Tiflis Müsəlman əmirliyi

Tiflis Müsəlman Əmirliyi - (654-1122) Tiflis şəhərində yerləşən müsəlman dövləti.

İslam bölgəyə ilk gəlişindən etibarən indiki Gürcüstan torpaqlarında yayılmağa başlamışdır. VIII əsrin 30-cu illərində ərəblər Şərqi Gürcüstana yiyələndikdən sonra Tiflis şəhərini canişinliyin mərkəzinə çevirdilər. Tiflis əmiri əvvəlcə bütün Şərqi Gürcüstan əmirinə tabe idi. Sonralar ərəb xilafətinin zəifləməsi nəticəsində canişinliyin ərazisi Tiflis müsəlman əmirliyi ilə məhdudlaşdı. IX əsrin əvvəllərində isə təkcə Kartli, XI əsrdə isə ancaq Tiflis və ona bitişik vilayətlər əmirin hakimiyyəti altında qalmışdı. IX əsrdən etibarən əmirlərin müstəqillik uğrunda mübarizəsi başlandı və 80-ci illərdə onlar buna nail oldular. Tiflis Müsəlman əmirliyi XI əsrin sonlarına kimi öz müstəqilliyini saxladı. 1122-ci ildə baş vermiş Didqori döyüşü nəticəsində Tiflis Müsəlman əmirliyi ləğv edilərək Gürcüstan dövlətinin tərkibinə qatıldı. Tiflis əmirliyi dövründə hakimiyyət ardıcıl olaraq 3 nəslin (sülalənin) əllərində cəmləşmişdir; bunlar - Şüeybilər, Şeybanilər və Cə'fərilər nəsilləridir.

Əmirliyin yaranması

Tiflis müsəlman əmirliyi Qafqazın ərəb orduları ilə 645-ci ildə başlayan fəthi prosesində, 735-ci ildə Tiflis şəhərinin Mərvanın başçılıq etdiyi ərəb orduları tərəfindən tutulması ilə yaranmışdır. Mərvan Əməvilər sülaləsindən olmaqla, xristian əhalisi arasında çox qeyri-populyar idi. Mərvan bütün Qafqazın canişini təyin olundu, onun vəzifəsinə yerli əhalini islamlaşdırmaq daxil idi, həmçinin o Tiflisə əmir təyin edirdi.

Ərazisi

Əvvəlcə Tiflis əmirliyinə bütün Şərqi Gürcüstan tabe idi, lakin VIII—IX əsrlərdən etibarən əmirliyin ərazisi tədricən kiçilməyə başladı. Lakin Borçalı ərazisində əmirlik tam olaraq möhkəmlənmişdi. IX əsrin sonunda əmirliyin cənub əraziləri erməni Baqratuni sülaləsi tərəfindən işğal edildi. IX əsrin ortalarında etibarən əmirliyin ərazisində qalan yeganə müsəlman şəhəri Tiflis idi. O zaman Tiflis Dərbəddən sonra Qafqazın ikinci ən böyük şəhəri idi və müsəlman şəhəri üslubunda qurulmuşdu. Şəhərdən kənarda yaşayan kənd və dağ əhalisi hələ də xristian olaraq qalmaqda idi. VIII əsrin ortalarında başlanmış mübarizənin nəticəsində Abxaziya knyazlığı ərəblərdən azad oldu, daha sonra IX əsrdə Lazika ərazisi Bizans tərəfindən ələ keçirildi.

Tiflis əmirliyi.

Tiflis qədim Albaniyanın 29 şəhərindən biri olmuşdur. II əsrin antik müəllifi

Ptolemeyin “Coğrafiya” əsərində qədim alban şəhərlərinin yerləşdiyi əraziləri coğrafi

koordinatlarla göstərmişdir və buradan aydın olur ki, 840

 15 – 460

 50 koordinatda Tilbis

şəhəri yerləşmişdir ki, bu da coğrafi cəhətdən bu günkü Tiflis şəhərinin yerləşdiyi

ərazidir. Ərəb işğallarına qədərki dövrdəTiflis Albaniyanın Kombisena vilayətinin

mərkəzi olmuşdur.

Tiflis əmirliyi VIII əsrin sonu – IX əsrin əvvəllərində yaranmışdır və onu idarə edən ilk

sülalə Şuaybilər sülaləsi olmuşdur. Əmirliyin qurucusu İsmayil ibn Şuaybi sayılır. 809-

cu ildə Xəlifə Harun ər-Rəşidin ölümündən sonra Xilafətdə qarışıqlıq düşür və fürsətdən

istifadə edən İsmayıl ibn Şuayb Tiflis əmirliyinin əsasını qoyur. Harun ər-Rəşidi əvəz

edən xəlifə Əmin(809-813) İsmayıl ibn Şuaybı əmir kimi tanıyır. 813-cü ildə xəlifə

Əmini Məmun əvəz edir(813-833). Xəlifə Məmun İsmayıl ibn Şuaybı Tiflis əmiri

titulundan məhrum etdi, əvəzinə Məhəmməd ibn Attabı (813-829) Tiflisə əmir təyin

etdi. 830-cu illərdə İshaq ibn İsmayıl yenidən Şuaybıların hakimiyyətini bərpa etdi və MÜƏLLİF: TARİX ELMLƏRİ DOKTORU İKRAM AĞASİYEV

_____________________________________________________________________________

96

853-cü ilədək Tiflis əmirliyini idarə etdi. 853-cü ildən sonra Məzyədilər sülaləsinin

nümayəndəsi Məhəmməd ibn Yəzid tərəfindən işğal olundu və Tiflisi Şeybanilər

nəslinin nümayəndələri idarə etməyə başladılar.

880-ci illərdən Tiflis əmiri Cəfər ibn Əli təyin edilir. Tiflis əmirliyində cəfərilər

sülaləsinin hakimiyyəti başlayır. Bu dövrdən başlayaraq Tiflis əmirliyində hakimiyyət

irsi xarakter alır və əmirliyin ləğvinə qədər, yəni 1122-ci ilədək onu cəfərilər sülaləsi

idarə etmişdir. Təqribən 400 ilə yaxın mövcud olmuş bu müsəlman əmirliyi Avropa

xaçlılarının dəstəyi ilə gürcü çarı IV David tərəfindən işğal edilmiş və zaman-zaman

xristianlaşdırılmışdır.

 Dərbənd əmirliyi.

Dərbənd Azərbaycanın ən qədim şəhərlərindən biridir. Dərbənd şəhəri və onunla qonşu

olan ərazilər Azərbaycan Albaniyasında ən qədim yaşayış məskənlərindən biri hesab

olunur. Bunu çoxsaylı ilk mənbələr və tədqiqat əsərləri birmənalı şəkildə təsdiq edir.

VII əsrin ortalarında Dərbənd ərəblər tərəfindən işğal olundu.Xilafətin Şimal ölkələri ilə

ticarət mübadiləsində əhəmiyyətli mövqe tutan «Qapılar qapısı» Bab əl-Əbvab-Dərbənd

Albaniyanın ikinci böyük şəhəri idi. Ərəb xəlifələri Dərbəndin strateji və ticarət-ötürücü

məntəqə kimi xüsusi əhəmiyyətini nəzərə alaraq, onun azad şəhər statusunu saxladılar.

Şəhəri əmirlər və ya rəislər şurası idarə etməyə başladı. Hələ 736-cı ildə xəlifə Hişamın

dövründə Əsəd Zafir başda olmaqla Dərbəndə göndərilmiş 400 dövlət məmuru bu

idarəçiliyin əsasını qoydu. Şəhərin idarəçiliyinə rəhbərlik edən rəislər rəisi nizamnamə

çərçivəsində onun mühafizəsini təşkil etməli, qanun-qayda və təmizliyi gözləməli oldu.

Dərbənd qalasında, eləcə də digər sərhəd qalalarında yerləşdirilmiş hərbi hissələr

xidmət müqabilində, xəzinədən maaş almır, yerli ehtiyatlar hesabına saxlanılırdılar.

Xəlifənin sərəncamı ilə sərhədyanı bölgənin «kafir» düşmənlə üz-üzə qalan döyüşçü-

qazi əhalisinə vəqf payı kimi bütöv vilayətlərlə yanaşı, Abşeronun neft və duz

yataqlarından əldə olunan gəlirlər verilirdi. Xəlifə Harun ər-Rəşid dövründə şəhərlilərin

rifahını yaxşılaşdırmaq üçün Dərbəndə Rubas çayından bir neçə kanal çəkildi, burada

bağ və bostanlar salındı, dəyirmanlar tikildi.  MÜƏLLİF: TARİX ELMLƏRİ DOKTORU İKRAM AĞASİYEV

_____________________________________________________________________________

97

861-ci ildə I Haşim ibn Suraka Dərbənd əmiri olmuş, ərəb xilafətindəki daxili

ixtilaflardan istifadə edərək 869-cu ildə Dərbənd əmirliyini müstəqil elan etmişdir.

Dərbənd əmirliyi Azərbaycanın şimal-şərqində yerləşirdi. Paytaxtı Dərbənd şəhəri idi.

Dərbənddən sonra ən əhəmiyyətli şəhərləri Məsqət və Şabran olmuşdur. 883-cü ildə

Dərbənd əmirliyi xəlifə Əl- Mütəmid tərəfindən tanınmışdır və Bakının neft mədənləri

və duz göllərinin idarəçiliyi Dərbənd əmirlərinə həvalə edilmişdir. Beləliklə, IX əsrin

sonuna Dərbənd əmirliyinin ən önəmli şəhərləri sırasına Bakı da əlavə olundu. Əmirlik

siyasi quruluşuna görə monarxiya idi, yəni hakimiyyət irsi xarakter daşıyırdı. Əmirdən

sonra əmirliyin idarə olunmasında rol oynayan ikinci şəxslər rəislər idi. Rəislik də

atadan oğula keçən bir titul idi. Dərbənd əmirliyinin xüsusiyyəti onda idi ki, əmir titulu

irsən ötürülsə də, bu titula namizəd rəislər tərəfindən təsdiqlənməli idi. Əgər, hər hansı

bir namizəd rəisləri qane etməzdisə, o, əmir seçilə bilməzdi və əvəzinə əmir

sülaləsindən olan başqa namizəd irəli sürülə bilərdi.

Əmirliyin dövlət dili ərəb dili olmuşdur və sonrakı dövrlərdə Dərbənddə yaşayan ərəb

nəsilləri tam türkləşmiş və dövlət idarəçiliyində türk dilindən istifadə edilmişdir.

Kargüzarlıq isə yalnız ərəb dilində aparılırdı. Ticarətdə ərəb pullarından – dirhəm və

dinardan istifadə edilirdi. Əmirliyin əhalisinin əsas hissəsini hələ eramızdan əvvəl VII VI əsrlərdən Dərbənddə məskunlaşan müxtəlif türk tayfaları təşkil edirdi. VII əsrin

ortalarından burada yurd salan gəlmə ərəb əhalisi də əhəmiyyətli çəkiyə malik idi.

Dağıstan xalqlarına yalnız ucqar kəndlərdə rast gəlinirdi. Dərbənd şəhərinə onlar yalnız

alış-veriş etmək gələrdilər. I Haşim ibn Surakadan sonra Dərbəndi haşimilər nəslindən

olan daha 21əmir idarə etmişdir. Əmirliyin son illəri ara müharibələri ilə keçmişdir.

Belə ki, əmir II Maymunun (ikincinin) dövründə əvvəlcə şəddadilər, daha sonra – 1065-

ci ildə Şirvanşah I Fəribürz Dərbəndi talan etmişdir. Elə həmin il Müfərric adlı tanınmış

rəislərdən biri 6 yaşlı şahzadə III Əbdülmalik ibn Ləşkərinin adından istifadə edib II

Maymunu devirmişdir. Lakin III Əbdülmalik 1075-ci ildə devrildi, həbs edildi və II

Maymun hakimiyyətə qaytarıldı. 1075-ci ilin dekabrında II Maymun səlcuqlar

tərəfindən devrildi və Dərbənd əmirliyinin əraziləri Səlcuq imperiyasının vassalı