmi düşüncəyə güclü bir dürtü olmuşdur. Şablon:Link GA Şablon:Link FM