Gəncə quberniyası: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 39: Sətir 39:
|rəhbərlik_ili5 =
|rəhbərlik_ili5 =
|başlanma_ili =1868
|başlanma_ili =1868
|bitmə_ili =1917
|bitmə_ili =1922
|hadisənin_başlanması =
|hadisənin_başlanması =
|başlanma_tarixi =
|başlanma_tarixi =
Sətir 85: Sətir 85:
|p5 =
|p5 =
|flag_p5 =
|flag_p5 =
|s1 =Gəncə quberniyası
|s1 =[[Azərbaycan SSR]]
|flag_s1 =Flag of Azerbaijan.svg
|flag_s1 =Flag of Azerbaijan 1922.gif
|image_s1 =
|image_s1 =
|s2 =
|s2 =

18:47, 27 iyul 2015 tarixindəki versiya

Şablon:Rusiya İmperiyasının quberniyası

Yelizavetpol quberniyası (rus. Елисаветпольская губернiя) – Rusiya imperiyasının quberniyalarından biri.

Tarixi

Qafqaz regionunun baş xəritəsi, 1858-ci il
Qafqaz regionunun ətraflı xəritəsi, 1869-cu il
Yelizavetpol quberniyasının inzibati xəritəsi, 1902-ci il

Qafqaz və Zaqafqaziya diyarının idarəsinin dəyişdirilməsi haqqında 1867-ci il 9 dekabr tarixli çar fərmanı əsasında Yelizavetpol quberniyası yaradılmışdı. Bakı quberniyasından Şuşa və Nuxa qəzaları, Tiflis quberniyasından Yelizavetpol qəzası, İrəvan quberniyasından ləğv edilmiş Ordubad qəzasının bir hissəsi onun tərkibinə daxil edildi, yeni Qazax və Zəngəzur qəzaları yaradıldı. 1873-cü ildə Yelizavetpol quberniyası tərkibində Ərəş, Cəbrayıl və Cavanşir qəzaları təşkil olundu. Sonralar Cəbrayıl qəzasına Azərbaycana qarşı işğalçılıq müharibəsində iştirak etmiş rus zabiti P.M.Karyaginin adı verildi. Qafqaz təqviminin (1917) məlumatına görə Yelizavetpol quberniyasında 4 şəhər (Gorus, Yelizavetpol, Nuxa, Şuşa) və 8 qəza (Ərəş, Cavanşir, Yelizavetpol, Zəngəzur, Qazax, Karyagin, Nuxa, Şuşa) var idi. Yelizavetpol quberniyasının ərazisi 38922,43 kv. verst idi. Quberniyada 1275,131 nəfər əhali yaşayırdı, onların 1213,626 nəfəri yerli sakinlər, 61505 nəfər müvəqqəti yaşayanlar idi. Əhalinin 676377 nəfəri kişi, 598754 nəfəri qadın idi. 156,044 nəfər (12,24%) şəhərlərdə, 1119,087 nəfər (87,76%) qəzalarda yaşayırdı. Əhalinin etnik tərkibi belə idi: azərbaycanlılar 783065 nəfər (61,41%), ruslar 36957 (2,90%) və s. Yelizavetpol quberniyasında quberniya idarə sistemi mövcud idi Quberniyanı hərbi qubernator, 1872-ci ilin martından isə qubernator idarə edirdi. Xanların, bəylərin, ağaların əlində 440,7 min, kəndlilərin əlində 124,3 min desyatin torpaq vardı. Əhali müxtəlif kənd təsərrüfatı sahələri (taxılçılıq, ipəkçilik, üzümçülük, heyvandarlıq və s.), sənətkarlıq sənaye fəaliyyəti və ticarətlə məşğul olurdu. Quberniyada dağ-mədən və əlvan metallurgiya sənayesi müəssisələr (Yelizavetpol və Zəngəzur qəzaları) yerləşirdi. İpəkçiliyin əsas mərkəzi (Nuxa qəzası) də burada idi. Azərbaycan pambığının xeyli hissəsi Yelizavetpol quberniyasının pambıqtəmizləmə zavodlarında emal edilirdi. Üzümçülük və şərabçılıq inkişaf etmişdi. Birinci dünya müharibəsi (1914-1918) quberniyanın iqtisadiyyatına ağır zərbə vurmuşdu. Fevral inqilabından (1917) sonra Yelizavetpolda və digər qəza şəhərlərində ictimai təşkilatların icraiyyə komitələri yaradılmış, quberniya və onun qəzalarına Müvəqqəti hökumətin komissarları təyin olunmuşdu. Bununla bərabər Yelizavetpolda Fəhlə və Əsgər Deputatları Soveti də yaranmışdı Eyni zamanda, qəza şəhərlərində (Şuşa, Nuxa, Karyagin və b. də sovetlər təşkil edilmişdi. Sovetlərdə bolşeviklərin nüfuzu zəif idi. Yelizavetpol quberniyası Azərbaycan milli azadlıq hərəkatında mühüm yer tuturdu. 1905-07 illər inqilab dövründən genişlənən milli-siyasi təşkilatlanma davam edirdi. Milli azadlıq hərəkatının görkəmli xadimləri Nəsib bəy Yusifbəyli, Xəlil bəy Xasməmmədov, Xudadat bəy Rəfibəyli, Həsən bəy Ağayev və b. böyük iş aparırdılar Nəsib bəy Yusifbəyli 1917-ci ilin martında Türk ədəmi-mərkəziyyət partiyasının əsasını qoymuşdu. Milli azadlıq hərəkatına qarşı mübarizədə erməni-daşnak və bolşevik siyasi partiya və təşkilatları birləşərək, eyni mövqedən mübarizə aparırdılar. Oktyabr çevrilişindən (1917) sonraBakıda sovet hakimiyyətinin elan edilməsi milli azadlıq hərəkatının gedişində Yelizavetpol quberniyasının mövqeyini daha da möhkəmləndirdi. 5 (18) noyabrda Yelizavetpolda keçirilən Qafqaz müsəlmanlarının hərbi qurultayı azərbaycanlılardan ibarət hərbi hissələr yaradılması haqqında qərar çıxardı. Knyaz Maqalov başda olmaqla, müsəlman süvari polku yaradıldı.

İqlimi

Yelizavetpol quberniyasının iqlimi olduqca müxtəlifdir. Meşə zonasının hüdudlarından yuxarıya uzanan dağlıq ərazilər ilin demək olar ki, üç rübü qarlarla örtülü olur və orada tamamilə əhali yaşamır. Yay aylarında burada atmosfer və torpaq rütubətinin bolluğu zamanı, burada ot bitkisinin inkişafı köçərilərin buraya öz heyvanlarını otarmaq üçün gəlməsinə səbəb olur. Onlar burada avqustun sonuna qədər qalırlar. Dağ yaylalarından aşağıda, meşələrin yerləşdiyi zolaqda, iqlim hərçənd hələ sərt olmasına baxmayaraq, dənli bitkilərin (qarğıdalı və düyüdən başqa) becərilməsi ilə məşğul olmağa icazə verir; qışlar burada bol qarlı və kifayət qədər sərtdir, yay aylarında isə yağıntılı keçir, bəzən əkinlərə güclü ziyan vuran sıx dolu yağır. Dağ ətəklərində, dənli bitkilərdən başqa, bağçılıq təsərrüfatı və üzümlüklər meydana çıxır. Burada yerin süni suvarmasına ehtiyac duyulur. Nəhayət, geniş düzən və çöl sahələrində yay ayları uzun, isti və quru iqlimlə müşayiət olunur. Qış burada qısa və yumşaq keçir, yaz ayları qısa olur və tez zamanda yaya keçid edir. Yelizavetpol quberniyasında meşələr təxminən 856 min desyatin və ya bütün sahənin 21%-i qədər ərazi tutur. Ən böyük meşə sahələri Qazax və Zəngəzur qəzalarında cəmlənmişdir.

Əhali

1 yanvar 1885-ci və 1 yanvar 1886-cı il tarixinə Yelizavetpol quberniyası əhalisinin qəzalar üzrə bölgüsü
Qəza Ərazi[1], verst² Əhali, Kişilər, 01.01.1885[2] Əhali, Qadınlar, 01.01.1885[2] Əhali, Toplam, 01.01.1885[2] Əhali, Kişilər, 01.01.1886[2] Əhali, Qadınlar, 01.01.1886[2] Əhali, Toplam, 01.01.1886[2]
Yelizavetpol 8 398,2 48 881 42 768 91 649 49 399 43 222 92 621
Qazax 6 092,2 49 410 36 273 85 683 50 056 36 805 86 861
Nuxa 3 284 42 704 36 467 79 171 43 207 37 002 80 209
Ərəş 2 822,9 24 520 21 235 45 755 24 845 21 422 46 267
Cavanşir 3 904 32 504 23 639 56 143 32 811 23 856 56 667
Şuşa 4 446 43 725 36 140 79 865 44 488 36 669 81 157
Cəbrayıl 2 749 30 449 28 874 59 323 30 762 29 016 59 778
Zəngəzur 6 644 53 072 43 138 96 210 53 378 43 524 96 902
Yekun 38 340,3 368 655 301 456 670 111 372 827 304 818 677 645



İl Əhali
01.01.1874 576,952[3]
1883-1884 621.300
01.01.1885 670,111[2]
01.01.1886 677,645[3]
1894 856.700
1897 878,415
1915 1.243.50
№ İnzibati bölgüsü Mərkəz
1 Yelizavetpol qəzası Yelizavetpol (Gəncə)
2 Ərəş qəzası Ağdaş
3 Nuxa qəzası Şəki
4 Qazax qəzası Qazax
5 Cavanşir qəzası Tərtər
6 Qaryagin qəzası Qaryagin
7 Zəngəzur qəzası Gorus
8 Şuşa qəzası Şuşa
№ Qəza Qəza mərkəzi Sahəsi,
Verst² 		Əhali [4]
(1897), nəfər
1 Ərəş Ağdaş (528 nəfər) 2 829,6 67 277
2 Cavanşir Tərtər (752 nəfər) 4 818,4 72 719
3 Yelizavetpol Yelzavetpol (33 625 nəfər) 7 695,7 162 788
4 Zəngəzur Gorus (1 450 nəfər) 6 829,7 137 871
5 Qazax Qazax (1 769 nəfər) 6 024,2 112 074
6 Cəbrayıl Cəbrayıl 2 922,6 66 360
7 Nuxa Şəki (24 734 nəfər) 3 346,7 120 555
8 Şuşa Şuşa (25 881 nəfər) 4 315,6 138 771

Keç­miş Ye­li­za­vet­pol qu­ber­ni­ya­sın­da 1915-ci il­də əha­li­nin ən çox qa­rı­şıq ol­du­ğu Şu­şa, Zən­gə­zur, Qazax (Göy­çə ilə bir­lik­də), Qar­ya­gin, Cəbrayıl, Cavanşir ma­hal­la­rın­da əha­li­nin mil­li tər­ki­bi be­lə idi: 46 faiz mü­səl­man və 54 faiz er­mə­ni, 55 və 44,3 faiz, 49 və 46 faiz, 74,5 və 24,9 faiz, 67,5 və 31,6 faiz.

Milli tərkib






Yelizavetpol quberniyası əhalisinin milli tərkibi (1880)   azərbaycan tatarı (60,28 %)  ermənilər (32,63 %)  ruslar (1,5 %)  kürdlər (2,59 %)  udilər (1,63 %)  Qalanları (1,37 %)

1880-ci il tarixinə Yelizavetpol quberniyası əhalisinin milli tərkibi[5]
Etnik qrup Sayı Nisbəti
azərbaycan tatarı 357 917 60,28%
erməni 193 742 32,63%
kürd 15 366 2,59%
udi 9 667 1,63%
rus 8 891 1,5%
cekli (haputlu daxil) 2 288 1,37%*
kürəli 1 973 *
yəhudi 1 740 *
alman 1 326 *
rutul 665 *
qaraçı 245 *
yekun 593 784 100%






Yelizavetpol quberniyası əhalisinin milli tərkibi (1886)   azərbaycan tatarı (62,8 %)  ermənilər (33,1 %)  ruslar (1,91 %)  udilər (1,04 %)  farslar (0,45 %)  Qalanları (0,7 %)

1 yanvar 1886-cı il tarixinə Yelizavetpol quberniyası əhalisinin milli tərkibi[6]
Etnik qrup Sayı Nisbəti
tatar 425 577 62,8%
erməni 224 358 33,1%
rus 12 968 1,91%
udi 7 028 1,04%
fars 3 025 0,45%
alman 2 135 0,32%
yəhudi 1 907 0,28%
polyak, gürcü, yunan, türk, kürd və s. 647 0,1%
yekun 677 645 100%

Qəzalar üzrə

Yelizavetpol Quberniyasının 1897-ci il siyahıya alınması nəticələrinə əsasən etnik tərkibi.

Qəza Azərbaycanlılar Ermənilər Ləzgilər Ruslar Beloruslar Almanlar Kürdlər Tatlar Udinlər
Bütün Quberniyada 60,8 % 33,3 % 1,7 % 1,6 % … … … … …
Ərəş qəzası 70,1 % 20,5 % 8,7 % … … … … … …
Cəbrayıl qəzası 74,1 % 23,7 % … 1,1 % … … … … …
Cavanşır qəzası 71,6 % 26,9 % … … … … … … …
Yelizavetpol qəzası 63,9 % 26,4 % … 4,4 % 1,7 % 1,9 % … … …
Zəngəzur qəzası 51,6 % 46,1 % … … … … 1,3 % … …
Qazax qəzası 57,2 % 38,9 % … 3,0 % … … … … …
Nuxa qəzası 69,3 % 15,7 % 7,1 % … … … … 1,5 % 5,8 %
Şuşa qəzası 45,3 % 53,3 % … 1,0 % … … … … …

Dini etiqad

1880-ci il tarixinə Yelizavetpol quberniyası əhalisinin dini etiqadlarına görə bölgüsü[5]
Din/təriqət Sayı
şiə 234 172
qriqoryan 193 538
sünni 153 462
raskolnik 8 464
pravoslav 1 118
musəvi 1 704
protestant 724
yekun 593 784
  • 1880-ci il tarixinə Yelizavetpol quberniyasının 593,784 nəfər əhalisinin 387,634 nəfərini (və ya 65,28%-ni) müsəlmanlar, 203,844 nəfərini (və ya 34,33%-ni) məsihilər, 1,704 nəfərini (və ya 0,39%-ni) isə musəvilər təşkil edirdi.[5]
1 yanvar 1886-cı il tarixinə Yelizavetpol quberniyası əhalisinin dini etiqadlarına görə bölgüsü[6]
Din/təriqət Kişilər Qadınlar Toplam
şiə 136 889 109 232 246 121
qriqoryan 125 900 104 471 230 371
sünni 98 596 83 911 182 507
raskolnik 4 474 4 440 9 214
pravoslav 4 193 925 5 118
lüteran 1 216 919 2 135
musəvi 999 908 1 907
katolik 260 12 272
yekun 372 827 304 818 677 645
  • 1 yanvar 1886-cı il tarixinə Yelizavetpol quberniyasının 675,645 nəfər əhalisinin 428,628 nəfərini (və ya 63,25%-ni) müsəlmanlar, 247,110 nəfərini (və ya 36,47%-ni) məsihilər, 1,907 nəfərini (və ya 0,28%-ni) isə musəvilər təşkil edirdi.[6]

Məhkəmə sistemi

Yelizavetpol quberniyasının Yelizavetpol dairə məhkəməsinin tərkibində Yelizavetpol şəhəri üzrə 5, Göyçay şəhəri üzrə 2, Nuxa (Şəki) şəhəri üzrə 1, Şuşa şəhəri üzrə 4 notarius fəaliyyət göstərmişdir. Notariuslar olmayan yerlərdə bu vəzifələri barışdırıcı hakimlər, onlar olmayanda isə həmin hakimlərin köməkçiləri yerinə yetirirdi.

1870-ci ildə Yelizavetpol quberniyasında 6 cəza yeri vardı. Həcminə görə həmin binalar 365 nəfərdən ötrü nəzərdə tutulmuşdur. Buna baxmayaraq 1870-ci il ərzində burada saxlanılanların sayı 743 idi. 1870-ci ildə Yelizavetpol qəsrinə 640, Şuşa qəsrinə 640 və Nuxa qəsrinə 528 nəfər gətirilmişdir. Yelizavetpol dairə həbs evində saxlanılanların sayı 162 nəfər, Qazax həbs evində 555 nəfər, Zəngəzur həbs evində isə 207 nəfər olmuşdur. Quberniya, qəsr və həbs evlərinə 1870-ci ildə gətirilənlərin sayı 2551 nəfərə çatmışdır.

Seçki

Hökumət I Dumanı qovaraq, II Dumaya seçkilər elan etdi. Seçkilər 1907-ci ilin yanvar-fevral aylarında keçirildi. Seçkilərdən bir qədər evvəl Partiyasız müsəlman bloku meydana çıxdi. Bakı ərazisində seçkilərin gedişində sosial-demokrat bloku, daşnak və eserçi "Torpaq və azadliq" kedetçilər və partiyasız müsəlman bloku arasında mübarizə gedirdi. Yelizavetpol quberniyasında seçki kampaniyasının gedişini yuxarı sosial təbəqələrin nümayəndələri müəyyənləşdirirdilər. Seçkilər nəticəsində Fətəli İskəndər oglu Xoyski, İsmayil Zeynalabdin oglu Tagiyev, Məhəmməd aga Məhəmmədtagi suıtan oglu Şahtaxtinski, Mustafa Hacı Musa oglu Mahmudov, Mahmudtağı Mahmudov, Zeynal Eynal oglu Zeynalov Azərbaycandan II Dövlət Dumasına deputat seçildilər.

Qubernatorlar

  • Fokion Bulatov, 1868–1876
  • Aleksandr Nakaşidze, 1880–1897
  • Ivan Kireyev, 1897–1900
  • Nikolai Lutsau, 1900–1905
  • Yegor Baranovski, 1905 (acting)
  • Aleksandr Kalaçev, 1905–1907
  • Samkalov, 1907–1908
  • Georgi Kovalyev, 1908–1916
  • Mixail Poyarkov, 1916–1917
  • İbrahim ağa Vəkilov 1918-1920

Mənbə

  • ASE, V cild, Bakı, 1981, səh. 105

İstinadlar

  1. ↑ Кавказский Статистический комитет. Е.Кондратенко. 1886. "Кавказский календарь на 1887 год", стр. 198
  2. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Кавказский Статистический комитет. Е.Кондратенко. 1886. "Кавказский календарь на 1887 год", стр. 202
  3. ↑ 1 2 Кавказский Статистический комитет. Е.Кондратенко. 1886. "Кавказский календарь на 1887 год", стр. 197
  4. ↑ "Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г."
  5. ↑ 1 2 3 Тифлис, типография Главного Управления Наместника Кавказского. 1880. "Кавказский календарь на 1881 год"./П. Пространство и население Еавказскаго Наместничества. стр.22
  6. ↑ 1 2 3 Кавказский Статистический комитет. Е.Кондратенко. 1886. "Кавказский календарь на 1887 год", стр. 203

Həmçinin bax

Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Gəncə_quberniyası&oldid=3331571"