Cinnilər tayfası: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Redaktənin izahı yoxdur
k Sortilegus Cinlilər (tayfa) səhifəsinin adını Cinlilər tayfası olaraq dəyişdi.
(Fərq yoxdur)

20:11, 12 oktyabr 2014 versiyası

Cinlilər Azərbaycan türklərinin etnogenezində rol oynamış türk mənşəli tayfalardandır. Cinli tayfası Azərbaycan tarixşünaslığında ən az tədqiq olunmuş tayfalardandır. Güney Qafqazda cinlilər həm Ermənistan, həm də Gürcüstan ərazisində III-IV əsrdən məskunlaşıblar. Ermənistandakı cinlilər IV əsrdən xristian dinini qəbul etmişdilər. VIII əsrə qədər ermənlərin qoşunlarının başçılarının hamısı Cinli tayfasından idi. Cinlilərin əcdadı Mamiqun adlı başçının adı ilə ermənicə Mamikonian "Mamiqunlar" adını daşıyırdılar. (Q.Ə.Qeybullayev. Qədim türklər və Ermənistan. Bakı: 1993) Gürcüstanda Kür çayının sahilində yaşayan cinlilər əvvəlcə xristian dinini qəbul etməmişdilər. Onların yaşadığı qala indi gürcü dilində Şamşvilde adlanır ki, bu da üç ox (gürcü dilində sami – üç, şvilde – ox) adının tərcüməsidir.

"Sisakan tarixi" əsərinin müəllifi, əslən türk cinli olan Stepan Orbelian (atasının adı Tarsancdır. Bu ad Xəzər sərkərdələrindən biri, Bizans mənbələrində adı çəkilən Tarmanc adı ilə müqayisə olunur) yazır ki, cinlilər III əsrdə Çin-Bakurun başçılığı ilə Dəryal (türkcə dar-darısqal və yal sözlərindən ibarət olan bu ad sonralar səhvən farsca Dar-alan – Alan qapısı kimi izah edilmişdir. Halbuki heç bir mənbədə bu toponimin Daralan forması yoxdur) keçidi vasitəsiylə Şimaldan Gürcüstana gəlmiş və gürcü çarı onları hörmətlə qəbul edərək yerləşmələri üçün Orbeti (qartal yurdu) qalasını vermişdir. Cinlilərin hakim sülaləsi bu qalada yaşadığına görə Orbeli adlanırdı. Bu sülalə min ilə yaxın hakimiyyətdə olmuş və 1117-ci ildə süqut etmişdir. Gürcülərdə XIX əsrə qədər məşhur Orbeli knyaz nəsli də öz adını türk cinlilərdən almışdı. Erməni tarixçisi N.Q.Adons yazmışdı ki, XIX əsrin əvvəllərində Gürcüstanda knyaz Orbelianlar əcdadlarını cinlilərin arasında axtarırlar və Çin-Bakuru özlərinin ulu əcdadı hesab edirlər. Orbeli (Orbelian) xan nəsli 1117-ci ildə Gürcüstanda Lori qalasını tikdirmişdilər. Lakin xristian ermənilərgürcülər Orbelilərə qarşı mübarizə aparırdılar. Nəticədə bu xan nəslinn bir hissəsi qoşunu ilə Sisakana köçüb gəlmiş, xristian dinini qəbul etmiş, sonra da hakimiyyəti ələ almışdı. XIII əsrdə Sisakanın hakimi Stepan Orbelian idi. Onun 1290-cı ildə yazdığı "Sisakan nəslinin tarixindən" adlı əsəri qrabar dilində yazılmışdır. Bu da təbii idi. O vaxt Sisakanda (Sisakan kilsəsi Alban kilsəsinə tabe idi. Ərəb xəlifəsi isə Alban kilsəsini erməni kilsəsinə tabe etmişdi) kilsə artıq erməni kilsəsinə tabe idi və xristian Qafqaz albanları arasında da bütün yazı-pozu qrabar (qədim erməni) dilində aparılırdı. Xristian dininə qulluq edən Stepan Orbeliani də əsərini erməni dilində yazmalı idi (Q.Qeybullayev. Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən. Bakı: 1994).

Sisakanda sakların Sisak sülaləsi uzun müddət hakimiyyətdə olmuşdu. Zəngəzurda qədim qala və istehkamları da onlar tikdirmişdilər. Stepan Orbelian yazır ki, Yuxarı Qarabağda Dizak qalasını Sisak nəsli tikmişdir. Sisakların digər məşhur qalası Şəki qalası idi.

Sisakanın Qafqaz Albaniyasının tərkib hissəsi olması Stepan Orbelianın belə bir məlumatı ilə də təsdiq olunur ki, alban çarı Asuagen öz çar bayrağını Syuni yepiskopuna bağışlamışdı. Müəllif daha sonra yazır ki, sisaklar təkcə Syuninin yox, həm də alban çarlarının əcdadıdır, hətta onlara nisbətən daha qədimdir. Əsərinin V fəslində Stepan Orbelian yazır ki, Ermənistan əhalisindən əvvəl Syunilər dindar (yəni xristian) oldular.

Sisakların türk olduğun göstərən bir fakt da var. Alban tarixçisi Moisey Kalankatlı yazır ki, sisaklar Yafətin nəslinə mənsubdur. Yafət dedikdə müəllif türkləri nəzərdə tutur. Çünki, Yafətin oğlanlarının içərisində Qamer (kimmerlər), Maqoq (skiflər) və Madayların da adını çəkir (Alban ölkəsinin tarixi. III kitab, I fəsil). V əsr ərmən tarixçisi Moisey Xorenli yazır ki, Syuni hakimləri erməni yox, Sisak sülaləsindəndir, (M.Xorenli. Ermənistan tarixi. I kitab. XII fəsil) yəni saklardır.

Mənbə

  • 1.Q.Ə.Qeybullayev. Azərbaycan türklərinin tarixindən. Bakı: 1994
  • 2.Moisey Kalankatlı. Alban ölkəsinin tarixi. Mxitar Qoş-Alban salnamələri. Bakı: 2006

Həmçinin bax