Azərbaycan dilində alınma sözlər

Dilimizdəki sözlər mənşəyinə görə iki qrupa bölünür: əsl Azərbaycan sözləri, alınma sözlər.

Dilimizdəki sözlərin böyük əksəriyyəti xüsusilə, say (sıfır, həşdat, milyon, milyard, trilyon istisnadır), əvəzlik və fellərin hamısı Azərbaycan mənşəlidir. Başqa xalqlarla müəyyən əlaqələr nəticəsində dilimizə çoxlu alınma söz keçmişdir, onlar iki qrupa bölünürlər:

1) Ərəb və fars dillərindən alınma sözlər

2) Avropa dillərindən alınma sözlər

Birinci qrupa daxil olan alınma sözlərin çoxu fəal ümumişlək sözlərdir və onları əsl Azərbaycan sözlərindən fərqləndirmək çətindir. Alınma sözləri müəyyən etmək üçün aşağıdakı qaydaları bilmək lazımdır. Bu qaydalar dilimizdə olan alınma sözlərin əsas göstəriciləridir:

1. Sözdə iki saitin yanaşı işlənməsi: ailə, maneə, müavin, mətbəə, səadət və s.

2. Sözün əvvəlində iki qoşa samitin birgə işlənməsi: stəkan, plan, prospekt, şkaf və s.

3. Sözdə uzun tələffüz olunan saitin işlənməsi: elan, təlim, mötərizə, Xalid, Natiq və s.

4. Sözün "r" samiti ilə başlanması: rəf, rütbə, rəndə, rayon, Rza, rəssam və s.

5. Sözün əvvəlində, ortasında, istərsə də sonunda "j" samitinin işlənməsi: jurnal, müjdə, əjdaha, ekipaj və s.

6. Daxilində təkrar olunan qoşa samitli sözlər alınmadır: qüvvə, molla, bənna, mədəniyyət, professor və s.

7. Vurğusu son hecaya düşməyən sözlər (əsl Azərbaycan sözlərində vurğu sonuncu hecaya düşməlidir. Bi`ldir, ba`yaq, dü`nən, ne`cə, ni`yə, a`ncaq, ya`lnız, sa`nki kimi əsl Azərbaycan sözləri istisnadır): ka`mera, filo`sof, metafora və s.

8. Sözdə ahəng qanunun pozulması (elat, ilğım, ilıq, işıq, inam, ildırım, işartı və s. kimi əsl Azərbaycan sözləri istisnadır).

9. Sonu –at(-ət) şəkilçisi ilə bitən sözlər: hesabat, təxribat, heyvanat, təlimat və s.

10. la-, na-, bi-, ba-, a-, anti- önşəkilçiləri ilə dilimizə daxil olan sözlər (natəmiz, nadinc, nakişi istisna olaraq milli mənşəlidir): laməkan, naxələf, biqeyrət, baməzə, anormal, antifaşist.

11. Sonu qoşa samitlə bitən təkhecalı sözlər: hədd, sədd, sirr, hiss, həzz, fənn və s.

12. Dilimizdə təhsil və dinlə bağlı olan sözlərin böyük əksəriyyəti ərəb və fars dillərindən alınma sözlərdir: lövhə, tabaşir, məktəb, dərs, dəftər, məktub, Allah, müsəlman, islam, peyğəmbər, cənnət, mələk və s.

13. Kökündən dəyişən sözlər (fleksiyaya uğramış sözlər): elm-alim-üləma eşq-aşiq-məşuq-məşuqə nəzm-nizam-Nizami-Nazim-mənzum

14. Bütün apostroflu sözlər ərəb mənşəlidir (dilimizdən apostrof işarəsi çıxarılsa da, klassiklərimizin əsərlərində apostroflu sözlər saxlanılır): ə`la, sün`i, bə`zi, bə`zən, məs`ul, mə`na, mö`təbər, mə`lum və s.

15. Sonu o, ö, e saitləri ilə bitən sözlər alınmadır: kino, büro, Nitşe və s.

P.S Bizim dildən də başqa dillərə alınma Azərbaycan sözləri keçmişdir:

Farslarda: ordu, bağ, boran, boşqab

Ruslarda: kərpic(кирпич), ütü(утюг), ocaq(очаг), sandıq(сундук), qarpız(арбуз), karandaş və s.

Alınma sözlərin bir çoxunun dilimizdə qarşılığı var. Ancaq, bu nitqdə alınma sözlərdən qaçmağa əsas vermir. Alınma sözlər dilimizi zənginləşdirir, fikrin dəqiq, ifadəli çatdırılmasına yardımçı olur.