Azərbaycan mədəniyyəti: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Number Pi (müzakirə | töhfələr)
6.173 redaktə
Number Pi (müzakirə | töhfələr)
6.173 redaktə
Sətir 375: Sətir 375:
==== Orta əsrlər ====
==== Orta əsrlər ====
{{həmçinin bax|Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının xronologiyası}}
{{həmçinin bax|Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının xronologiyası}}
<div class="floatleft" style="background-color:white;border:1px; font-size:90%; solid #C8C8C8;padding:1em;text-align:center">
{{Şəkillər sırası|Portrait of Nasimi.jpg|Sultan Yaqub.JPG|Abbas II of Persia.jpg|e=200|mətn=''Soldan sağa'': [[İmadəddin Nəsimi]] (1356-1434), [[Sultan Yaqub]] (?-1490), [[II Şah Abbas|Sani]] (1632-1666) |color=black|üfüqi=left}}
[[Şəkil:Portrait of Nasimi.jpg|168px]] [[Şəkil:Sultan Yaqub.JPG|156px]] <br />[[İmadəddin Nəsimi|Nəsimi]] (1369-1417) və [[Sultan Yaqub]] (?-1490)
</div >


Azərbaycan ədəbiyyatı oğuz və qıpçaq tayfalarının dilləri əsasında yaransa da, ərəb və fars dilləri ona böyük təsir edib. Azərbaycan türkcəsində yazan şairlər həmçinin farsca yazıblar. XIII-XIV əsrlərdə Xorasanda yaşamış [[İzzəddin Həsənoğlu]] Azərbaycan ədəbiyyatının banisi hesab edilir. Azərbaycan ədəbi dili XIII əsrdə formalaşmağa başlayıb, XIV—XV əsrlərdə isə yazılı Azərbaycan ədəbiyyatı ortaya çıxıb. Klassik Azərbaycan ədəbiyyatı monqol işğalından sonra ortaya çıxmış, Səfəvilərin dövründə inkişaf etmişdir.<ref name="abc" /> Əlisöhbət Sumbatzadəyə görə XVIII əsrdə müstəqil Azərbaycan dili ortaya çıxmışdır.
Azərbaycan ədəbiyyatı oğuz və qıpçaq tayfalarının dilləri əsasında yaransa da, ərəb və fars dilləri ona böyük təsir edib. Azərbaycan türkcəsində yazan şairlər həmçinin farsca yazıblar. XIII-XIV əsrlərdə Xorasanda yaşamış [[İzzəddin Həsənoğlu]] Azərbaycan ədəbiyyatının banisi hesab edilir. Azərbaycan ədəbi dili XIII əsrdə formalaşmağa başlayıb, XIV—XV əsrlərdə isə yazılı Azərbaycan ədəbiyyatı ortaya çıxıb. Klassik Azərbaycan ədəbiyyatı monqol işğalından sonra ortaya çıxmış, Səfəvilərin dövründə inkişaf etmişdir.<ref name="abc" /> Əlisöhbət Sumbatzadəyə görə XVIII əsrdə müstəqil Azərbaycan dili ortaya çıxmışdır.
Sətir 381: Sətir 383:
Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında mühüm rolu XIV-XV əsrlərdə yaşamış [[hürufizm]] tərəfdarı [[İmadəddin Nəsimi]] oynayıb. Nəsiminin müasirləri — [[Mustafa Zərir]], [[Qazi Bürhanəddin]] və [[Şah Qasım Ənvar]] da azərbaycanca şeirlər yazırdılar. Qazı Bürhanəddinin divanının leksikası müasir Azərbaycan dili leksikasından fərqlənməsə də, o, digər türkdilli şairlərin divanlarının leksik quruluşundan fərqlənirdi.<ref>В. И. Асланов. Из наблюдений над лексикой «Дивана» Кады Бурханеддина / Туркологика. Андрей Николаевич Кононов, Юрий Ашотович Петросян, Академия наук СССР. Отделение литературы и языка, Институт востоковедения (Академия наук СССР). — Л.: Наука, 1976. — С. 221. — 363 с. {{oq|ru|В Британском музее хранится единственный список «Дивана» незаслуженно забытого поэта Кады Бурханеддина Сивасского, одного из ярких представителей тюркоязычной литературы XIV века. «Диван», датированный 1393 г. и содержащий более 20 тыс. стихотворных строк, имеет большое значение не только для изучения истории тюркоязычной литературы, но и для исследования лексики грамматики, диалектологии юго-западной группы тюркских языков, в частности и азербайджанского языка в историческом аспекте. Лексика «Дивана» (в дальнейшем он именуется сокращенно — ДКБ) не имеет существенных расхождений с лексикой современного азербайджанского языка, но она значительно отличается от лексического состава диванов других тюркоязычных поэтов, не только эпохи самого Кады Бурханеддина…}}</ref> Dövründə ədəbi dilin möhkəmləndiyi Qaraqoyunlu hökmdarı [[Cahanşah]] "Həqiqi" təxəllüsü ilə Azərbaycan və fars dilində şeirlər yazırdı.<ref>Minorsky V. Jihan-shah Qara-Qoyunlu and his poetry.— BSOAS, XVI/2, London, 1954, p. 283, цит. по: [http://vostlit.narod.ru/Texts/rus/Hunji/vved.htm]</ref> Digər bir XV əsr şairi Xətai Təbrizi "Yusif və Züleyxa" poemasını özü də azərbaycanca<ref name=autogenerated1>[http://www.iranica.com/articles/azerbaijan-x Encyclopædia Iranica: Azerbaijan x. Azeri Literature]{{oq|en|Among the Azeri poets of the 9th/15th century mention should be made of Ḵaṭāʾī Tabrīzī. He wrote a maṯnawī entitled Yūsof wa Zoleyḵā, and dedicated it to the Āq Qoyunlū Sultan Yaʿqūb (r. 883-96/1478-90), '''who himself wrote poetry in Azeri'''.}}</ref> şeirlər yazan Ağqoyunlu hökmdarı [[Sultan Yaqub]]a həsr etmişdir.<ref name="autogenerated1" /> Bu poema azərbaycan dilində yazılmış ilk poemalardan biri hesab edilir.<ref>Хәтаи Тәбризи / Под ред. Дж. Кулиева. — Азербайджанская советская энциклопедия: Главная редакция Азербайджанской советской энциклопедии, 1987. — Т. X. — С. 80.</ref>Sultan Yaqubun sarayında həmçinin Əlişir Nəvai üslubu ilə Azərbaycan dilində yazmış [[Kişvəri]] yaşayırdı. Şah İsmayılın dövründə məlik üş-şüara titulu almış Azərbaycan şairi [[Həbibi]] də Sultan Yaqubun sarayında təhsil almışdı.
Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında mühüm rolu XIV-XV əsrlərdə yaşamış [[hürufizm]] tərəfdarı [[İmadəddin Nəsimi]] oynayıb. Nəsiminin müasirləri — [[Mustafa Zərir]], [[Qazi Bürhanəddin]] və [[Şah Qasım Ənvar]] da azərbaycanca şeirlər yazırdılar. Qazı Bürhanəddinin divanının leksikası müasir Azərbaycan dili leksikasından fərqlənməsə də, o, digər türkdilli şairlərin divanlarının leksik quruluşundan fərqlənirdi.<ref>В. И. Асланов. Из наблюдений над лексикой «Дивана» Кады Бурханеддина / Туркологика. Андрей Николаевич Кононов, Юрий Ашотович Петросян, Академия наук СССР. Отделение литературы и языка, Институт востоковедения (Академия наук СССР). — Л.: Наука, 1976. — С. 221. — 363 с. {{oq|ru|В Британском музее хранится единственный список «Дивана» незаслуженно забытого поэта Кады Бурханеддина Сивасского, одного из ярких представителей тюркоязычной литературы XIV века. «Диван», датированный 1393 г. и содержащий более 20 тыс. стихотворных строк, имеет большое значение не только для изучения истории тюркоязычной литературы, но и для исследования лексики грамматики, диалектологии юго-западной группы тюркских языков, в частности и азербайджанского языка в историческом аспекте. Лексика «Дивана» (в дальнейшем он именуется сокращенно — ДКБ) не имеет существенных расхождений с лексикой современного азербайджанского языка, но она значительно отличается от лексического состава диванов других тюркоязычных поэтов, не только эпохи самого Кады Бурханеддина…}}</ref> Dövründə ədəbi dilin möhkəmləndiyi Qaraqoyunlu hökmdarı [[Cahanşah]] "Həqiqi" təxəllüsü ilə Azərbaycan və fars dilində şeirlər yazırdı.<ref>Minorsky V. Jihan-shah Qara-Qoyunlu and his poetry.— BSOAS, XVI/2, London, 1954, p. 283, цит. по: [http://vostlit.narod.ru/Texts/rus/Hunji/vved.htm]</ref> Digər bir XV əsr şairi Xətai Təbrizi "Yusif və Züleyxa" poemasını özü də azərbaycanca<ref name=autogenerated1>[http://www.iranica.com/articles/azerbaijan-x Encyclopædia Iranica: Azerbaijan x. Azeri Literature]{{oq|en|Among the Azeri poets of the 9th/15th century mention should be made of Ḵaṭāʾī Tabrīzī. He wrote a maṯnawī entitled Yūsof wa Zoleyḵā, and dedicated it to the Āq Qoyunlū Sultan Yaʿqūb (r. 883-96/1478-90), '''who himself wrote poetry in Azeri'''.}}</ref> şeirlər yazan Ağqoyunlu hökmdarı [[Sultan Yaqub]]a həsr etmişdir.<ref name="autogenerated1" /> Bu poema azərbaycan dilində yazılmış ilk poemalardan biri hesab edilir.<ref>Хәтаи Тәбризи / Под ред. Дж. Кулиева. — Азербайджанская советская энциклопедия: Главная редакция Азербайджанской советской энциклопедии, 1987. — Т. X. — С. 80.</ref>Sultan Yaqubun sarayında həmçinin Əlişir Nəvai üslubu ilə Azərbaycan dilində yazmış [[Kişvəri]] yaşayırdı. Şah İsmayılın dövründə məlik üş-şüara titulu almış Azərbaycan şairi [[Həbibi]] də Sultan Yaqubun sarayında təhsil almışdı.


XVI əsrdə yaşamış Səfəvi hökmdarı [[Şah İsmayıl]] "Xətai" ləqəbilə əsasən doğma <ref name="Rizvi">Kishwar Rizvi. The Safavid Dynastic Shrine. — I.B.Tauris & Co Ltd, 2010. — С. 4. — ISBN 9781848853546. {{oq|en|In masterfully composed poetry, written in his native Azeri Turkish, Isma’il roused the passions of his Qizilbash, using the language of charismatic leadership and millennialism.}}</ref> [[azərbaycan dili]]ndə<ref>V. Minorsky, "The Poetry of Shah Ismail I," Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London 10/4 (1942): 1006–53.</ref>, qismən [[fars dili]]ndə yazmışdır. Onun oğlu [[Sam mirzə Səfəvi]], həmçinin bəzi sonrakı müəlliflər iddia edir ki, o, azərbaycan dilində <ref> G. Doerfer. [http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-viii Azeri Turkish (англ.)]. — Encyclopædia Iranica, 1988. — Т. III. — С. 245-248. {{oq|en|Other important Azeri authors were Shah Esmāʿīl Ṣafawī “Ḵatāʾī” (1487-1524),…}} </ref><ref>[http://www.iranicaonline.org/articles/esmail-i-safawi#ii Roger M. Savory, Ahmet T. Karamustafa. Esmail I Ṣafawi (англ.). — Encyclopædia Iranica, 1998. — Т. VIII. — С. 628-636.] {{oq|en|To make this daʿwa more effective, Esmāʿīl addressed to his Turkman followers simple verses in the Azeri dialect of Turkish, using the pen name (taḵalloṣ) of Ḵaṭāʾī (see ii). These poems provide incontrovertible proof that Esmāʿīl encouraged his disciplesto consider him a divine incarnation}} </ref><ref>[http://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/91400/%D0%98%D1%81%D0%BC%D0%B0%D0%B8%D0%BB Исмаил I] — статья из Большой советской энциклопедии {{oq|ru|Поощрял развитие ремесла и торговли, укреплял государственный аппарат. Объявил государственной религией Шиизм. Покровительствовал поэтам, художникам, учёным. И. I известен как крупный азербайджанский поэт (писал под псевдонимом Хатаи).}} </ref><ref name="Rizvi" /> yazdığı qədər farsca da yazıb, ancaq dövrümüzə onun farsca şeirlərinin az bir hissəsi gəlib çatıb. Şah İsmayıldan başlayaraq təqribən bir əsr boyunca Səfəvi imperiyasında azərbaycan dili sarayda, orduda və məhkəmədə istifadə edilib. Bu dövrdə həmçinin Şah İsmayılın nəvəsi, anası Şirvanşahlar sülaləsindən olan [[İbrahim mirzə Cahi]] farsca və türkcə şeirlər yazırdı.<ref>Simpson, Marianna S., Ebrāhīm Mīrzā in Encyclopedia Iranica, 1997, [http://www.iranicaonline.org/articles/ebrahim-mirza online text], accessed February 25, 2011</ref> [[II Abbas]] (Sani ləqəbi ilə) və onun tarixçisi və [[Şah Süleyman Səfəvi]]nin vəziri [[Məhəmməd Tahir Vəhid Qəzvini]] azərbaycanca şeirlər yazırdı. Rey şəhərindən olan Tərzi Əfşar farsca və Azərbaycan türkcəsindəki yumoristik şeirlərdən ibarət kiçik divan müəlifi idi. Tərziçilik adlanan bu növ poeziya İsfahan sarayında məşhur idi.<ref name="abc" /> Bu dövrdə İraqda yaşamış [[azərbaycan dili|azərbaycanca]]<ref>Peter Rollberg. The modern encyclopedia of Russian and Soviet literature (including Non-Russian and Emigre literatures) / Edited by Harry B. Weber. — Academic International Press, 1987. — Т. 8. — С. 76. {{oq|en|In Mesopotamia Fuzuli was in intimate contact with three cultures — Turkic, Arabic, and Persian. Besides his native Azeri, he learned Arabic and Persian at an early age and acquired a through command of the literatures in all three languages, an accomplishment in wich the cosmopolitan literary and scholarly circles of Hilla played an important role.}}</ref><ref> Л. И. Климович. Литература народов СССР: хрестоматия для высших учебных заведений. — 3. — Просвещение, 1971. — Т. 1. — С. 89. {{oq|ru|Учился Физули сначала в Кербеле, а затем в [[Багдад]]е. Свободно владея тремя языками Ближнего Востока, он и стихи свои писал как по-[[азербайджанский язык|азербайджански]], так и по-[[фарси|персидски]] и по-[[арабский язык|арабски]]. На родном [[азербайджанский язык|азербайджанском языке]] им, в частности, написана романтическая поэма «Лейли и Меджнун», которая, как и другие произведения Физули, впервые в истории азербайджанской литературы с такой полнотой показала, что [[азербайджанский язык]] по своей выразительности, богатству и гибкости не уступает другим [[Ближний Восток|ближневосточным]] литературным языкам.}}</ref>, [[fars dili|farsca]]<ref> Bakir, Ziya Halil (2007) Türk literatürü dahileri toplamı. Kubbealtı Neşriyatı, İstanbul, s.239</ref>, [[ərəb dili|ərəbcə]] yazan [[Məhəmməd Füzuli]] Azərbaycan poeziyasının klassiki hesab edilir. Onun Azərbaycan dilində yazdığı əsərlərinə "[[Leyli və Məcnun (Füzuli)|Leyli ilə Məcnun]]", "Bəngü Badə", "Söhbətül Əsmar", "Şah və dilənçi" və "Şikayətnamə" kimi əsərləri misal çəkmək olar. O, Azərbaycan və türk poeziyasının inkişafında böyük rol oynayıb<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/295642/Islamic-arts/13747/Ottoman-Turkey Encyclopaedia Britannica, s.v. Islamic Art]
XVI əsrdə yaşamış Səfəvi hökmdarı [[Şah İsmayıl]] "Xətai" ləqəbilə əsasən doğma <ref name="Rizvi">Kishwar Rizvi. The Safavid Dynastic Shrine. — I.B.Tauris & Co Ltd, 2010. — С. 4. — ISBN 9781848853546. {{oq|en|In masterfully composed poetry, written in his native Azeri Turkish, Isma’il roused the passions of his Qizilbash, using the language of charismatic leadership and millennialism.}}</ref> [[azərbaycan dili]]ndə<ref>V. Minorsky, "The Poetry of Shah Ismail I," Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London 10/4 (1942): 1006–53.</ref>, qismən [[fars dili]]ndə yazmışdır. Onun oğlu [[Sam mirzə Səfəvi]], həmçinin bəzi sonrakı müəlliflər iddia edir ki, o, azərbaycan dilində <ref> G. Doerfer. [http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-viii Azeri Turkish (англ.)]. — Encyclopædia Iranica, 1988. — Т. III. — С. 245-248. {{oq|en|Other important Azeri authors were Shah Esmāʿīl Ṣafawī “Ḵatāʾī” (1487-1524),…}} </ref><ref>[http://www.iranicaonline.org/articles/esmail-i-safawi#ii Roger M. Savory, Ahmet T. Karamustafa. Esmail I Ṣafawi (англ.). — Encyclopædia Iranica, 1998. — Т. VIII. — С. 628-636.] {{oq|en|To make this daʿwa more effective, Esmāʿīl addressed to his Turkman followers simple verses in the Azeri dialect of Turkish, using the pen name (taḵalloṣ) of Ḵaṭāʾī (see ii). These poems provide incontrovertible proof that Esmāʿīl encouraged his disciplesto consider him a divine incarnation}} </ref><ref>[http://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/91400/%D0%98%D1%81%D0%BC%D0%B0%D0%B8%D0%BB Исмаил I] — статья из Большой советской энциклопедии {{oq|ru|Поощрял развитие ремесла и торговли, укреплял государственный аппарат. Объявил государственной религией Шиизм. Покровительствовал поэтам, художникам, учёным. И. I известен как крупный азербайджанский поэт (писал под псевдонимом Хатаи).}} </ref><ref name="Rizvi" /> yazdığı qədər farsca da yazıb, ancaq dövrümüzə onun farsca şeirlərinin az bir hissəsi gəlib çatıb. Şah İsmayıldan başlayaraq təqribən bir əsr boyunca Səfəvi imperiyasında azərbaycan dili sarayda, orduda və məhkəmədə istifadə edilib. Bu dövrdə həmçinin Şah İsmayılın nəvəsi, anası Şirvanşahlar sülaləsindən olan [[İbrahim mirzə Cahi]] farsca və türkcə şeirlər yazırdı.<ref>Simpson, Marianna S., Ebrāhīm Mīrzā in Encyclopedia Iranica, 1997, [http://www.iranicaonline.org/articles/ebrahim-mirza online text], accessed February 25, 2011</ref>
<div class="floatright" style="background-color:white;border:1px; font-size:90%; solid #C8C8C8;padding:1em;text-align:center">
[[Şəkil:Fuzûlî.jpg|148px]] [[Şəkil:Abbas II of Persia.jpg|184px]] <br />[[Məhəmməd Füzuli|Füzuli]] (1483-1556) və [[II Şah Abbas|Sani]] (1632-1666)
</div >
XVII əsrdə yaşamış [[II Abbas]] (Sani ləqəbi ilə) və onun tarixçisi və [[Şah Süleyman Səfəvi]]nin vəziri [[Məhəmməd Tahir Vəhid Qəzvini]] azərbaycanca şeirlər yazırdı. Rey şəhərindən olan Tərzi Əfşar farsca və Azərbaycan türkcəsindəki yumoristik şeirlərdən ibarət kiçik divan müəlifi idi. Tərziçilik adlanan bu növ poeziya İsfahan sarayında məşhur idi.<ref name="abc" /> Bu dövrdə İraqda yaşamış [[azərbaycan dili|azərbaycanca]]<ref>Peter Rollberg. The modern encyclopedia of Russian and Soviet literature (including Non-Russian and Emigre literatures) / Edited by Harry B. Weber. — Academic International Press, 1987. — Т. 8. — С. 76. {{oq|en|In Mesopotamia Fuzuli was in intimate contact with three cultures — Turkic, Arabic, and Persian. Besides his native Azeri, he learned Arabic and Persian at an early age and acquired a through command of the literatures in all three languages, an accomplishment in wich the cosmopolitan literary and scholarly circles of Hilla played an important role.}}</ref><ref> Л. И. Климович. Литература народов СССР: хрестоматия для высших учебных заведений. — 3. — Просвещение, 1971. — Т. 1. — С. 89. {{oq|ru|Учился Физули сначала в Кербеле, а затем в [[Багдад]]е. Свободно владея тремя языками Ближнего Востока, он и стихи свои писал как по-[[азербайджанский язык|азербайджански]], так и по-[[фарси|персидски]] и по-[[арабский язык|арабски]]. На родном [[азербайджанский язык|азербайджанском языке]] им, в частности, написана романтическая поэма «Лейли и Меджнун», которая, как и другие произведения Физули, впервые в истории азербайджанской литературы с такой полнотой показала, что [[азербайджанский язык]] по своей выразительности, богатству и гибкости не уступает другим [[Ближний Восток|ближневосточным]] литературным языкам.}}</ref>, [[fars dili|farsca]]<ref> Bakir, Ziya Halil (2007) Türk literatürü dahileri toplamı. Kubbealtı Neşriyatı, İstanbul, s.239</ref>, [[ərəb dili|ərəbcə]] yazan [[Məhəmməd Füzuli]] Azərbaycan poeziyasının klassiki hesab edilir. Onun Azərbaycan dilində yazdığı əsərlərinə "[[Leyli və Məcnun (Füzuli)|Leyli ilə Məcnun]]", "Bəngü Badə", "Söhbətül Əsmar", "Şah və dilənçi" və "Şikayətnamə" kimi əsərləri misal çəkmək olar. O, Azərbaycan və türk poeziyasının inkişafında böyük rol oynayıb<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/295642/Islamic-arts/13747/Ottoman-Turkey Encyclopaedia Britannica, s.v. Islamic Art]
Islāmic literatures. The period from 1500 to 1800. Ottoman Turkey Poetry of Fuzûlî</ref><ref>''Jonathan Dewald''. Europe 1450 to 1789: Encyclopedia of the Early Modern World. — Charles Scribner’s Sons, 2004 — p.83 — ISBN 0-684-31206-9, 978068431206: ''«The reach of Ottoman literature is attested to by the case of Fuzuli (d. 1556), an attendant of a shrine in Iraq.»''</ref>
Islāmic literatures. The period from 1500 to 1800. Ottoman Turkey Poetry of Fuzûlî</ref><ref>''Jonathan Dewald''. Europe 1450 to 1789: Encyclopedia of the Early Modern World. — Charles Scribner’s Sons, 2004 — p.83 — ISBN 0-684-31206-9, 978068431206: ''«The reach of Ottoman literature is attested to by the case of Fuzuli (d. 1556), an attendant of a shrine in Iraq.»''</ref>


17:50, 2 mart 2016 tarixindəki versiya

Gəncə xalçaçılıq məktəbinə aid Fəxralı xalçası

Azərbaycan mədəniyyəti — Azərbaycanda yaşayan xalqların və tarixən mövcud olmuş dövlətlərin mədəniyyəti. Azərbaycanda mədəniyyətin inkişafına regionda tarixən baş verən siyasi və hərbi hadisələr və onun Şərqi Qərblə birləşdirən ərazidə yerləşməsi təsir edib.

XIV—XV əsrlərdə Azərbaycanda yaşıyan əsas xalqın — Azərbaycan türk etnosunun formalaşmasıyla Azərbaycan mədəniyyəti inkişaf edir. Stabil mərkəzləri olmayan bu mədəniyyəti bəzi dövrlərdə Osmanlı mədəniyyətindən fərqləndirmək çətindir. XV əsrdə Azərbaycan mədəniyyətinin iki mərkəzi formalaşır: Cənubi Azərbaycan və Aşağı Qarabağ. XVI-XVIII əsrlərdə bu mədəniyyət mərkəzlərinin formalaşması başa çatır. XIV—XV əsrlərdə Azərbaycan mədəniyyətinin mənbəyindən danışılanda yadda saxlanmalıdır ki, Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyətin digər hissələri ayrılmaz surətdə dil ilə bağlıdırlar. Maddi mədəniyyət isə əhalinin türkləşməsindən əvvəl ortaya çıxmışdır. Müstəqil olduqdan sonra Azərbaycan mədəniyyətinin İran mədəniyyəti və Ərəb mədəniyyəti ilə güclü əlaqələri saxlanmışdır. Onların ortaq dini və ortaq mədəni-tarixi ənənələri vardır.[1]

Arxeoloji tapıntılar və müasir dövrə qədər gəlib çatmış maddi abidələr Azərbaycan ərazisində tarixdə qabaqkı vaxtlarda, həmçinin Qafqaz Albaniyası dövründə mədəniyyətinin inkişaf etdiyini göstərir.[2] Azərbaycanda İslamın yayılmasıyla İslam mədəniyyəti inkişaf edir, məscidlər, mədrəsələr, türbələr tikilir, əsasən dekorativ incəsənətin ornamental forması inkişaf edir. XIX əsrdə Azərbaycanın Rusiyanın tərkibinə daxil olmasıyla burada yaşayan insanlar Rusiya mədəniyyəti ilə və onun vasitəsilə də dünya mədəniyyəti ilə tanış olurlar. Sovet Azərbaycanı dövründə Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafında əsaslı dəyişiklik baş verir.[3] XXI əsrdə isə Azərbaycan mədəni baxımdan müasirləşir.[4]

Ümumi məlumat

Azərbaycanın adı

Azərbaycan ("Adrabiqan") "Buveyhilər dövründə islam məmləkətinin xəritəsi"ndə, 1877-ci il.
border=none Əsas məqalələr: Azərbaycan (ekzonim) və Azərbaycan (tarixi ərazi)

"Azərbaycan" toponimi parf və ya orta dövr fars dilində Atropatena adlı qədim dövlətin adı olan Aturpatakandan əmələ gəlmişdir. Atropat Midiyası və ya sadəcə Atropatena Makedoniyalı İsgəndərin işğalından sonra Midiyanın şimalı adlandırılır və burada Əhəmənilər imperiyasının Midiya satrapı Atropat Atropatena çarlığının əsasını qoyur.[5] Qədim müəlliflər həmçinin Atropatena üçün Kiçik Midiya adını istifadə edirlər. "Aturpatkan" toponimindən orta dövr fars dili toponimi "Adərbadqan" vasitəsilə "Azərbaycan" toponimi ortaya çıxır.[6][7] XIX əsr Azərbaycan tarixçisi Abbasqulu ağa Bakıxanov Azərbaycan sözünün yaranmasını Xürrəmilər hərəkatının məşhur sərkərdəsi Babək ilə əlaqələndirir.[8]

1918-ci ilə qədər Azərbaycan deyiləndə başlıca olaraq bir zamanlar Atropatena çarlığının yerləşdiyi, Araz çayından cənuba doğru Urmiya gölü ətrafındakı ərazi nəzərdə tutulurdu. Məsudi və ibn Xordadbeh şimal-şərqdəki Muğan düzünü Azərbaycana aid edir, ancaq başqa coğrafiyaşünaslar isə bu ərazini Azərbaycana daxil etmir.[9] XIII əsrin əvvəllərində Yaqut əl-Həməvi tərəfindən verilən yanlış və ziddiyyətli məlumat [9] Azərbaycanı Ərzincanın qərbinə qədər genişləndirir. Digər tərəfdən Yaqut əl-həməvi bəzi hissələrdə Muğan daxil olmaqla Arran əyalətini Azərbaycana daxil edir və Azərbaycanın sərhədlərini Kürə qədər gətirir. Bu, o deməkdir ki, bu dövrdən bir qayda olaraq Azərbaycan anlayışı şimala qədər yayılır və onun mənası sürətlə dəyişir.[9] Yaquta görə Azərbaycan toponiminin aid olduğu ərazi Bərdəyə qədər genişləyib.

Səfəvilər dövründə bir müddət üçün vergi gəliri əldə etmək məqsədilə Arazdan şimaldakı müəyyən ərazi Azərbaycan əyalətinə birləşdirildi.[10] İranika ensiklopediyasına görə Səfəvilər dövründə Azərbaycan termini Arazdan şimaldakı bəzi ərazilər üçün istifadə edilib, hansı ki, idarəçilik baxımından Azərbaycan əyalətinin canişininə tabe idi. Ancaq Səfəvilərin süqutundan sonra bu mənada istifadə qismən sıradan çıxdı. XIX əsrdə Rusiyadakı azərbaycanlı müəlliflər onu Arazdan cənubdakı ərazilərlə əlaqədar olaraq istifadə edirdi.[10][11] M. Atkinə görə Səfəvilər dövründə Azərbaycan ekzonimi Şərqi Qafqazın bütün müsəlman xanlıqları, həmçinin Arazdan cənubdakı ərazilər üçün istifadə edilirdi.[12]

"Azərbaycan" adı ilk dəfə Zaqafqaziya seyminin müsəlman fraksiyası tərəfindən 27 may 1918-ci ildə rəsmi olaraq istifadə edilmişdir. Fraksiya öz iclasında Azərbaycanın müstəqilliyini elan etmək üçün qərar qəbul etdi və özünü müvəqqəti Azərbaycan Milli Şurası elan etdi.[13].

Azərbaycanlıların adı

border=none Əsas məqalə: Azərbaycanlıların adı
Kiçik və Böyük Araratın tatar (azərbaycanlı) kəndi Sirbağanla görünüşü

XVI—XVII-ci əsr mənbələrində azərbaycanlılar "qızılbaş" adlandırılırdılar.[14] I Pyotrun manifestində Zaqafqaziyada və İranda yaşayan xalqlar arasında farslardan başqa əcəmlərin də adı çəkilir. Əlisöhbət Sumbatzadəyə görə burada azərbaycanlılar nəzərdə tutulur. Oxşar şəkildə XV—XVIII əsrlərdə Osmanlı imperiyasında da azərbaycanlılar "əcəm" adlandırılırdı.[15] Cənubi Qafqazı işğal edən Rusiya imperiyası Azərbaycan türklərini "adərbaycanlılar" və ya "Qafqaz tatarları" adlandırmağa başladı.[16]

Azərbaycan xalqının keçmişdə özünü necə adlandırması məsələsində heç bir ortaq fikir yoxdur. Belə ki, adının özü ictimai inkişaf səviyyəsində müəyyənləşmişdi. Məsələn, yarımköçəri həyat tərzi keçirən və patriarxal-qəbilə münasibətlərinin qalıqlarını saxlayan əhali, özlərini tayfalarının, yaxud irsi mənsubiyyətlərinin adı ilə adlandırırdılar (əfşar, təkəli, kəngərli, ayrım və s.). Məskunlaşmış kənd və şəhər əhalisinin iqtisadi sahədə fəaliyyəti, Azərbaycanın ayrı-ayrı kiçik regionları səviyyəsində, dar çərçivədə məhdudlaşırdı, çox vaxt iqtisadi işlərdə bir-birindən fərqlənmək üçün özlərini ərazi əsasında da adlandırırdılar (şirvanlı, qarabağlı, şəkili, qubalı və bakılı). Ələsgər Ələkbərov sonuncunu, buna qədərki, kiçik Azərbaycan xanlıqları dövründəki, parçalanmaların qalığı hesab edir. Eyni zamanda dini əlamətlərə görə "müsəlman" adlanma da vardı. Məsələn, şair Mirzə Ələkbər Sabir uşaq yaşında yazdığı ilk şeirində öz milliyyətini "türək"[17][18] (yaxud "türk"[19]), kimi göstərsə də, böyüyəndə öz həmvətənlərinə "müsəlman" deyə müraciət etmişdi[20].

Azərbaycanın tarixi şəxsiyyətlərin və mədəniyyət xadimlərinin azərbaycanlılara, azərbaycan xalqına müraciət formaları da fərqlidir. Qubalı Fətəli xan 1782-ci il tarixli məktubunda, qarabağlı İbrahimxəlil xana işarə olaraq "azərbaycanlı" terminindən istifadə etmişdi[21]. Onun həmdövrü, şair və Qarabağ xanlığının vəziri Molla Pənah Vaqif isə əksinə, Azərbaycanı yalnız köçəri tayfaların ellərinə bölürdü. Yazıçı və filosof-materialist Mirzə Fətəli Axundov isə azərbaycanlılara müraciətlərində "qafqazlı", "müsəlman" və "tatar" adlarından istifadə etmişdi. Azərbaycanlılar arasında "azərbaycanlılar", yaxud "azərbaycan türkləri" termini ilk dəfə 1891-ci il tarixli "Kəşkül" adlı liberal Bakı qəzetində ortaya atılmış (İran-Rusiya sərhədinin hər iki tayında yaşayan xalqın təyin olunması üçün)[22] və XIX əsrin sonundan bu termin Yelizavetpol quberniyasında özünüadlandırma kimi yayılmağa başlamışdı[23]. "Azərbaycanlılar" etnonimi, yalnız 1936-cı ildən etibarən geniş şəkildə istifadə edilmişdir[24][25][23].

Azərbaycanın rəsmi simvolları

Azərbaycan bayrağı
Həmçinin bax: Azərbaycan rəmzləri

Üç rəng və ağ rəngli aypara ilə səkkizguşəli ulduzdan ibarət olan Azərbaycan bayrağında göy rəng türkçülüyü, qırmızı müasir azadlıq ideologiyasını, yaşıl rəng isə İslamçılığı tərənnüm edir. ABŞ veksilloloqu Uitni Smitə görə bayrağın müəllifi Əli bəy Hüseynzadədir.[26] 7 dekabr 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin açılışı zamanı Azərbaycan bayrağı Parlament binası üzərində qaldırılmışdır.[27] 1980-cı illərin sonlarında AXC bayrağı milli hərəkatın kütləvi tədbirlərində istifadə olunurdu.[28] Bayraq 1990-cı il noyabrın 17-də Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin sədri, Heydər Əliyevin təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə keçirilən sessiyada Naxçıvan Muxtar Respublikasının dövlət bayrağı olaraq təsdiq edilmişdir.[29] 1991-ci il fevralın 5-də Azərbaycan Respublikasının Ali Soveti “Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı haqqında” Qanun qəbul edərək onu Dövlət bayrağı elan etmişdir.[30]

Azərbaycan gerbi palıd budaqlarından və sünbüllərdən ibarət qövsün üzərində yerləşən şərq qalxanının təsvirindən ibarətdir. Qalxanın üstündə Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağının rəngləri fonunda səkkizguşəli ulduz, ulduzun mərkəzində Odlar yurdunu simvolizə edən alov təsviri vardır.[31] 30 yanvar 1920-ci ildə AXC gerb proyektlərinin təqdim edilməsi üçün konkurs haqqında qərar qəbul etmişdir. Azərbaycan gerbi Qızıl Ordu işğalına görə təyin oluna bilməsə də, Bakıda yaşayan gürcü knyazı Şerşavidzenin layihəsi saxlanmışdır. 1991-ci ildə müstəqilliyin qazanılmasından sonra yenidən konkurs elan edilmiş, ancaq heç bir layihə bəyənilmədiyindən orjinal proyektə düzəlişlər edilərək qəbul edilmişdir.[32][33]

1919-cu ildə Üzeyir Hacıbəyov Əhməd Cavadın sözlərinə Azərbaycan himnini yazmış, ancaq himn 27 may 1992-ci ildə Üçüncü Respublika tərəfindən rəsmən qəbul edilmişdir. Bəstələndiyi zaman “Azərbaycan marşı” adlandırılan bu himn Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hərbi məktəblərində ifa edilirdi.[34][35][36]

Azərbaycanın İstiqlal Bəyannaməsinin orjinal əlyazması

1918-ci il mayın 28-i Azərbaycanın müstəqilliyinin elan edildiyi gündür. Azərbaycanın İstiqlal Bəyannaməsi Tiflisdə Azərbaycan Milli Şurası tərəfindən tərtib olunmuş və imzalanmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin müstəqillyini rəsmən elan edən sənəddir. Zaqafqaziya seyminin buraxılmasından sonra, 1918-ci il mayın 27-də Müsəlman Fraksiyasının, yəni Zaqafqaziya Müsəlman Şurasının üzvləri də ayrıca iclas keçirdilər və Azərbaycanın müstəqilliyini elan etmək qərarına gəldilər.[37][38] Milli Şura yaranmış vəziyyəti təhlil etdikdən sonra 1918-ci ilin 28 mayında Tiflisdə Qafqaz Canişin sarayının ikinci mərtəbəsindəki böyük salonda keçirilən ilk iclasında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılması elan edilib və Azərbaycanın 6 bənddən ibarət “Milli İstiqlal Bəyannaməsi” imzalandı.[37]

"Qızıl Ulduz" medalı Azərbaycanın Milli Qəhrəmanının xüsusi fərqlənmə nişanıdır. "Azərbaycan Respublikasının bəzi qanunvericilik aktlarında dəyişikliklər edilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikasının 6 fevral 1998-ci il tarixli, 429-IQD nömrəli Qanununa əsasən "Qızıl Ulduz" medalı "Ay-Ulduz" medalını əvəz edilmişdir[39]. Bu mükafat Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyi və ərazi bütövlüyünün müdafiəsində göstərilən qəhrəmanlıq və cəsarətə görə verilir.

"Heydər Əliyev" ordeni 28 aprel 2005-ci il tarixindən Azərbaycan Respublikasının ən yüksək dövlət təltifidir.[40] Azərbaycan Respublikasının "Heydər Əliyev" ordeninin təsis edilməsi Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinə "Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əlirza oğlu Əliyevin xatirəsinin əbədiləşdirilməsi haqqında" 10 mart 2004-cü il tarixli, 38 nömrəli Fərmanı ilə tövsiyə olunmuşdur[41]. "Heydər Əliyev" ordeninin təsisi Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin Azərbaycan xalqı və dövləti qarşısında müstəsna tarixi xidmətlərini nəzərə alaraq və onun xatirəsini əbədiləşdirmək məqsədilə Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi tərəfindən qərara alınmış və Azərbaycan Respublikasının ""Heydər Əliyev" ordeninin təsis edilməsi haqqında" 22 aprel 2005-ci il tarixli, 896-IIQ nömrəli Qanunu ilə təsis edilmişdir[42].

"Şah İsmayıl" ordeni Azərbaycan Respublikasının ali hərbi ordenidir, Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin təşkilində və möhkəmləndirilməsində xüsusi xidmətlərinə, Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyünün və təhlükəsizliyinin təmin edilməsində xüsusi xidmətlərinə, görkəmli sərkərdəlik fəaliyyətinə, respublikada fövqəladə halların nəticələrinin araddan qaldırılmasında xüsusi xidmətlərinə görə verilir. [43].

Azərbaycanda mədəniyyətin inkişaf tarixi

Tarixdən əvvəlki dövr


Solda: Qobustan petroqlifləri (Mezolit dövrü)
Sağda: Gəmiqaya petroqlifləri (Tunc dövrü)

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan arxeologiyası

Daş dövrünə aid Azıx mağarası 1960-cı ildə Məmmədəli Hüseynovun rəhbərliyi ilə AMEA-nın "Paleolit Arxeoloji Ekspedisiyası" tərəfindən aşkar olunmuşdur. Aparılmış tədqiqat işləri zamanı on mədəni təbəqə aşkarlanmışdır. Mağarada Quruçay mədəniyyəti, Aşel mədəniyyəti və Mustye mədəniyyəti dövründə yaşayış olduğu müəyyən edilmişdir. Çoxtəbəqəli Azıx paleolit düşərgəsinin orta Aşel mədəniyyətinə aid təbəqəsindən tapılmış ibtidai insana məxsus olan çənə üzərində professor Dəmir Hacıyev uzun müddət elmi tədqiqat işləri aparmışdır. Fiziki tipinə görə Azıx düşərgəsindən aşkar edilmiş çənə sinantrop tipli insanla neandertaladamı arasında keçid mərhələsindədir. Azıx mağara düşərgəsinin Aşel mədəniyyətinə aid təbəqəsindən tapılmış ibtidai insan qalığına şərti olaraq azıxantrop, yəni Azıx adamı adı verilmişdir.[44]

Qobustan dövlət tarixi-bədii qoruğunda Mezolit dövründən orta əsrlərə qədər dövrü əhatə edən 6000 qayaüsta rəsmlər vardır. Ancaq burada primitiv incəsənətin çiçəklənmə dövrü Mis dövrü hesab edilir. Bu dövrdə qədim tayfaların yüzilliklərin əsəri olan həyat təcrübəsi dini və bədii görüşlər baxımından tam ifadə edilirdi.[45]

E.ə. IV minilliyin ortalarında Azərbaycanda (Ağdamda) Leylatəpə mədəniyyəti mövcud olmuşdur. Keramik qablarda dəfn bu mədəniyyət üçün xarakterikdir. Tipik Ön Asiya yaşayış məntəqəsi kimi Leylatəpə evlərin sıx yerləşdiyi məntəqədir. Bəzi rus alimlərinin fikrincə Leylatəpə mədəniyyətinin üzvləri Maykop mədəniyyətinin yaradıcısı olub.[46] Rusiya Elmlər Akademiyası arxeoloqlarının Suriya ekspediyası Suriyanın şimalındakı Tell Xəznə I qədim şəhərinda qazıntılar zamanı Maykop və Leylatəpə mədəniyyətləri arasında əlaqəni aşkar edib.[47]


1.Lənkərandan aşkarlanmış qızıl fiqur, e.ə. I minillik
2.Qızılburundan aşkarlanmış Boyalı Qablar mədəniyyətinə aid saxsı qab.
3.Gəncədən aşkarlanmış pasta ilə inkrustasiya olunmuş svastika təsvirli gil qab.

Naxçıvan MR ərazisində e.ə. II minillik – I minilliyin əvvəllərində Boyalı Qablar mədəniyyəti mövcud olmuşdur.[48][49][50][51] 1896, 1904 və 1926 – cı illərdə Qızılvəng monastırı yaxınlığında Naxçıvan mədəniyyətinə aid daş qutu qəbirlər abidələri aşkar olunmuşdur. Naxçıvan mədəniyyətini səciyyələndirən əsas saxsı məmulatı həndəsi naxışlarla, insan, heyvan, quş rəsmləri, müxtəlif piktoqrafik işarələrlə bəzədilmiş və yüksək sənətkarlıqla hazırlanmış boyalı qablardır. Bu səbəbdən də, tədqiqatçılar Naxçıvan mədəniyyəti adı ilə yanaşı bu mədəniyyəti Boyalı Qablar mədəniyyəti də adlandırmışlar.[52]

Eramızdan əvvəl XIII—VII-ci əsrlərdə Şərqi və Mərkəzi Zaqafqaziyada Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti mövcud olmuşdur.[53][54] Əhalinin əsas məşğuliyyətləri əkinçilik və maldarlıq idi. Bu dövr əsasən qəbrlərdən öyrənilib. Metal emalını bu dövrdə mis qılınc və bıçaqlar təmsil edir. Xocalı kurqanında 1895-ci ildə E. Resler tərəfindən aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı Assuriya şahı II Adadnirarinin adı yazılmış muncuq tapılıb.[55] İvan Meşşaninova görəbu tapıntı Zaqafqaziyanın İkiçayarası və Mesopotomiya ilə münasibətlərini aydınlaşdırmaq üçün geniş imkanlar açır.[56]

E.ə. IV əsr — eramızın VIII əsrlərində Cənubi Qafqazda, xüsusilə də Qafqaz Albaniyası ərazisində Küp qəbirləri mədəniyyəti yayılmışdı. Ölülər bükülü vəziyyətdə sağ və ya sol böyrü üstə, əsasən, üfiqi şəkildə dəfn olunmuşdu. Qəbir invertarları metal (tunc və başlıca olaraq dəmir alət və silahlar, bürünc, gümüş və qızıl bəzək şeyləri), ağac, daş, gil, şüşə və pastalardan ibarətdir. Nisbətən sonrakı dövrlərə aid qəbirlərdə Roma, Arşaki və Sasani sikkələrinə də təsadüf edilir. Bu mədəniyyət əkinçilik, heyvandarlıq, ovçuluq, balıqçılıq və sənətkarlıqla məşğul olan oturaq əhaliyə aiddir[57].

Qafqaz Albaniyası dövrü

Kiş kilsəsi
Həmçinin bax: Qafqaz Albaniyasının incəsənəti

Eramızdan əvvəl təqribən IV-III əsrlərdə Azərbaycanda Qafqaz Albaniyası adlandırılan dövlət formalaşmış[58], eramızın VIII əsrində Ərəb xilafəti tərəfindən süquta uğradılmışdır. Paytaxtı əvvəlcə Kabalaka (Qəbələ), sonra isə Partav (Bərdə) şəhəri olmuşdur. Eramızın IV əsrində xristian dinini rəsmi dövlət dini elan edən Alban dövləti mövcudluğunun sonuna qədər bu və ya digər dərəcədə xristian ideologiyasının təsir dairəsində olmuşdur.[59]

Alban çarı Yesuagenin dövründə, V əsrin əvvəllərində Albaniyada məktəblər mövcud idi. Müxtəlif qruplardan toplanmış uşaqlar burada savad öyrənirdilər. Hətta onların qidalanması üçün də dövlət tərəfindən pul ayrılırdı. Yesuagenin oğlu III Vaçaqan xristian dinin yayılması üçün savadlı ruhanilər hazırlayırdı. Bu məqsədlə dini məktəblər açılırdı. Musa Kalankaytukluya yazırdı: “Allah tərəfindən taxta çıxarılan şah Vaçaqan əmr etdi ki, cadugər, sehrbaz, bütpərəst kahinlərin, barmaqkəsənlər və ağrı verənlərin uşaqlarını yığıb məktəblərə versinlər və orada ilahi imana və xaşpərəst həyat tərzinə öyrədib, onları müqəddəs Üç Uqnuma etiqad etdirib dinsizləri Alaha sitayiş yoluma yönəltsinlər.”[60]

Mətndar MS 7117

Albaniyada Nax-Dağıstan dillərinin ləzgi dilləri qrupuna aid alban dili danışılırdı.[61][62] Həmçinin Alban tarixçisi Moisey Kalankatuklu yazısı olan xalqlar içərisində albanları qeyd edir. X—XII əsrlərə qədər bu dil Kür çayının sol sahilində geniş yayılmışdı, daha sonra isə tədricən türk dialektləri ilə əvəz edildi.[63] Həqiqətən də alban dilinin qədim ədəbi abidələrinin mövcud olması sübut edilmişdir. Əşyalar və dini binalar üzərində həkk edilmiş bir çox alban epiqrafiya nümunələri tapılmışdır. Bu yazılar eramızın VI—VIII əsrlərinə aid edilir.[64] 1947-1952-ci illərdə Mingəçevirdə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı alban yazısı həkk edilmiş nümunələr tapıldı.[65] Misirin Santa Katerina şəhərində yerləşən ortodoks monastırı — Müqəddəs Yekaterina Monastırında Qafqaz albanlarının dilində yazılmış Sinay palimpsesti tapılmışdır. Yazının mətni Həvari Pavelin Korinflilərə ikinci məktubundan ibarətdir. Palimpsest Zaza Aleksidze tərəfindən deşifr olunmuşdur.[66]

Arxeoloji materialların öyrənilməsi, tədqiqatçılara Qafqaz Albaniyası incəsənətinin inkişaf mərhələləri haqqında fikir söyləməyə imkan vermişdir. Orta əsrlər alban incəsənəti qədim dövrdə Qafqaz Albaniyası sənətkarlarının yaratdıqları özüllər üzərində inkişaf etmişdi.[67] Qafqaz Albaniyası incəsənəti erkən dövrdə təbiəti və xarakteri baxımından dini ideyalara əsaslansa da[68], birinci əsrdən yeni dövrün başlanması ilə dinin təsiri bir qədər zəifləyir və feodalizmin mənşəyi və inkişafı ilə bağlı yenilikçi ideyalar yayılır.[69] Yüksək səviyyədə mənimsənilmiş humanist ideyaların istiqamət verdiyi ikinci mərhələ dini və məzhəbi tendensiyaların üstünlük təşkil etdiyi əvvəlki mərhələnin özülləri üzərində inkişaf etməkdə idi. [70] Qafqaz Albaniyası incəsənətinə zərgərlik, daşişləmə, ağacişləmə, sümükişləmə, bədii şüşə, bədii metal, duluşçuluq və monumental heykəltəraşlığı misal çəkmək olar.

İslam dövrü

Nizami Gəncəvinin Azərbaycan atabəyi Qızıl Arslanla görüşü

VIII əsrdən Qafqaz Albaniyasıın Ərəb Xilafətinin tərkibinə daxil olması ilə bu ərazilərdə İslam dini yayılmağa başlayır. Ərəb Xilafətinin zəifləməsi ilə Heysam ibn Xalid özünü Şirvanşah elan etmişdir. XI əsrdə Şirvanşahların sarayında ərəb dilində yazan şairlər var idi. Ərəb şairi əl-Qəzzi Azərbaycanda və Arranda şeirlər yazmışdır. XII əsrdə bir çox şairlər III Mənuçöhr və I Axsitanın sarayında toplaşmışdılar. Bunlara Əbülüla Gəncəvi, Fələki Şirvani, Xaqani Şirvani və Mücirəddin Beyləqani daxildir. Bu dövrün humanist dünyəvi poeziya üslubunda yazan nümayəndəsi Nizami Gəncəvidir. Nizaminin yazdığı əsərlərə Ərzincan hakimi Bəhram şah ibn-Davud adına yazdığı "Sirlər xəzinəsi”, Atabəy Şəmsəddin Məhəmməd Cahan Pəhləvan Eldəgizə həsr etdiyi “Xosrov və Şirin”, I Axsitanın sifarişi ilə yazılmış Leyli və Məcnun, Ağsunqurlar sülaləsindən olan Marağa hakimi Əlaəddin Körpə Arslana həsr etdiyi “Yeddi gözəl” və Nüsrətəddin Əbubəkr ibn Məhəmmədə və Mosul hakimi Məlik İzzəddinə ithaf etdiyi “İsgəndərnamə” daxildir.[71]

Osman Süleyman oğlu Naxçıvani tərəfindən düzəldilmiş gümüş işləməli bədii mis dolça, 1190 (hicri 586), Luvr muzeyi.

Ərəb Xilafəti dövründə Azərbaycanda İslam mədəniyyəti yayılır. Dini memarlıq abidələrinin tikilməsi zamanı müxtəlif naxış və ornamentlərdən, kalliqrafiya elementlərindən, kaşıdan və barelyefdən istifadə olunurdu. Xilafətin zəifləməsindən sonra Bərdə, Şamaxı, Beyləqan, Gəncə, Naxçıvan, Şabran kimi şəhərlərdə yerli incəsənət məktəbləri formalaşır. XV əsrlərdə Bakı, Şamaxı kimi şəhərlədə miniatür sənəti inkişaf edir. Bunlara misal olaraq Şamaxı (Antologiya əlyazısı 1468, kalliqraf Şərafəddin Hüseyn Sultani, Britaniya muzeyi, London) və Bakıdan (rəssam Əbdülbaqi Bakuvinin XV əsr albomundakı miniatürü, Topqapı sarayı, İstanbul) olan nümunələri göstərmək olar. İncəsənət ustalıq əsərləri arasında isə Məhəmməd Möminin hərbi yaraqları qeyd edilə bilər (XVI əsr, Hərbi palata, Moskva).[3]

ХI-ХIII əsrlərdə Şərqi Zaqafqaziyaya türk oğuz tayfasının gəlişi yerli əhalinin böyük hissəsinin türkləşməsinə səbəb oldu və bu da Azərbaycan xalqının formalaşmasının başlanğıcı idi.[72][73] Səlcuqlar dövləti dövründə başlayan türk tayfalarının gəlişi[74] monqolların dövründə də davam etmişdir. Beşinci monqol ulusu Elxanilərin ordusunun böyük bir hissəsini türklər təşkil edirdi.[75] XV əsrin sonlarında Azərbaycan əhalisinin türkləşməsi başa çatdı və müstəqil Azərbaycan türk xalqı ortaya çıxdı. Anadolu türkləri və Azərbaycan türkləri arasında etnik sərhəd isə XVI əsrdə yarandı.[76] Səfəvilərin ilkin dövründə dövlətin idarəsində azərbaycanlılar mühim yer tuturdular.[77] Səfəvilərin süqutundan sonra, XVIII əsrdə əsasən Azərbaycan türk mənşəli sülalələrin idarə etdiyi xanlıqlar əmələ gəldi.[78][79]

Səfəvilər Azərbaycanda yaşayan əhalini şiələşdirmə siyasəti aparmışdılar. Şiəliyi dövlət dini olduqdan sonra Qafqaz müsəlmanları şiəliyi qəbul etmələri üçün təzyiqə məruz qaldı.[80] Xüsusilə, Şirvan ərazisində şiəliyin yayılması sərt idi. Burada böyük sünni əhalisi qətlə yetirilmişdir. Beləliklə, Azərbaycan əhalisi eynən İranda olduğu kimi zorla şiəliyi qəbul etmişdir.[81]

Lahıc misgərlik sənəti ilə məhşur olub. Həm əvvəllər, həm də indi Lahıc mis istehsalındakı inkişaf qəsəbə sakinlərinin həyatında və məskunlaşmasında önəmli rol oynayıb.[82] Mis yaradıcılığının inkişafı qalayçılıq və dəmirçilik kimi əlavə sahələrin inkişafına gətirib çıxarıb. Mis qab-qacaqlarda istifadə edilən bəzəklərə buta, üçləçəkli yarpaq, üçbucaq və içi ornamentlərlə doldurulan ovallar daxildir.[83]

1813-cü il Gülüstan müqaviləsi və 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsi ilə Şimali Azərbaycan (müasir Azərbaycan Respublikası) Rusiya hakimiyyətinə keçdi, Cənubi Azərbaycan isə İranın tərkibində qaldı.[84][85][86][87]

Müasir dövr

Yuxarı Gövhər ağa məscidi

1822-ci ildə süqut etmiş Qarabağ xanlığının paytaxtı Şuşa şəhəri həmçinin Azərbaycan mədəniyyətinin mərkəzlərindən biri idi.[88] Bu şəhər müəyyən bir dövr ərzində bir çox Azərbaycan ziyalıları — şairlər, yazıçılar və xüsusən musiqiçilərin (Azərbaycan aşıqları, Azərbaycan muğam ifaçıları, qopuz ifaçıları) evi olmuşdur.[89][90]

1918-ci ildə Tiflisdə Azərbaycan Milli Şurası Azərbaycanın İstiqlal Bəyannaməsini qəbul edərək rəsmən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasını elan etmişlər. 23 ay mövcud olan bu dövlət tarixə müsəlman Şərqindəki ilk demokratik və dünyəvi respublika (5 il sonra, 1923-cü ildə Türkiyə Cümhuriyyəti yaranıb) olaraq keçmiş və Azərbaycan qadınlara səs vermə hüququ verən ilk müsəlman xalqı olmuşdur.[91][92] AXC-in digər bir önəmli fəaliyyəti 1919-cu ildə Azərbaycanda müasir üslublu ilk universitetin, Bakı Dövlət Universitetinin qurulması idi.[93]

1920-ci ildə Azərbaycanda sovet rejimi qurulduqdan sonra bolşeviklərin dinə qarşı mübarizəsi başlamışdır. Mömin müsəlmanlar üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən Bibiheybət məscidi Bakıdakı provoslav Aleksandr Nevski kafedralı və polyak katolik kilsəsi — Bakirə Məryəmin Məsum Hamiləliyi kilsəsi ilə birlikdə yeni hökumət tərəfindən dağıdılmışdır. Həmçinin 1998-2005-ci illərdə Cuğa nekropolunun məhv edildiyi iddia edilmişdir.

1953-cü ilin may ayında Azərbaycan SSR-in Mədəniyyət Nazirliyi yaradıldı. 1988-ci ildə müğənni və bəstəkar Polad Bülbüloğlu Mədəniyyət naziri oldu.[94] Azərbaycan 1991-ci ildə yenidən müstəqilliyini əldə etdi, ancaq Dağlıq Qarabağ konfliktinin nəticəsi kimi 1 milyon azərbaycanlı məcburi köçkün və qaçqın oldu.[95][96][97][98] Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 30 yanvar 2006-cı il fərmanı ilə Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyi əsasında Azərbaycan Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi yaradıldı. Həmin ildə Azərbaycanın Mədəniyyət naziri olaraq Əbülfəz Qarayev təyin edilib.[99]

Eldar & Nigar Düsseldorfda (2011)

57-ci Avroviziya mahnı müsabiqəsi 2012-ci ildə Azərbaycanın paytaxtı Bakıda, xüsusi olaraq bu yarışma üçün tikilmiş Bakı Kristal Zalında keçirilmişdir. Azərbaycan 2011-ci il Avroziya mahnı müsabiqəsində Azərbaycanı təmsil edən Nigar Camal və Eldar Qasımov “Running Scared” mahnısı ilə birinci yerə çıxdıqdan sonra bu yarışmanı tarixində ilk dəfə olaraq keçirmə hüququ əldə edib.[100]

Azərbaycanın Mərkəzi Bankı tərəfindən 1996-cı ildə Məhəmməd Füzulinin 500 illik həyat və yaradıcılığına, 1999-cu ildə “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının 1300 illiyinə, 2008-ci ildə Nizami Gəncəvi, Bülbül və Üzeyir Hacıbəyova, 2010-cu ildə milli mətbuatın 135 illiyinə həsr edilmiş xatirə sikkələri buraxılmışdır.[101][102] 2005-ci ildə buraxılmış Yeni Azərbaycan manatı əsginazlarının üzərində Azərbaycan milli musiqi alətləri, Azərbaycan xalçaları, şəbəkə, Azərbaycan himni, Latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasının tamamlayıcı hərfləri (ö, ğ, ş, ə), Azərbaycan milli ornamentləri təsvir edilmişdir.

2000-ci ildə Şirvanşahlar sarayı və Qız qalası ilə birlikdə İçərişəhər, 2007-ci ildə Qobustan qaya rəsmlərinin mədəni mənzərəsi Azərbaycanda YUNESKO-nun Ümumdünya irsi obyektlərinin siyahısına daxil edilmişdir.[103][104] 2005-ci ildə Məhəmməd Füzuli adına AMEA Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan əlyazmalardan üçü — İbn Sinanın "Tibb elminin qanunu" əsəri (II cild), Rüstəm Curcaninin "Nizamşahın ehtiyatları" əsəri, Əbu Əl-Qasım Əl-Zəhrəvinin "Əl-Məqalə əs-Sələsun" əsəri "Təbabət və əczaçılıq işi üzrə orta əsr əlyazmaları" adı altında Azərbaycanda YUNESCO-un Dünya Sənəd İrsi “Dünyanın yaddaşı” siyahısına (ing. Memory of the World) daxil edilib.[105][106] 2008-ci ildə Azərbaycan muğamı[107], 2009-cu ildə Azərbaycan aşıq sənəti[108], 2010-cu ildə Novruz bayramı[109][Q 1], 2011-ci ildə Azərbaycan xalça toxuculuğu ənənəvi sənəti[110], 2012-ci ildə Azərbaycan tar ifaçılıq sənəti və onun hazırlanma ustalığı[111], 2013-cü ildə Qarabağ atı ilə oynanılan Çovqan atüstü oyunu[112], 2014-cü ildə qadın baş örtüyü kəlağayının düzəldilməsi və geyinməsi ənənəvi incəsənəti və onun simvolizmi[113], 2015-ci ildə isə Lahıc misgərlik sənəti[114] Azərbaycanda YUNESKO-nun qeyri-maddi mədəni irs siyahısına daxil edilib.

2015-ci ildə 12-28 iyun tarixləri arasında Azərbaycanda Avropa tarixində ilk dəfə baş verən Avropa oyunları keçirildi.[115]

Memarlıq

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan memarlığı

Qədim və antik dövrlər memarlığı

Oğlanqalanın bərpa olunmuş variantı [116]

Tarix öncəsi dövrlərə aid yaşayış yerləri olan meqalitik və siklopik tikililərin qalıqları (xalq yaşayış yerləri olan “qaradam”ların ilkin forması) Kiçik Qafqazın dağlıq hissələrində və Naxçıvan ərazisində aşkarlanmışdır. Bu cür tikililər Azərbaycanda Eneolit və Erkən Tunc dövrünə aid edilir.[117] Belə yaşayış yerlərinə nümunə olaraq Füzuli rayonu ərazisində Qaraköpəktəpə, Sədərək rayonu ərazisində Sədərək qalası, Ağdam rayonu ərazisində Üzərliktəpə, Babək rayonu ərazisində Çalxanqala, Ağstafa rayonu ərazisində Qarğalar təpəsi, Babək rayonu ərazisində I Kültəpə, Cəlilabad rayonu ərazisində Əliköməktəpəsi və Şərur rayonu ərazisindəki Oğlanqala yaşayış yerlərini göstərmək olar.

Manna dövrünün memarlığı İranın Qərbi və Şərqi Azərbaycan ostanları ərazisindəki abidələr əsasında qismən öyrənilmişdir. Manna dövrü memarlığını özündə əks etdirən abidələrə nümunə olaraq Urmiya gölü ətrafında yerləşən Həsənli, Dinhatəpə, Göytəpə, Həftəvantəpə və Gilan ostanı ərazisindəki Rudbar şəhəri yaxınlığında yerləşən Marlıqtəpə yaşayış yerlərini göstərmək olar. Manna dövrü kimi, Atropatena dövrü memarlığını əks etdirən əsas abidələr də İran İslam Respublikası ərazisindədir. Bu cür abidələrə nümunə olaraq Atropatenanın paytaxtı olmuş Qazaka şəhərinin qalıqlarını əks etdirən Təxti Süleyman yaşayış yeri və Kürdüstan ostanı ərazisində Saqqız şəhəri yaxınlığında yerləşən Kerefto mağara-məbədini göstərmək olar. Azərbaycan Respublikası ərazisində Atropatena dövrü mümarlığı qismən Sabirabad rayonu ərazisindəki Ultan qalası yaşayış yeri əsasında öyrənilmişdir.

Qafqaz Albaniyası memarlığı əsasən Azərbaycanın Şimal Qərb və Qərb rayonlarında saxlanmış abidələr (Şəki rayonu ərazisindəki Kiş[118], Zəyzid, Bideyiz kilsələri və Dairəvi məbəd, Şabran rayonu ərazisində Çıraqqala, Qəbələ rayonu ərazisindəki Kabalaka yaşayış yeri və Kilsədağ kilsəsi, Qax rayonu ərazisindəki Qum bazilikası, Ləkit kilsəsi, Yeddi kilsə monastırı, Mingəçevir kilsə kompleksi, Qazax rayonu ərazisində Avey kilsəsi, Xocavənd rayonu ərazisində Amaras monastırı, Laçın rayonu ərazisindəki Ağoğlan bazilikası və sair) əsasında öyrənimişdir. Azərbaycan ərazisində orta əsrlər xristian feodal dövlətlərinin memarlığı isə əsasən Qərb rayonları və Qarabağ ərazisindəki abidələr (Kəlbəcər rayonu ərazisində Gəncəsər və Xudavəng monastırları, Lex qalası, Gədəbəy rayonu ərazisində Həmşivəng monastırı, Ağdam rayonu ərazisində Müqəddəs Yelisey monastırı, Tərtər rayonu ərazisində Üç körpə və Xatirəvəng monastırları, Craberd və Xoxanaberd qalaları, Xocalı rayonu ərazisində Qaxaç qalası və s.) əsasında qismən tədqiq edilmişdir. Azərbaycan ərazisində dövrümüzə çatmış ən qədim tikililər Qum bazilikası, Ləkit kilsəsi və Bakıdakı Qız qalasının təməl hissəsi hesab edilir.[2]

Orta əsrlər memarlığı


Solda: Gəncəsər monastırı (1216-1238), Sağda: Şamaxı cümə məscidi (743-744)

Erkən feodal dövrü memarlığı Azərbaycanda nəhəng müdafiə qurğularının Beşbarmaq, Gilgilçay və Zaqatala səddlərinin inşası ilə xarakterikdir.[119] Azərbaycan ərazisində ən qədim islami tikililər VII əsrdə Ağsuda inşa edilmiş məscid və Şamaxı cümə məscididir.[2] VIII əsrdə Azərbaycanın ərəblər tərəfindən ələ keçirilməsindən sonra ölkə ərazisində İslam mədəniyyətinin yayılmasına başlanılır, məscidlər, minarələr, mədrəsələr və türbələr inşa edilir.[3]

IX-X əsrlərdə Ərəb Xilafətində mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsindən sonra Azərbaycanda müxtəlif kiçik sülalələr qısa müddətli hakimiyyətlərini qurmağa müvəffəq olmuşlar. Həmin dövrdə əsas yaşayış məntəqələri olan Bərdə, Şamaxı, Beyləqan, Gəncə, Naxçıvan, Marağa, Təbriz, Urmiya şəhərləri ətrafında spesifik xüsusiyyətlərə malik yerli memarlıq məktəbləri (Şirvan-Abşeron, Arran və Naxçıvan-Marağa) formalaşır. Bu memarlıq məktəblərindən Naxçıvan-Marağa məktəbi mükəmməl keramik-kaşı fasad işləmələri, Şirvan-Abşeron məktəbi hamar divar səthi və memarlıq elementlərinin plastik işləmələrinin kontrastı, Arran memarlıq məktəbi isə kərpic işləmələri ilə fərqlənir.[3] XII-XIII əsrlər Azərbaycan memarlığının ən gözəl nümunələri Mömünəxatun, Yusif Küseyir oğlu, Gülüstan türbələri, Bakıdakı Qız qalası, Qırmızı və Göy Günbəd türbələri, Mərdəkandakı dairəvi və dördkünc qəsrlər, Nardaran və Bayıl qəsrləri, həmçinin Pirsaatçay xanəgahıdır.

XIV-XVI əsrlərdə şəhərlərin genişlənməsi ilə kərpic və daş inşaatı inkişaf edir ki, bunun da ən gözəl nümunəsi Şirvanşahlar sarayı hesab edilir. Yerli memarlıq məktəblərinin ənənələri bu dövrlərə aid bürc formalı türbələrdə (Bərdə, Qarabağlar və Xaçındərbətli türbələri) və Ramana qalasının, həmçinin ikiyaruslu və gümbəzli quruluşa malik[3] olan Diribaba türbəsinin, Təbrizdə Göy məscid, Sultaniyyədə Olcaytu Xudabəndə türbəsi, Gəncə cümə məscidinin memarlığında davam etdirilir.

XVII-XVIII əsrlərdə Səfəvi-Osmanlı müharibələrinin baş verməsi səbəbi ilə monumental memarlıq nümunələrinin inşası azalır; buna baxmayaraq həmin dövrdə Gəncə imamzadə türbəsinin və Xan sarayı, Şəkidə divar rəsmləri ilə zəngin Xan sarayı[3], İrəvanda Sərdar sarayı və Göy məscid inşası başa çatdırılır.

Müasir dövr memarlığı

Fayl:Government House in Baku.jpg Fayl:Heydar-Aliyev-Cultural-Centre-Baku-Azerbaijan-1.jpg
Solda: Hökumət Evi (1936—1952-ci illər)
Sağda: Heydər Əliyev Mərkəzi (2007-2012-ci illər)

XIX əsrdə Abşeron yarımadasında neft sənayesinin inkiaşfı ilə ictimai və mədəni həyatda da canlanma baş verir. XX əsrin əvvəllərində Bakı Rusiya imperiyasının əsas sənaye şəhərlərindən birinə çevrilir. Şəhərin iqtisadi baxımdan sürətli inkişafı aralarında Emanuel Nobel, Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Musa Nağıyev, Murtuza Muxtarov, Şəmsi Əsədullayev, Aleksandr Mantaşev və s. milyonçuların şəhərə böyük sərmayələr yatırmasına şərait yaradır, çoxsaylı yeni binalar və komplekslər inşa edilir. Azərbaycan şəhərlərində messenatların sifarişi ilə çoxsaylı ictimai binalar, məktəb, xəstəxana və yaşayış binaları inaşa edilir. Həmin dövrdə inşa edilmiş memarlıq abidələri arasında İsmailiyyə, Səadət, Tağıyevin sarayları, Opera və Balet Teatrının binası, Şəhər Dumasının binası, Sabuçnu elektrik qatarı stansiyası binası, Bakı və Gəncədə dəmir yolu stansiyalarının binalarını qeyd etmək olar.

1920-1930-cu illərin Sovet Azərbaycanı memarlığı üçün konstruktivizm ideyasının hakim olması xarakterikdir. Həmin dövr memarlar Aleksey Şusev, Vesnin qardaşları, S.S.Pen, Q.M.Ter-Mikelov, həmçinin memar Mikayıl Hüseynovun yaradıcılığının erkən dövrü ilə əlaqəlidir. 1934-cü ildə Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi İcrayə konstruktivizm üslubunu tənqid edən və milli memarlıq ənənələrinə qayıtmağa çağıran qərar verdi.[120] Konstruktiv stil Azərbaycanda oturuşmağa imkan tapmamış, 30-40-cı illərdə yaradıcılığında klassik memarlıq ənənələri və milli memarlığın elementlərini birləşdirən S.A.Dadaşov, V.A.Munts və Mikayıl Hüseynovun təsiri Azərbaycan memarlığında hiss edilməyə başlayır. Bu sırada Mikayıl Hüseynovun yaradıcılığı xüsusilə fərqlənir. Həmin dövrün “klassik-milli memarlıq üslubu”nda inşa edilmiş əsərlər arasında Hökümət Evi (1934), Bakı Musiqi Akademiyası (1936), Azərbaycan Milli Kitabxanası (1947), Milli Ədəbiyyat Muzeyi (1940), AMEA binası (1948-1960) xüsusi diqqət cəlb edir.

1936-cı ildə Azərbaycan Memarlar İttifaqının əsası qoyulmuşdur. 1969-1982-ci illərdə ölkəni idarə etmiş Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi Heydər Əliyev Azərbaycan memarlarını measir və milli memarlıq elementlərini öz yaradıcılıqlarında birləşdirməyə çağırmışdı.[120] Həmin dövrün memarlıq nümunələri arasında Bakı metropoliteninin Nizami (1970) və Elmlər Akademiyası (1976) stansiyaları, Zaqulba qonaq evi, Azadlıq prospektindəki yaşayış binaları, Gəncədə Kəpəz oteli (1973), Bakıda Abşeron oteli (1965) diqqət çəkir.

Müasir Azərbaycan memarlığı əvvəlki dövrlərin memarlıq ənənələrini özündə əks etdirməklə islam, qotik, klassik, barokko, modern memarlıq stillərinin milli memarlıq elementləri ilə vəhdətindən ibarət binalarda əks olunur. Son dövrlərdə inşa edilmiş binaların fasadlarının işlənməsində aqlay daşından geniş istifadə olunur. Bundan başqa mərmər, qranit, alüminium panellər də fasadların həllində tətbiq edilir. Müasir Azərbaycan memarlığının maraqlı nümunələri arasında Flame Towers, SOFAZ Tower, SOCAR Tower, Baku Tower, Trump Tower, Bakı Kristal Zalı, Bakı Olimpiya Stadionu Gəncə Dövlət Filarmoniyasının binası, Heydər Əliyev Mərkəzi və Konqres Mərkəzinin binaları, Port Baku və Azure kompleksləri, The Cresent Development Project, Heydər məscidi və başqa memarlıq layihələrini göstərmək mümkündür.

Dil və ədəbiyyat

Dil

border=none Əsas məqalələr: Azərbaycan dili və Azərbaycan dilinin dialektləri


1.Şah I İsmayılın Əmir Musaya yazdığı azərbaycanca məktub, 23 may 1512-ci il[121]
2.Şah I Səfinin məktubunu Venesiya dojuna təqdim edən Əli Balinin yazdığı
azərbaycanca qəbz, 1635-ci il[122] 3.Şah Sultan Hüseynin Saksoniya şahzadəsi və Polşa kralı
Frixdrix Avqusta yazdığı azərbaycanca məktub[123]

Ədəbi Azərbaycan dili bu dildəki poeziyanın yaranması ilə formalaşmağa və istifadə edilməyə başladı.[124] Yazılı, klassik Azərbaycan türk ədəbiyyatının başlanğıcı monqol işğalından sonrakı dövrə təsadüf edir, ancaq XVI əsrdə İranda Səfəvi hakimiyyəti qurulandan sonra daha çox inkişaf edir. Belə erkən dövr müəlliflərindən biri XIII-XIII əsrlərdə yaşamış şeyx İzzəddin Həsənoğludur.[125]

XVI əsrdən XIX əsrin sonlarına qədər Azərbaycanın böyük hissəsi türkdilli sülalələr olan Səfəvilər və Qacarların hakimiyyətində idi.[126] Bu sülalədən olan I İsmayılın qurduğu, rəsmi dili farsca olan Səfəvi imperiyasında Azərbaycan dili hakimlərin, sarayın və qızılbaş hərbi təşkilatının dili idi.[127] Qızıbaşlar Səfəvi şahları kimi Türk dilinin Azərbaycan növü ilə danışırdılar.[128] Bu dövrdə yalnızca farslar azərbaycanca öyrənmirdi, həmçinin azərbaycan dilində danışanlar ölkənin bürokratik və ədəbi dili olan farscanı öyrənirdilər. Belələrinə qızılbaşların parlaq nümayəndələrindən olan Həsən bəy Rumlunu və İsgəndər bəy Münşini ("Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi" əsərinin müəllifi) misal göstərmək olar. İtalyan səyahətçi Pietro dello Valle yazır ki, qızılbaş əsilzadələri ona deyib ki, fars dili ahəstə və şirin dildir və həqiqətən qadınlar tərəfindən poeziya üçün istifadə olunur, ancaq türk dili kişiyə yaraşandır və döyüşçülər üçün uyğundur, ona görə də şah və dövlətin əmirləri türkcə danışır.[121] Hərbi və siyasi məmurlardan başqa dini ruhani liderlər də bu dili istifadə edir, ancaq əsərlərini ərəbcə yazırdılar.[129] Xətai təxəllüsü ilə şeirlər yazan Şah I İsmayıl və Şah I Təhmasibin dövrü inkişafın bu mərhələsində Azərbaycan türk dilinin və ədəbiyyatının tarixində ən parlaq dövr hesab edilir.[125] Şah I Abbas paytaxtı Qəzvindən İsfahana köçürəndən sonra isə əvvəl türk dilini işlədən saray fars dilini istifadə etməyə başlayır.[130] II Abbasdan sonra hakimiyyətə gələn Şah Süleyman Səfəvi saray hərəmində bağlı qaldığı üçün ana dili azərbaycanca idi, onun hansı səviyyədə farsca bilməsi hələ də tarixşünaslığa aydın deyil.[131] XVI və XVII əsrlərdə rus sarayı "qızılbaş hökmdarlarından" farsca və qədim azərbaycanca yazılmış 55-ə yaxın məktub qəbul etmişdi. 1588-ci ildə rus sarayı ilk dəfə Səfəvi sarayına azərbaycan dilində məktub yazmışdı. Azərbaycan dili Səfəvi sülaləsinin hakimiyyətinin son dövrlərinə qədər sarayın dili olaraq qalmışdı. Hətta Sultan Hüseynin (1694-1722) ləqəbi "yaxşıdır" idi. Çünki dövlət işləri ilə maraqlanmayan bu şah ona təkliflə gələn hər rəsmiyə bu sözü deyirdi.[121]

XVIII əsrin ikinci yarısında azərbaycan dili ilk dəfə inzibati müəssisələrdə, xüsusilə Fətəli xanın yaratdığı Şimal-şərqi birliyin dəftərxanalarında dövlət sənədlərinin, rəsmi yazışmaların dili oldu. Azərbaycan dilində yazılmış sənədlərə 1768-ci ildə Qubalı Fətəli xanın köhnə və yeni Şamaxıya hücumunu xəbər verən sənədi və 1776-cı ildə Qubalı Fətəli xanın Cənubi Dağıstan feodalları ilə imzaladığı barış sazişini misal göstərmək olar.[132]

Adərbaycanda ərazinin adı ilə adlandırılan türk dilinin dialekti hakimdir: bu dialekt bizdə Zaqafqaziyada çox istifadə edilir, həmçinin Tehran sarayında hökmran sülalə[Q 2] üçün bu doğma dil kimidir. Bu dialektin öz kiçik ədəbiyyatı, xüsusilə Gilandakı keçmiş rus konsulu Xodzkonun ingilis dilinə tərcümə etdiyi adərbaycanlı at sürən-oxuyan Koroğlu mahnıları var; fars dili Adərbaycan əyalətinin əhalisinin böyük hissəsi üçün “mədrəsə” məktəblərində öyrədilən kitab dilidir: aşağı təbəqə Adərbaycan dili ilə məhduddur.

— İlya Berezin, "Şimali İrana səyahət" əsəri

Qacarlar dövründə Azərbaycan türkcəsi fars dili ilə birlikdə iki sarayda (Təbriz və Tehran) geniş yayılmışdı və atasının hakimiyyəti dövründə varis kimi Təbrizdə uzun müddət qalan Müzəffərəddin şah Qacar fars dilini Azəri türk aksenti ilə danışırdı.[133] Qacarların hakimiyyətinin böyük bir hissəsində Türk dilinin sarayda istifadə edilən əsas dil olmasına baxmayaraq fars dili ədəbi dil kimi üstünlüyünü saxlayırdı.[134]

“Azərbaycan dili” terminini ilk dəfə Sankt-Peterburq Universitetinin Şərq dilləri fakültəsinin birinci dekanı və şərqşünas Mirzə Kazım bəy əsaslandırdı və istifadə etdi.[135] 1852-ci ildə şair Mirzə Şəfi Vazeh Tiflis gimnaziyasının şərq dilləri müəllimi İv. Qiqorevlə birlikdə “Azərbaycan dialektinin tatar xrestomatiyası”nı tərtib etdi.[136]

Əsrlər boyunca Azərbaycan dili linqva franka kimi ticarət və etniklər arası qarşılıqlı münasibətdə bütün Persiyada, Qafqazda və cənub-şərqi Dağıstanda istifadə edilirdi. Onun trans-regional təsiri ən azı XVIII əsrə qədər davam edib.[137] S.A. Raevski 1837-ci ildə öz məktubunda yazırdı: “Tatarca öyrənməyə başladım, dil, hansı ki, burada ümumiyyətlə bütün Asiyada, Avropada fransızcanın olduğu qədər lazımdır.”[138]

Bundan başqa bəzən qonşu xalqlarda azərbaycan dili doğma dili ünsiyyitdən sıxışdırıb çıxarırdı. Brokhauz və Efronun ensiklopedik lüğətinə görə “sonuncuyla yaxın qonşuluq və daimi münasibətə görə tabasaranlılar onların Azərbaycan dialektini mənimsədilər və tədricən öz doğma dillərini unutdular.”[139] Böyük Pyotrun erməni xalqı ilə əlaqələri kitabında erməni sənədlərini şərh edərkən Q.A. Ezov qeyd edir ki, “böyük hissəsi erməni danışıq dilində yazılanlar tatar (azərbaycanlı) sözləri ilə aşıb-daşırdı”.[140] F.T. Markov qeyd edir ki, assuriyalılar öz aralarında aysorsca danışır, “ancaq digər millətlərlə əlaqələrində tatarcanı (azərbaycanca) istifadə edirdilər”, hansı ki İrəvan qəzasında hamı tərəfindən qəbul edilirdi.[141]

1918-ci ilin may ayında yaranmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 27 iyunda dövlət dilini türk (Azərbaycan) dili elan etdi.[142] İranda Qacarların Pəhləvilərlə əvəz edilməsilə təhsildə, mediyada və kargüzarlıqda Azərbaycan dilinin istifadə edilməsi qadağan edildi.[143] 1941-ci ildə İranın şimalının SSRİ tərəfindən işğal edilməsindən sonra burada yaranan Azərbaycan Milli Hökuməti Azərbaycan dilini Cənubi Azərbaycanın dövlət dili elan etdi (6 yanvar 1946-cı il).[144] Hökumətin süqutundan sonra azərbaycancanın ictimai istifadəsinə qoyulan qadağa davam etdi.[125] 1979-cu il İran İslam İnqilabından sonra yeni konstitusiyada qeyd edildi ki, “yerli milli dillər fars dili ilə yanaşı mediyada və digər kütləvi informasiya vasitələrində, həmçinin milli ədəbiyyatın tədrisi üçün məktəblərdə azad istifadə edilə bilər.”[145] 1956-cı ildə Azərbaycanın 1937-ci ildə qəbul olunmuş Konstitusiyasına əlavə edilən maddə ilə Azərbaycan dili Azərbaycan SSR-in dövlət dili olur.[146] 1991-ci ildə yaranan Azərbaycan Respublikası isə Azərbaycan dilini dövlət dili elan edir.

Yazı

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan əlifbası

XX əsr ərzində Azərbaycan dilinin yazısı üç dəfə dəyişildi. 1922-ci ilə qədər azərbaycanlılar ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbasından istifadə edirdilər. Bu əlifbaya yalnız türk dili üçün xarakterik olan ڭ‎, گ, ۋ, ﭺ, پ, ژ‎ hərfləri də daxil idi.[147] 1920-ci illərdə yazı modifikasiya edilmiş latın əlifbası ilə, daha sonra kiril əlifbası ilə dəyişdirildi. 1958-ci ildə Azərbaycan kiril əlifbası Azərbaycan dilinin foneminə uyğun gəlsin deyə təkmilləşdirildi. Azərbaycan kirilcə əlifbası digər kiril əlifbalarından Ҝ və Ҹ hərfləri ilə fərqlənirdi.[148] 1991-ci ildə Azərbaycan yenidən latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasını istifadə etməyə başladı.

Hal-hazırda Azərbaycan Respublikasında yaşayan azərbaycanlılar yazı üçün latın qrafikasını, Dağıstan azərbaycanlıları kiril qrafikasını, İran azərbaycanlıları isə ərəb qrafikasını istifadə edir.


1.Sayat Novanın gürcü yazısıyla azərbaycanca yazdığı şeiri. 2.Abbasqulu ağa Bakıxanovun ərəb yazısıyla azərbaycanca yazdığı "Riyazül-qüds" əsərinin ilk vərəqi.
3.Mirzə Fətəli Axundovun yeni Azərbaycan əlifbası layihəsi. 4.Kiril əlifbasıyla yazılmış Azərbaycan atalar sözləri və onların rus dilinə tərcüməsi[149]
5.Mehdi Hüseynzadənin latın yazısıyla azərbaycanca yazdığı şeiri.[150]

Ədəbiyyat

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan ədəbiyyatı

Şifahi xalq ədəbiyyatı

"Cırtdan uşaqları Divdən necə xilas etdi?" nağılı
border=none Əsas məqalə: Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı

Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına xalq mahnıları, əfsanələr, sevgi və tarixi-qəhrəmanlıq dastanları, nağıllar, lətifələr, atalar sözləri, holavar, sayaçı sözlər, oxşamalar, ağılar, laylalar, tapmacalar və bayatılar daxildir.

Azərbaycan nağılları XIX əsrdən toplanmağa başlanmışdır. Yunan alimi Hann alman və yunan nağıllarına görə süjetlərini tərtib etmiş, A.Aarne isə oxşar nağıl süjetlərinin dünya nağılları əsasında kataloqunu yaratmışdır. 2000-ə yaxın süjet toplanmış və 3 qrupa bölünmüşdür: heyvanlardan bəhs edən nağıllar, əsl nağıllar və lətifələr. Əsl nağıllar isə sehirli nağıllar, nağıl-əfsanələr, nağıl-novellalar və cin haqqında nağıllar adlı dörd qrupa bölünmüşdür. Heyvanlar haqqında nağıllara “Çil madyan”, “Armudanla tülkü”, “Müqəddəs balıq”, “Axmaq kişi”, sehrli nağıllara “Fatma və öküz”, “Fatmanın inəyi”, “Göyçək Fatma”, “Şahzadə Mütalib”, “Şəms və Qəmər”, “Qaraqaş”, “Sehirli üzük”, “Ax-vax”, “Ovçu Pirim”, məişət nağıllarına “Dərzi şagirdi Əhməd”, “Daşdəmirin nağılı”, “Nuşapəri xanım”, “Yeddi qardaş bir bacı”, “Yetim İbrahim və Sövdəgər”, “İbrahimin nağılı” nağıllarını misal çəkmək olar.[151]

Azərbaycan xalq mahnılarının ən məşhur nümunələrinə “Ay bəri bax” (XVIII—XIX əsrlərdə ortaya çıxıb), “Qalanın dibində”, “İrəvanda xal qalmadı”, “Sarı Gəlin”, “Küçələrə su səpmişəm”, “Şuşanın dağları başı dumanlı” və s. daxildir. Qafqaza səyahət edən Mixail Qlinka buranın musiqi ilə tanış olmuş və “Qalanın dibində” mahnısı əsasında “Ruslan və Lüdmila” operasının “Fars xoru”nu yazmışdır.[152][153][154] Digər bir xalq mahnısı — “İrəvanda xal qalmadı”nın müəllifi Cabbar Qaryağdıoğludur. Mahnının o biri adı — “İrəvanda xan qalmadı”nın isə İrəvan xanlığının zəifləməsi ilə bağlı olduğu hesab edilir.[155]

Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına həmçinin atalar sözləri və məsəllər daxildir. Atalar sözündən misal çəkmək spikerin fikrini möhkəmləndirir, bədii ifadəliliyi və qulaq asanlar üzərində nitqin emosional təsirini artırır. Sovet türkoloqu və filoloqu Əfrasiyab Vəkilov qeyd edir ki, atalar sözləri və məsəllərin çoxu orta əsrlərdə feodalizm dövründə yaranıb. Ona görə də onların çoxu kəndlilərin icbari iş və hüquqsuzluğu və onların bu qəddarlığa qarşı etirazı ilə bağlıdır.[156] Azərbaycan atalar sözləri və məsəllərini ilk dəfə İrəvan müsəlman məktəbinin türk dili müəllimi Mirzə Məmmədvəli Qəmərlinski çap etdirmişdir.[157]

“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının Drezden əlyazması

Mərkəzi Asiyadan Xəzər dənizi sahillərinə, Kiçik Asiyaya və Dunaya hərəkət edən oğuzların qəhrəmanlıq dastanı “Kitabi Dədə Qorqud” dastanının mənşəyi Mərkəzi Asiya olsa da, dastan oğuzların sıx məskunlaşdığı Azərbaycan ərazisində formalaşıb. Oğuzlar türkmənlərin, Azərbaycan türklərinin və Anadolu türklərinin etnogenezində iştirak edib.[158] Dastanın günümüzə Drezden və Vatikan əlyazmaları gəlib çatıb. Dastan oğuzların işğal edilmiş Qafqaz torpaqlarında “kafirlərlə” mübarizəsində bəhs edir.[159] Buradakı hekayə və mahnılar XIII əsrin başlanğıcından gec olmamaqla formalaşmış, XV əsrdən gec olmamaqla yazıya alınmış olmalı idi.[160] Azərbaycan sovet türkoloqu Fərhad Zeynalov və Səməd Əlizadəyə Drezden əlyazması şübhəsiz azərbaycan dilində yazılıb, Vatikan əlyazmasının dili isə XVI əsr türkcəsinə yaxındır. İtalyan türkoloq Ettori Rossi Drezden əlyazmasının azərbaycanca, Vatikan əlyazmasının türkcə yazılma fikrini dəstəkləyir.[161] Britaniya türkoloqu Cefri Luisə görə bu əfsanələr Ağqoyunlu türk tayfalarının gürcülərə, abxazlara, Trapezund yunanlarına qarşı XIV hücumları ilə əlaqəlidir. Qafqaza gələn səyyahlar “Kitabi Dədə Qorqud”dan dəfələrcə bəhs ediblər. 1638-ci ildə alman səyyahı və şərqşünası Adam Oleari Dərbənddə olarkən burada azərbaycanlılardan Dədə Qorqudun əfsanələri haqda eşidərək qeyd edir ki, Qazan xanın arvadı Burla xatunun və Dədə Qorqudun qəbri buradadır .[162]

Həmçinin Səfəvi dövründə Azərbaycan xalq dastanları — “Şah İsmayıl”, “Əsli və Kərəm”, “Aşıq Qərib”, “Koroğlu” dastanları yarandı.[163] 10-a yaxın variantı olan "Şah İsmayıl" dastanının adı həm Şah I İsmayılla, həm də II İsmayılla əlaqələndirilir və əsasən qəhrəmanlıq motivləri ilə zəngindir.[164] Zaqafqaziya, Kiçik və Orta Asiyada yayılmış Əsli və Kərəm dastanının Azərbaycan versiyası böyük ehtimalla XVI əsrdə yaranmışdır. Əsərin əsas mövzusu müsəlmanın xristiana — Gəncə xanı Ziyadın oğlu Kərəmin Qarakeşişin qızına olan məhəbbətidir. Süjetin dini kanvası tarixidir; oğuz türklərinin Qərbdə məskunlaşması dövrlərinə gedib çıxır.[165][166] XV-XVI əsrlərdən gec olmamaqla yaranmış digər bir Azərbaycan dastanı Aşıq Qərib Mixail Lermontov tərəfindən 1837-ci ildə qeydə alınıb və 1846-cı ildə çap edilib.[167][168][169][170][171][172] Azərbaycanlı tədqiqatçı Mikayıl Rəfiliyə görə Lermontovun versiyasında bəzi sözlər birbaşa Azərbaycan dilindən götürülüb. Türkoloq M. S. Mixaylov belə nəticəyə gəlir ki, Lermontovun Qafqazda qeydə aldığı Aşıq Qərib nağılında rast gəlinən şərq sözləri Azərbaycan dili ilə əlaqədar ola bilər, çünki "görürsüz" söz forması yalnız Azərbaycan dilinin dialektlərində müşahidə edilir.[173] Koroğlu dastanının oğuz türk versiyaları Azərbaycanlılar, Anadolu türkləri və türkmənlər arasında məşhurdur. Azərbaycan və Anadolu versiyası çox yaxındırlar və hər ikisində qəhrəmanın adı Rövşəndir. Dastanın bir çox versiyalarında Koroğlu Cəlalilər hərəkatının lideridir və hökmdarın haqsızlığına qarşı üsyan qaldıran ozan və şairdir.[174]

Orta əsrlər

Həmçinin bax: Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının xronologiyası


Nəsimi (1369-1417) və Sultan Yaqub (?-1490)

Azərbaycan ədəbiyyatı oğuz və qıpçaq tayfalarının dilləri əsasında yaransa da, ərəb və fars dilləri ona böyük təsir edib. Azərbaycan türkcəsində yazan şairlər həmçinin farsca yazıblar. XIII-XIV əsrlərdə Xorasanda yaşamış İzzəddin Həsənoğlu Azərbaycan ədəbiyyatının banisi hesab edilir. Azərbaycan ədəbi dili XIII əsrdə formalaşmağa başlayıb, XIV—XV əsrlərdə isə yazılı Azərbaycan ədəbiyyatı ortaya çıxıb. Klassik Azərbaycan ədəbiyyatı monqol işğalından sonra ortaya çıxmış, Səfəvilərin dövründə inkişaf etmişdir.[125] Əlisöhbət Sumbatzadəyə görə XVIII əsrdə müstəqil Azərbaycan dili ortaya çıxmışdır.

Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında mühüm rolu XIV-XV əsrlərdə yaşamış hürufizm tərəfdarı İmadəddin Nəsimi oynayıb. Nəsiminin müasirləri — Mustafa Zərir, Qazi Bürhanəddin və Şah Qasım Ənvar da azərbaycanca şeirlər yazırdılar. Qazı Bürhanəddinin divanının leksikası müasir Azərbaycan dili leksikasından fərqlənməsə də, o, digər türkdilli şairlərin divanlarının leksik quruluşundan fərqlənirdi.[175] Dövründə ədəbi dilin möhkəmləndiyi Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşah "Həqiqi" təxəllüsü ilə Azərbaycan və fars dilində şeirlər yazırdı.[176] Digər bir XV əsr şairi Xətai Təbrizi "Yusif və Züleyxa" poemasını özü də azərbaycanca[177] şeirlər yazan Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yaquba həsr etmişdir.[177] Bu poema azərbaycan dilində yazılmış ilk poemalardan biri hesab edilir.[178]Sultan Yaqubun sarayında həmçinin Əlişir Nəvai üslubu ilə Azərbaycan dilində yazmış Kişvəri yaşayırdı. Şah İsmayılın dövründə məlik üş-şüara titulu almış Azərbaycan şairi Həbibi də Sultan Yaqubun sarayında təhsil almışdı.

XVI əsrdə yaşamış Səfəvi hökmdarı Şah İsmayıl "Xətai" ləqəbilə əsasən doğma [179] azərbaycan dilində[180], qismən fars dilində yazmışdır. Onun oğlu Sam mirzə Səfəvi, həmçinin bəzi sonrakı müəlliflər iddia edir ki, o, azərbaycan dilində [181][182][183][179] yazdığı qədər farsca da yazıb, ancaq dövrümüzə onun farsca şeirlərinin az bir hissəsi gəlib çatıb. Şah İsmayıldan başlayaraq təqribən bir əsr boyunca Səfəvi imperiyasında azərbaycan dili sarayda, orduda və məhkəmədə istifadə edilib. Bu dövrdə həmçinin Şah İsmayılın nəvəsi, anası Şirvanşahlar sülaləsindən olan İbrahim mirzə Cahi farsca və türkcə şeirlər yazırdı.[184]


Füzuli (1483-1556) və Sani (1632-1666)

XVII əsrdə yaşamış II Abbas (Sani ləqəbi ilə) və onun tarixçisi və Şah Süleyman Səfəvinin vəziri Məhəmməd Tahir Vəhid Qəzvini azərbaycanca şeirlər yazırdı. Rey şəhərindən olan Tərzi Əfşar farsca və Azərbaycan türkcəsindəki yumoristik şeirlərdən ibarət kiçik divan müəlifi idi. Tərziçilik adlanan bu növ poeziya İsfahan sarayında məşhur idi.[125] Bu dövrdə İraqda yaşamış azərbaycanca[185][186], farsca[187], ərəbcə yazan Məhəmməd Füzuli Azərbaycan poeziyasının klassiki hesab edilir. Onun Azərbaycan dilində yazdığı əsərlərinə "Leyli ilə Məcnun", "Bəngü Badə", "Söhbətül Əsmar", "Şah və dilənçi" və "Şikayətnamə" kimi əsərləri misal çəkmək olar. O, Azərbaycan və türk poeziyasının inkişafında böyük rol oynayıb[188][189]

Orta əsrlərdə Azərbaycanda tərcümə sənəti də inkişaf etmişdir. Bunun ilkin nümunələri Mustafa Zəririn “Sirətün-Nəbi”si və “Fütuhüş-Şam”ı, Şirazinin “Gülşəni-raz”ı, Təbrizinin “Əsrarnamə”sidir. XVI əsrə aid nümunələr Məqsudinin “Möcüznamə”si, Həzininin “Hədisi-ərbəin”i, Füzulinin “Hədisi-ərbəin”i və “Hədiqətüs-süəda"sı, Nişatinin “Şühədanamə”si və "Şeyx Səfi təzkirəsi” əsəri, naməlum müəllifə aid “Mənaqibi-Şeyx Səfi” və Mahmud Şirvaninin “Xəridətül-əcaib”idir.[190]

XVII—XVIII əsrlərin məşhur şairlərinə Saib Təbrizi, Qövsi Təbrizi, Məhəmməd Əmani, Səfiqulu bəy Şamlu, Mürtəzaqulu sultan Şamlı, Məlik bəy Avcı, Mirzə Saleh Təbrizi, Kəlbəli xan Müsahib-Gəncəvi, Salman Mümtaz Mövci, Mürtəzaqulu xan Şamlı, Mirzə Məhəmməd Məhcub Təbrizi və Mirzə Möhsün Təsir Təbrizi daxildir. Rüknəddin Məsud Məsihinin yazdığı “Vərqa və Gülşa” poeması orta əsrlər Azərbaycan poeziyasının ən gözəl romantik poemalarından biridir.[191] XVIII əsrdə Şirvan məktəbindən çıxmış Azərbaycan şairlərimə Şakir Şirvani, Nişat Şirvani, Məhcur Şirvani və Ağa Məsih Şirvani daxildir. Bu dövrdə ədəbiyyatda şifahi xalq ədəbiyyatının aşıq poeziyasının təsiri artır. Qarabağ xanlığının vəziri Molla Pənah Vaqif Azərbaycan ədəbiyyatında realizmin əsasını qoyur. Onun əsərlərinin əsas mövzusu sevi və insanın ruhi gözəlliyi idi.[191] Vaqifin dostu, Azərbaycan şairi Molla Vəli Vidadi isə onun əksinə olaraq düzlüyü, cəsarəti, ağıl və dərrakənin gücünü tərifləyir. daxili müharibələri və feodal qəddarlığını tənqid edirdi. Vaqif və Vidadinin yaradıcılığı XVIII Azərbaycan ədəbiyyatının zirvəsidir.[192] XVIII əsr ədəbiyyatının ən önəmli ədəbi abidəsi anonim müəllifin "Şəhriyar və Sənubər" xalq dastanı əsasında yazdığı "Şəhriyar" dastanıdır.[191] Eyni dövrdə Tiflisdə yaşamış erməni aşığı Sayat Novanın günümüzə 68 ermənicə[193], 34 gürcücə[194] və 115[195] azərbaycanca [196][197][198][199] şeiri gəlib çatmışdır. 1758-ci ilin əvvəli Sayat Novanın Azərbaycan sahəsində fəaliyyətinin çiçəklənməsi dövrü kimi görünür. Azərbaycan dili Qafqazda linqva franka olduğundan və gürcü sarayında yaxşı başa düşüldüyündən Sayat Nova bu dildə mahnılarını cəmiyyətdə, Tiflis və Telavinin içində və çölündə ifa etmiş ola bilərdi.[200] 1767-1812-ci illərdə yaşamış ləzgi aşığı Səid Koçkursi Şirvanda məşhur Azərbaycan aşıqları ilə görüşürdü. Buna görə də o, qoşma şəklində mahnılar yaza bilir, ana dili olan ləzgicə yazdığı qədər azərbaycanca da şeirlər yaza bilirdi.[201]

Müasir dövr

Mirzə Şəfi Vazeh şeirlərini alman müəllifi Fridrix Bodenştedtə oxuyur, Bodenştedtin "Şərqdə 1001 gün" kitabındakı illüstrasiyası (1850)

1813-cü il Gülüstan müqaviləsi ilə Azərbaycanın yerli əhalisinin fars ənənəsindən rus-Avropa ənənəsinə doğru yaxınlaşdığı zaman Qasım bəy Zakir, Seyid Əbülqasım Nəbati, Mirzə Fətəli Axundzadə, Seyid Əzim Şirvani, Xurşidbanu Natəvan, Abbasqulu ağa Bakıxanov, Mirzə Şəfi Vazeh, İsmayıl bəy Qutqaşınlı, Cəlil Məmmədquluzadə kimi şair və yazıçılar yetişdi. Azərbaycan və Cənubi Dağıstan arasındakı tarixi-mədəni əlaqələrin artması Dağıstan müəlliflərinin Azərbaycan dilində yazılmış əsərlərinin artmasına səbəb oldu. Ləzgi yazılı ədəbiyyatının banisi Etim Əmin doğma ləzgi və ərəb dili ilə birlikdə azərbaycanca da yazırdı.[202] Azərbaycan və ləzgi dillərində yazan Həsən Əlkədərinin 1892-ci ildə azərbaycanca yazdığı “Əsəri-Dağıstan” kitabı onun öz şərhləri, müşahidələri və şeir əlavələri ilə Dağıstan tarixi ilə bağlı Şərq yazılı məlumatlarını ehtiva edir.[203] Dağıstanın xalq şairi, XX əsrin ən məşhur Dağıstan şairlərindən biri olan Süleyman Stalski də ləzgi dili ilə birlikdə azərbaycanca şeirlər yazırdı. Dərbənd aşığı, dağ yəhudisi Şaul Simendu ivrit əlifbasıyla azərbaycanca yazırdı.[204][205][206] XX əsrin əvvəllərində Məhəmməd Hadi, həmçinin Hüseyn Cavid və Abbas Səhhət Azərbaycan ədəbiyyatında romantizmin, Mirzə Ələkbər Sabir isə Şərqdə Sabir ədəbi məktəbinin əsasını qoyur.[207]

1937-ci ildə Vyanada alman dilində "Əli və Nino" romanı çap edildi. Birinci Dünya müharibəsi dövründə Qafqazın vəziyyəti, 1918-ci il soyqırımı, AXC-in yaranmasını və süqutu kimi hadisələri əks etdirən əsərin müəllifi kimi Azərbaycan yazıçısı Yusif Vəzir Çəmənzəminli, yəhudi yazıçı Məhəmməd Əsəd bəy, və avstriyalı baronessa Elfrida fon Ehrenfels göstərilir. Nəşr edildiyi il bestseller olan bu əsər Azərbaycan ədəbiyyatının klassiki hesab edilir.[208]

Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulmasından sonra Azərbaycan maarifçisi Firudin bəy Köçərli güllələndi.[209] Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələri — Hüseyn Cavid, Mikayıl Müşfiq, Azərbaycan himninin müəllifi Əhməd Cavad, Yusif Vəzir Çəmənzəminli repressiya qurbanı oldu. Sovet dövründə Səməd Vurğunun yığcam və diskrit üslubu Azərbaycan ədəbiyyatının müasir formasının formalaşmasına səbəb oldu, onu arxaizmlərdən təmizlədi.[210] XX əsrin sonlarına yaxın 70 şeir məcmuəsi və 20 poeması ilə Bəxtiyar Vahabzadə şöhrət qazandı. Onun “Gülüstan” poeması Rusiya və İran arasında bölünən Azərbaycan xalqı və onun birləşmək arzusuna həsr edilib.[211]

İranda Qacarların Pəhləvilərlər əvəz edilməsi ilə Azərbaycan dilinin istifadəsi məhdudiyyətlərlə üzləşdi.[212] Ancaq buna baxmayaraq Məhəmməd Hüseyn Şəhriyar, Səməd Behrəngi, Behzad Behzadi, Mirzə Əli Möcüz kimi İran azərbaycanlıları doğma dillərində yazmağa davam etdilər. Azərbaycanca yazdığı “Heydərbabaya salam” poeması ilə şöhrətlənən Şəhriyarın yaradıcılığı hər iki ölkədə yüksək qiymətləndirildi. Onun yaradıcılığınını mövzularına Azərbaycan dilinin və onun məktəbdə öyrədilməsilə bağlı problemlər, Azərbaycan xalqının iki ölkə arasında parçalanması, 1945-47-ci illərdəki Cənubi Azərbaycan azadlıq hərəkatı daxil idi.[213]

İncəsənət

Xalçaçılıq

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan xalçaları
Qarabağ xalçaçılıq məktəbinə aid Malıbəyli xalçaları

Azərbaycan xalçaları dedikdə Abşeron, Gəncə, Qazax, Şirvan, Qarabağ, Quba, Təbriz xalçaları[214][215][216][217][218][219] nəzərdə tutulur. İranika ensiklopediyasına görə xalçaçılıq əsasən Şərqi Zaqafqaziyada, indi azərilər adlandırılan türk əhalisinin yaşadığı ərazidə yayılmışdı. Digər xalqların xalçaçılığı az əhəmiyyət daşıyırdı.[220]

XVI əsrdə Səfəvilərin hakimiyyətə gəlməsindən başlayaraq Azərbaycan xalçaçılıq sənəti misli görünməmiş mükəmməlliyə çatır və sənaye əhəmiyyəti qazanır.[221][222] Dövrün miniatür rəssamları, xəttatları Azərbaycan ornamental incəsənət məktəbinin formalaşmasında mühim rol oynadı. Bu isə daha sonra Şərq incəsənətində və vahid Təbriz məktəbinin yaranmasında böyük təsirə səbəb oldu.[223][224] XVI əsrin ikinci yarısından Cənubi Azərbaycanda inkişaf edən əfşan, ləçək-turunc, gülbəndlik kompozisiyaları Şimali Azərbaycan şəhərlərindəki toxucular tərəfindən mənimsənildi. Tarixi statistikalara görə 1843-cü ildə Azərbaycanın 6 Xəzər əyalətində 18000 xalça toxunub. Şirvan və Qubadan olan xalçalar Bakıda, Qazax və Gəncədən olanlar Təbriz və İstanbulda satılıb.[221] 1850 və 1857-ci illərdə unikal məmulatların birinci beynəlxalq Tiflis sərgisində azərbaycanlı ustalar mükafat əldə etdilər. XIX əsrin sonunda kommersiya neftinin istehsalı əlaqədar iqtisadi inkişaf Bakıda və Azərbaycanın digər ərazilərində xalça toxuçuluğunun inkişafına səbəb oldu.[225]

Təbriz xalçaçılıq məktəbinə aid Ağaclı xalçaları

Quba, Şirvan, Qazax, Zəncan xalçaları mürəkkəb həndəsi naxışlarla xarakterizə olunur, buna çoxbucaqlı və ya ulduzşəkilli medalyonların mərkəzi sahəsindəki eyni ox üzərində yerləşən heyvan və insan sxematik fiqurları daxildir. Çiçək motivlərinin bol olduğu müxtəlif bitki ornamentləri isə Təbriz və Qarabağ xalçalarına xasdır.[226] Azərbaycan xalçalarında görünən həndəsi formalara tarixi politeizm inanclarına gedib çıxan svastikanı və romb və kvadratlarla əhatə edilən səkkizbucaqlı ulduzu göstərmək olar. Daha sonra Təbriz mədəniyyətinin təsiri ilə digər məktəblərdə qıraqlarda bitki aləmi elementləri ortaya çıxır.

Azərbaycan xalçalarında tapılan İslam simvolikasına misal olaraq Fatimənin əlini, beşbarmağı misal göstərmək olar. Beşbarmaq İslamın 5 ehkamını və İslamda hörmət edilən 5 şəxsiyyəti – Məhəmməd peyğəmbər, Əli, Fatimə, Həsən və Hüseyni simvolizə edir.[227] Bir çox Təbriz xalçalarının üzərində su bolluğunu təmsil edən “həyat ağacı”na rast gəlinir. Həmçinin xalçalarda çoxlu ağacın, bitkinin və quşun olduğu bağ təsvirlərinə rast gəlinir. Bu müsəlmanlar üçün uğur və müvəffəqiyyət deməkdir. Təbriz və Şamaxı xalçalarında rast gəlinən digər bir ikonoqrafik təsvir təbiətin möcüzəsini simvolizə edən nardır. Nar Səfəvilər dövründə xalça və miniatürlərin bəzədilməsində geniş istifadə edilirdi.[228] Azərbaycan xalçalarında quş şəkillərinə (qartal və tovuzquşu) tez-tez rast gəlinir. Bir çox hallarda texniki cəhətdən və xalçanın ölçüsünə görə heyvanları birbaşa əlavə etmək mümkün olmur. Məsələn, qoyun və qoçların yalnız “S” şəkilli şərti buynuzları xalçanın mərkəzində və qıraqlarında göstərilir. Əjdaha təsviri də eyni şəkildə simvolikləşib. Talisman kimi istifadə edilən əjdəha təsviri XVII əsrdə Azərbaycanın saray manufakturalarında istehsal edilən dəbdəbəli xalçalarda ortaya çıxıb.[229]

Təsviri incəsənət


1.İrəvandakı Sərdar sarayının restavrasiyası zamanı İrəvaninin çəkdiyi
Hüseynqulu xan Qacar portreti 2.Şəki xan sarayının interyeri

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan təsviri incəsənəti

XVII əsrdən XIX əsrə qədər Azərbaycan rəssamları yağlı boyadan istifadə edərək yaşayış yerlərinin, sarayların, hamamların bəzədilməsində iştirak edirdi. Ancaq onlar yalnız dekorativ motivlər yox, həmçinin tarixi portretlər, ov və döyüş səhnələri çəkirdilər.[2]

Azərbaycan ərazisində orta əsrlərdə rəssamlar əsasən kalliqrafiya ilə məşğul olurdu. Bu dövrdə Azərbaycanda kitablara illüstrasiya çəkilməsi ənənəvi sənət idi. Bunlardan biri də XVIII əsrdə aid Azərbaycan dilində yazılmış “Kəlilə və Dimnə” əlyazmasındakı sulu boya, lələk və mürəkkəblə çəkilmiş rəsmlərdir.[2]

XIX əsr məşhur Azərbaycan rəssamı Mirzə Qədim İrəvani Azərbaycan panel rəssamlığının banisidir. XIX əsrin 50-ci illərində o, İrəvandakı Sərdar sarayında yerləşən divar rəsmlərini bərpa etmək üçün çağrılıb. İrəvani güzgü sarayını bərpa edib. O, dörd tarixi şəxsiyyətin — Fətəli şah Qacarın, Abbas Mirzənin, Mah Tələt xanımın və Mirzə Vəcullahın şəklini çəkib. XIX əsrdə rəssamlar məkan kompozisiyası və həcm yaratma modelləşdirməsi kimi Avropa üslublarını rəsm və dekorativ rənglərlə birləşdirərək portret rəssamlığına keçirdilər. İrəvaninin “Gənc oğlanın portreti” və “Gənc qadının portreti” belə qəbildən olan rəsmlərdir. Bu rəsmlər həmçinin orta əsr miniatür sənəti ilə bağlıdır. Onun “Rəqqasə” rəsmindəki papaq və geyim biçimi XVIII əsrə aid Şəkixanovlar evi rəsmlərindəki qadın geyimlərinə bənzəyir.[230]

Azərbaycan ornamentalist rəssamı[231][232] Qənbər Qarabaği Şəki xan sarayının interierində[233] və Şuşadakı Rüstəmov və Mehmandarovun evlərindəki yumurta temperası ilə (bitki və zoomorfik motivlər) çəkilmiş dekorativ rəsmlərin müəllifi idi.[234][235] Rəssam heyvan təsvirlərini gül və bitkilərin şaxələnmiş ornamentlərində çəkirdi. Rəsm divarın düzlüyünü pozmur, əksinə onun konstruktiv memarlıq detallarını qabardırdı.[236] Şuşa şəhərindəki Mehmandarov evindəki çəkdiyi maral və nar ağacı şəkilləri rəssamın ən məhşur işidir.[237]

Şəki xan sarayının aşağı zalının plafonunun stalaktitlərində Qarabağidən başqa onun qardaşı Səfər və oğlu Şükür (Şuşadan), həmçinin Əliqulu, Qurbanqulu və Cəfər (Şamaxıdan) işləmişdir.[238] XVIII əsrə aid bəzi qədim rəsmlər, yuxarı mərtəbənin tavanındakı rəsmlər də daxil olmaqla, Abbasqulu adlı rəssam tərəfindən çəkilib.[239]

Azərbaycan rəssamı Mir Möhsün Nəvvab akvarel rəsmləri, kitab miniatürləri və bina və məscidlər üzərində bəzəklər çəkirdi. Onun yaradıcılığı üçün müstəvi, dekorativ, ornomental divar rəsmləri, gül və quş təsvirli rəsmlər, onun şəxsi əlyazmalarındakı (“Bəxrul Həsən” (Kədər dəryası), 1864) illustrasiyaları xarakterikdir. Mir Möhsün Nəvvab tərəfindən akvarellə çəkilmiş tək portret — “Teymurun portreti” Azərbaycan İncəsənət Muzeyində saxlanılır. Mir Möhsün Nəvvabın Şuşadakı memorial muzeyinin zalında onun tərəfindən 1886-cı ildə çəkilmiş divar rəsmləri qalır.[240]

1900-20-ci illərdə rəssamlar realistik demokratik istiqamət götürdülər. Əzim Əzimzadə və Bəhruz Kəngərli Sovet Azərbaycanının təsviri sənətinin təməllərini atdı.[241] Bakıda rəssamlıq məktəbi açan ilk peşəkar rəssamlardan biri Əzim Əzimzadə idi. Müasir Azərbaycan yağlı boya rəsramlığının banisi Əli bəy Hüseynzadədir (1864—1940). XX əsrin ikinci yarısının məşhur rəssamları Tahir Salahov, Səttar Bəhlulzadə, Mikayıl Abdullayev, Vidadi Nərimanbəyov, Rasim Babayev, Sənan Qurbanov və Toğrul Nərimanbəyov idilər. Azərbaycanda kitab illustrasiyası iki yolla inkişaf edirdi: əlyazma illustrasiyanın binövrələrini davam etdirənlər və qrafik üslub və ağ-qara rəng istifadə edənlər.[242]

Heykəltəraşlıq

XVI əsrə aid daş qoyun heykəli, Azərbaycan Tarix Muzeyi

Orta əsrlərdə müxtəlif məntəqələrdə əcdadların baba adlandırılan daş heykəlləri tikilirdi. Qəbirdaşları və divarlar çox vaxt relyef naxışları ilə bəzədilirdi. Bu növ heykəltəraşlıq Abşeron yarımadasında pik səviyyəyə çatmışdı. Bakıda Şirvanşahlar sarayı muzeyində saxlanılan XIII əsrə aid Bayıl daşları insan və heyvan fiqurları ilə bəzədilib. Bu antropomorfik yazının bir nümunəsidir.[2]

Azərbaycan Respublikasının və Cənubi Azərbaycanın müxtəlif yerlərində tapılan qoyun və at formasındakı qəbirdaşları Azərbaycan orta əsrlər mədəniyyəti abidələrinin nümunəsi hesab edilir.[243] Müasir Azərbaycan ərazisində IX əsrin II yarısından etibarən — ərəblərin hakimiyyəti Babəkin Xürrəmilər hərəkatı və yerli feodalların müqaviməti nəticəsində sarsıldığı və zəiflədiyi zaman ərəblər tərəfindən ərazisi işğal edilmiş xalqların yaradıcılığı şəriət qanunlarına üstün gəlməyə başladı. Bu zaman xalq incəsənətində yenidən canlı varlıqların təsvirləri ortaya çıxmağa başladı. Hesab edilir ki, XV əsrdən başlayaraq qəbirdaşları əsasən qoyun və ya at forması almağa başladı. Bu qəbrdaşları İslam ehkamlarının pozulmasının nümunəsi kimi təhlil edilir. At heykəllər həmişə yəhərlənmiş və tam təchizatlı şəkildə təsvir edilir. [244] Yazılardan başqa belə abidələrdə ölmüş şəxsin silahları — yay, ox, qılınc, qalxan, oxluq və s. təsvir edilir. Daş qoyun heykəllərində, yazılardan başqa, vəhşi keçilərin, maralların təsvirləri, bəzi hallarda bu heyvanların ovlanması səhnələri və bəzən də məişət səhnələri təsvir olunur. [245]

Fayl:Bakı 01.jpg
Bəhram Gurun heykəli, Bakı, 1953

XX əsrin 20-ci illərində Azərbaycanın arxeoloji xəritəsi üzərində iş zamanı V. M. Sısoev aşağıdakı yerlərdə də at və qoyun daş heykəllərini qeyd etdi: Abşeron yarımadasında Zığ kəndindəki müsəlman qəbiristanlığında, Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində Qaraağaclı kəndindəki müsəlman qəbiristanlığında, Naxçıvan şəhərində və Lənkəran qəzasında Abidərə, Balabur, Qorikdı, Lirik, Tanqarud, Eyçara kəndlərində.[246] Sısoev həmçinin qeyd edir ki, Ordubadın, Danaqirtin və Abraqunisin kəndlərinin yerli sakinləri daş fiqurları qədim qəbiristanlıqlarda, dağlarda və digər yerlərdə tapırlar, onlara xüsusi məna yükləyir, çox vaxt onları olduqları yerdən aparır və yaxınlarının qəbirlərində yerləşdirirlər.[247]

XIX əsrin ikinci yarısında Bakının inkişafı və tarixi üsluba və heykəllərə ehtiyac olduğundan daşla yonulmanın bərpası müşahidə edilir. XX əsrin 20-ci illərində heykəllərdə abidə kompozisiyası ortaya çıxır. İlk azərbaycanlı professional heykəltəraş Zeynal Abdin bəy Əliyevdir.[248]

1920-1930-cu illərdə bir çox şəhər bağçaları tarixi şəxsiyyətlərin heykəlləri ilə bəzədilmişdi. 40-50-ci illərdə heykəllərin rolu daha da artdı. Mirzə Fətəli Axundzadəyə (Pinxos Sabsay, 1930), Nizami Gəncəviyə (Fuad Əbdürəhmanov, 1949), Hökumət Evinin qarşısında Leninə (Cəlal Qaryağdı, 1954), Xurşidbanu Natəvana (Ömər Eldarov, 1960 heykəl qoyuldu.[2]

1970-ci ildən etibarən heykəltəraşlar öz əsərlərini ağac, mərmər və qranitdən hazırlayırdılar. F.E. Salayevin əsərlərində klassik heykəltəraşlığın üsulları öz əksini tapırdı.[2]

Musiqi

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan musiqisi

Milli musiqi alətləri

Tar, qoşanağara və zurna
border=none Əsas məqalə: Azərbaycan musiqi alətləri

Azərbaycan musiqi incəsənətinin ustaları — Əlixan Təbrizi və Rzadəddin Şirvani müvafiq olaraq şuştəri və şeşxananı icad edib. Türk səyyahı Övliya Çələbi məlumat verir ki, dövrün məşhur sazandarı Naxçıvanlı Murad ağa Osmanlı sultanı III Murad tərəfindən Konstantinopola köçürülüb.[249]

Azərbaycanın simli musiqi alətlərinə qopuz, çoğur, çəqanə, bərbət, çəng, rud, səntur, tar, kamança, qanun, saz, Şirvan tənburu daxildir. Azərbaycan aşıqlarının öz ifalarında istifadə etdiyi saz qopuzun yerinə istifadə edilməyə başlayıb və Azərbaycan sazı son formasını Şah İsmayıl Xətainin dövründə (XVI əsr) alıb.[250] Digər bir musiqi aləti, Azərbaycan mədəni kimliyinin formalaşmasında önəmli rol oynayan və Azərbaycan musiqisinin simvolu olan tar Azərbaycan muğamının ifasında istifadə edilir.[111][251] Azərbaycanda tar XVIII əsrdən məhşur olub.[252] İranika ensiklopediyasına görə Azərbaycan musiqi sənəti Qafqazın digər regionlarında, xüsusilə muğam sistemini və tar və kamança kimi musiqi alətlərini mənimsəyən ermənilər arasında ifa edilirdi.[253]

Azərbaycanın zərb musiqi alətlərinə nağara, qaval, dəf, dümbək, laqqutu daxildir. Nağaranın ölçülərinə görə fərqləndirilən növləri mövcuddur: qoşanağara, böyük nağara, qoltuq nağara, cürə nağara. Qaval isə tar və kamança ilə birlikdə muğam üçlüyündə istifadə edilən alətlərdən biridir. Laqqutu Azərbaycanda Lerik , Astara, Masallı, Lənkəran, Cəlilabad rayonlarında daha çox istifadə edilən, iki dördbucaq ağac qutudan ibarət zərb alətidir.[249]

Azərbaycanın nəfəsli musiqi alətlərinə tulum, ney, zurna, balaban, tütək daxildir. Azərbaycan xalqının milli musiqi aləti olan balaban həm İranın Şərqi Azərbaycan ostanında, həm də Azərbaycan Respublikasında düdük adlanır.[254][255][249][256][257][258]

Muğam

border=none Əsas məqalə: Muğam
Fayl:Urmavi1.png

Muğam Azərbaycan musiqi sənətinin əsas janrlarından biridir. Erkən dövrlərdə muğam ərəb maqamı, türk makamı və fars dəsgahının daxil olduğu geniş Orta Şərq ənənəsinin bir hissəsi kimi tədqiq edilirdi. Ancaq indi isə dinləyicilərin muğamla müasir azərbaycanlı həyatının daxili bir hissəsi kimi tanış olmaq şansı var. [259]

İranikaya görə, Azərbaycan musiqi sənəti böyük nəzəriyyəçiləri Azərbaycanın Urmiya və Marağa şəhərlərində anadan olan Səfiəddin Urməvi və Əbdülqədir Marağayinin olduğu fars-ərəb-türk maqam incəsənəti ilə əlaqəlidir.[253] Zemfira Səfərovaya görə, Səfiəddin Urməvinin yazdığı ərəbcə yazdığı “Kitab əl-Ədvar” və “Şərəfiyyə” əsərləri Azərbaycan musiqisinin nəzəri və praktiki cəhətdən inkişafı üçün önəmlidir.[260] Üzeyir Hacıbəyov Urməvi və Marağini “Yaxın Şərq xalqları musiqisinin nəzəri və əməli inkişafı tarixində başlıca yeri dunyada məşhur olan iki nəfər Azərbaycan alimi, nəzəriyyəçi, musiqişünas” adlandırır.[261]

Azərbaycanda muğam əsasən tar, kamança və qaval ifaçılarından ibarət muğam üçlüyü müşayiətində ifa edilir. Çox vaxt qaval çalan həm də xanəndəlik edir. Muğam mövzusu adətən lirika sferası – məhəbbət və fəlsəfə ilə məhdudlaşır. Nizami, Füzuli, Xaqani, Vidadi, Nəsimi, Səməd Vurğun, Molla Pənah Vaqif, Əliağa Vahid və digər klassiklərin qəzəlləri muğamların şeir mətnləri olur.[262]

Tarzən Sadıqcanın ansamblı, Tiflis, 1878.

Hal-hazırda Azərbaycan muğamına 7 əsas muğam (Rast, Şur, Segah, Çahargah, Bayatı-Şiraz, Şüştər, Hümayun, Kürd-Ovşarı), zərbi muğamlar (Heyratı, Arazbarı, Səmayi–Şəms, Mənsuriyyə, Mani, Ovşarı, Heydəri, Qarabağ şikəstəsi, Kəsmə şikəstə) və rast muğamları (Mahur–Hindi, Orta Mahur, Bayatı-Qacar, Dügah) daxildir.

Məşhur muğam ifaçılarına Səttar, Cabbar Qaryağdıoğlu, Məcid Behbudov, Xan Şuşinski, Bülbülcan, Seyid Şuşinski, Keçəçioğlu Məhəmməd, Zülfü Adıgözəlov, Şövkət Ələkbərova, Alim Qasımov, Sadıqcan (tarı təkmilləşdirib və bu alətdəki müasir çalğı məktəbinin əsasını qoyub), Qurban Primov və başqaları daxildir. Muğam oxuyanların çoxu Qarabağdandır.[263]

Xanəndə Cabbar Qaryağdıoğlunun da daxil olduğu Azərbaycan çalğıcılarının ifa etdiyi muğamın qeyd edildiyi ilk qramofon valı 1906-cı ildə gün üzünə çıxıb. 1906-1914-cü illərdə bir sıra avropa lent yazısı firması, məsələn fransız firması “Pate qardaşları”, alman firması “Sport-Rekord”, rus “Monarx-Rekord”, “Qrammafon-Rekord”, “Konsert-Rekord”, “Premyer-Rekord” və “Ekstrafon” firmaları onlarca Azərbaycan muğamı, təsnifi və dəstgahına aid onlarca lent yazısı çıxartdılar.[264]

1948-ci ildə Fikrət Əmirov simfonik muğam janrını yaratmışdır. F.Əmirov 3 simfonik muğamın: «Şur», «Kürd-ovşarı» və «Gülüstani Bayatı-Şiraz» simfonik muğamlarının yaradıcısıdır. Bu janrda muğam dəstgaha xas olan bir çox xüsüsusiyyətlər istifadə olunur.

Aşıq yaradıcılığı

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan aşıq yaradıcılığı
Fayl:Khasta Qasim.jpg

Azərbaycan mədəniyyətində aşıq ənənəsi Aşıq Qurbaninin dövründə, XV-XVI əsrlərdə inkişaf etməyə başladı.[265] Bu sənətin tarixi ümumilikdə daha qədim olsa da, Qurbaninin dövründə qopuz çalan ozanlar saz çalan aşıqlarla əvəz edildi.[266] Aşıq incəsənətinin inkişaf etməsində Şah İsmayıl Xətainin də böyük təsiri var idi. Qızılbaşların dövründə aşıqlar öz mahnılarını azərbaycanca yazırdılar.[267]

Aşıqların repertuarı dastanlarla məhdudlaşmır. Janrlar fərqli olsa da, mövsu baxımından konkretdir, sosial mövzularda yazılır. Aşıqlar nağıl, sevgi mövzusunda lirik mahnılar, gözəlləmələr, ustadnamələr, satirik mahnılar bilirlər Aşıqlar müxəmməs və dübeyt kimi poetik formalarda, həmçinin geniş surətdə dodaqdəyməz kimi şeir formalarında əsərlərini yaradırdılar. Göyçəli Aşıq Ələsgər kimi bir çox aşıqlar 50-60 dastanı, onlarca hekayə və nağılı yadda saxlaya bilirdilər.[268]

Müasir Azərbaycanda professional aşıqlar iki kateqoriyaya bölünür: ifaçı olan aşıqlar və şair-aşıqlar. İfaçı aşıqlar peşəkar nağıl danışanlar kimi bədii yaradıcılıqla məşhur olmurlar. Bacarıqlarına və doğma folkloru başa düşmə qabiliyyətlərinə görə onlar dastan və hekayətlərdə, xüsusilə onların nəsr hissələrində dəyişikliklər edirlər. Bədii yaradıcılıqla məşğul olan şair-aşıqlar isə Azərbaycanda ustad adlandırılır və şagirdlərinə aşıq olmağın əsaslarını öyrədirlər. Ustad aşıqlara Qurbani (XVI əsr), Aşıq Abbas Tufarqanlı (XVII əsr), Xəstə Qasım (XVIII əsr), Aşıq Valeh (XVIII əsr), Aşıq Ələsgər (1821—1926), Aşıq Hüseyn Bozalqanlı (1875—1949) və başqaları daxildir. Onlar yalnız Azərbaycan aşıq sənətinə deyil, həmçinin Azərbaycan yazılı ədəbiyyatına böyük təsir ediblər.[269]

Aşıq musiqisi Azərbaycan Respublikasının Gəncə, Qarabağ və Naxçıvan, həmçinin Salyan ərazilərində, Cənubi Azərbaycanın Təbriz, Qaradağ, Marağa, Xoy və Urmiya ərazilərində yayılıb.[270] Tariyel Məmmədov isə 11 aşıq məktəbinin adını çəkirː Göyçə, Tovuz, Borçalı, Gəncə-Şəmkir, Şirvan, Qarabağ, Qaradağ, Təbriz, Urmiya, Çıldır və Dərbənd.[271]

Rəqslər

"Xançobanı" rəqsi
border=none Əsas məqalə: Azərbaycan rəqsləri

Azərbaycan ərazisində milli rəqs incəsənətinin ortaya çıxması və formalaşması uzun əsrlər boyu davam edib. “Qodu-qodu”, “kosa-kosa” və “xıdır ilyas” kimi kütləvi icra edilən mərasim rəqslərinin tarixi qədim dövrlərə gedib çıxır. Orta əsrlər dövründə bu mərasim rəqslərindən milli rəqslərin müxtəlif şəkilləri formalaşıb. Azərbaycan ərazisində mövcud olmuş dövlətlərin saraylarında bacarıqlı rəqs ansamblları var idi. "Turacı" rəqsiylə bağlı əfsanəyə görə Qarabağ xanı Nəcəfqulunun rəqqası xanın oğlunun toyunda rəqs sənətinin çox incə, çox gözəl möcüzələrini nümayiş etdirərkən bu mənzərəyə heyran qalmış xan ucadan demişdir:"Sən lap turac kimi oynayırsan." O vaxtdan bəri həmin rəqqasın oynadığı rəqs "Turacı" adlandırılmışdır.[272] XIX əsr rus etnoqrafı İvan Şopen öz əsərində "mirzəyi" və güvəng kimi qadın rəqslərini təsvir edirdi.[273] XIX əsrin sonlarına qədər Şamaxıda əyləncə qruplarında işləyən rəqqasələr — Şamaxı rəqqasələri olmuşdur. Bu qruplar Hindistanda, xüsusilə Böyük Moğol İmperiyası dövründə Hindistan zadəganlarına xidmət etmiş təvaiflərə bənzər şəkildə işləyirdilər.[274]

1920-ci ildə respublikada Sovet hakimiyyətinin qurulmasından sonra milli rəqslər yeni insanın mənəvi dünyası, ideologiyası və əmək fəaliyyətini əks etdirən yeni mövzular əldə etdi. “Pambıqçıların rəqsi”, “məhsul rəqsi”, “balıqçıların rəqsi”, “kosmik rəqs” kimi yeni rəqslər ortaya çıxdı. "Mirzəyi", "Uzundərə" kimi qədim qadın rəqslərini qorumaq istəyiylə yanaşı həmçinin yeni rəqslər ortaya çıxdı.[275] "Azərbaycan milli rəqsləri" məcmuəsinə görə Dağlıq Qarabağ ərazisindəki Uzundərə adlı ərazi ilə bağlı "Uzundərə" rəqsi azərbaycanlılarla sıx qonşuluqda yaşamağın nəticəsi olaraq Qarabağ erməniləri arasında da yayılıb.[276] Bəzi Azərbaycan rəqslərinin adı Azərbaycanda mövcud olmuş tayfalar və ellərlər bağlıdır. Məsələn, "tərəkəmə" rəqsi azərbaycanlıların etnoqrafik qrupu olan tərəkəmələrlə, "Xançobanı" rəqsi isə Şamaxı xanlığını idarə etmiş Xançobanlı eli ilə bağlıdır.[277]

"Cəngi" rəqsi

Mövzu baxımından Azərbaycan rəqsləri müxtəlifdir, əmək (“çobanı”), mərasim (dini mərasimlə bağlı, təqvimlə bağlı, toyla bağlı), məişət (“mirzəyi”, “turacı”), qəhrəmanlıqla bağlı — hərbi (“cəngi”), xorovod-oyun (“yallı”, “halay”) və s. növləri var. Ən məşhur rəqslər “tərəkəmə” (köçərilərin rəqsi), “qıtqılıda”, toylarda və yalnız qadınların iştirak etdiyi məclislərdə icra edilən “innabı”, “ceyran balası”, “yallı”dır. Azərbaycan xalq rəqsi, bir qayda olaraq, 3 hissədən ibarət olur. Birinci hissə sürətli, dairə üzrə olur. İkinci hissə lirikdir, rəqqas sanki yerində donub qalır (“süzür”), korpus qəti və vüqarlı tərzdə dik tutulur. Üçüncü hissədə yenə dairə üzrə rəqs, sürətli, təntənəli və böyük emosional coşğunluqla səciyyəvi olur. Rəqslər Azərbaycan milli musiqi alətlərinin müşayiətilə icra edilir: zurnaçılar triosu (iki zurna və bir nağara), sazandarlar triosu (tar, kamança, dəf) və s. Qadın və kişi rəqsləri bir-birindən kəskin şəkildə fərqlənir.[278][275]

Qadınlar tərəfindən təqdim edilən rəqslər yavaş, lirik ("turacı", "uzundərə" və s.) və ya sevincli-qızğın ("tərəkəmə" və s.), kişilər tərəfindən təqdim edilən rəqslər isə təntənəli-əzəmətli ("mirzəyi" — müdriklik rəqsi, yaşlılar tərəfindən icra edilir, və s.), hərarətli-sürətli ("qaytağı", "əsgərani" və s.) olur. Rəqs melodiyasının xarakterik musiqi həcmi (6/8) həm müxtəlifliyi, həm də ritmik fiqurların kəskinliyi ilə xarakterizə olunur (punktir ritmlər, sinkopalar).[279]

Qadınların ifa etdiyi rəqsin inkişafı geyimdən çox asılıdır. Rəqqasənin yubkasının uzunluğu ayaz hərəkətlərinin rəvanlığını təyin edir, onun bütün diqqəti isə qolun və bədənin yuxarı hissəsinin (çiyinlər, baş, üz mimikası və s.) texnikasındadır. Kişilərin rəqsində isə ayaq texnikası önəmli rol oynayır. Çəkisi az olan rəqqas barmaqlarının üzərində dayana bilir (“qazağı” rəqsində olduğu kimi).[275]

Klassik musiqi

Üzeyir Hacıbəyovin "Arşın mal alan" operettası Moskvada, Əsgər rolunu Bülbül ifa edir
border=none Əsas məqalə: Azərbaycan klassik musiqisi

XIX əsrin sonlarında artıq Azərbaycan Avropa musiqi mədəniyyətini (xüsusilə rus musiqisi) mənimsəyirdi.[280] Şuşadakı musiqi və ədəbiyyat məclisləri 1897-ci ildə Azərbaycan üçün ilk olan “Məcnun Leylinin qəbrində ölümü” musiqili tamaşasını təşkil etdilər.[281] Skripka və fortepianinolar üçün ilk əsərlər XX əsrin əvvəllərində ortaya çıxdı. Lüteran kilsəsində orqanın ortaya çıxması bu alətin geniş istifadəsinə səbəb oldu. Orqan aləti üçün ilk əsərlər məcmuəsi Xəyyam Mirzəzadəyə məxsusdur.[282]

Azərbaycan opera sənətinin banisi 1907-ci ildə ”Leyli və Məcnun” operasını bəstələyən Üzeyir Hacıbəyov olmuşdur. Bundan sonra Üzeyir Hacıbəyov ”Şeyx Sənan”, ”Rüstəm və Söhrab”, ”Şah Abbas və Xurşidbanu”, “Əsli və Kərəm” operalarını yazmışdır. Onun ən məşhur operettası 1913-cü ildə yazdığı ”Arşın mal alan” musiqili komediyasıdır. 1935-ci ildə Müslim Maqomayev "Nərgiz" operasını bəstələyir. 40-cı illərdə "Xosrov və Şirin" (Niyazi), "Vətən" (Cövdət Hacıyev və Qara Qarayev), "Nizami" (Əfrasiyab Bədəlbəyli) və digər operalar yazılır. 1953-cü ildə Fikrət Əmirovun "Sevil" operasının premyerası keçirilir. 1972-ci ildə Şəfiqə Axundova "Gəlin qayası" operasını yazaraq Azərbaycanda ilk opera yazan qadın bəstəkar oldu.[283]

Asəf Zeynallının 1931-ci ilə aid “Fraqmentlər” süitası Azərbaycan simfonik musiqisinin ilk nümunəsi hesab edilir.[284] Qara Qarayevin 1943-cü ilə aid “1-ci simfoniya”sı dramatik və lirik təsvirlərin iti təzadlarıyla xarakterizə edilir. Onun 1946-cı ilə aid, faşizm üzərində qələbə münasibətilə yazılmış “2-ci simfoniyası”nda isə Azərbaycan musiqi ənənələri klassik üslubla ötürülüb. 1947-ci ildə Fikrət Əmirov simli orkestr üçün ”Nizami” simfoniyası yazdı. O, həmçinin Azərbaycan musiqi ənənələrinin Avropa simfonik musiqisinin prinsipləri ilə sintezindən əmələ gələn simfonik muğamlar müəllifi idi.[285] Fikrət Əmirovdan başqa simfonik muğam janrına Niyazi, Süleyman Ələsgərov, Asəf Zeynallı, Eldar Mansurov, Arif Məlikov, Aqşin Əlizadə, Fərəc Qarayev, Vasif Adıgözəlov, Tofiq Bakıxanov müraciət etmişdir. Qara Qarayevin “Leyli ilə Məcnun” simfonik poeması isə Azərbaycanda lirik-dramatik simfoniyanın başlanğıcı oldu.[286]

Azərbaycan cazı 1930-cu illərdə, bəstəkar Tofiq Quliyevlə drijor Niyazi Bakıda ilk caz orkestrını qurduğu dövrdə ortaya çıxdı. Buna baxmayaraq, Azərbaycan cazının banisi Vaqif Mustafazadədir. O, Azərbaycan milli musiqisi ilə caz elementlərini sintez edərək yeni musiqi janrı — caz-muğamı yaratmışdır.[287]

Balet

Əfrasiyab Bədəlbəylinin "Qız qalası" baleti
border=none Əsas məqalə: Azərbaycanda balet

Azərbaycanda baletin yaranma tarixi 1940-cı ildən – Əfrasiyab Bədəlbəylinin “Qız qalası” baletinin səhnələşdirildiyi tarixdən hesablansa da, əslində onun rüşeymləri 1920-ci illərin əvvəllərində qoyulub. Belə ki, 1923-cü ildə Bakıda özəl balet studiyası fəaliyyət göstərib, Azərbaycanın ilk balerinası Qəmər Almaszadə balet sənətinin sirlərini bu məktəbdə öyrənib.[288] Məktəbin məzunlarının ilk çıxışları klassik rus və Avropa baletlərinin Azərbaycanda tamaşaya qoyulması ilə bağlı olurdu.[289]

1952-ci ildə isə Qara Qarayevin «Yeddi gözəl» baletinin səhnəyə qoyulması Azərbaycan balet sənətində yeni musiqi dramaturgiyasının əsası qoyulmuşdur. Qara Qarayevin bu əsəri, və onun 1958-ci ildə «İldırımlı yollarla» baleti Azərbaycanın teatr sənətinin dünyada şöhrət tapması işinə xidmət etdi.[288] Bəstəkar baş qəhrəmanların faciəli sevgisini kəskin münaqişəyə qədər yüksəldərək, mövzu etibarilə çağdaş, musiqi həllinə görə özgün tamaşa yaratmışdır. Əsər aydın musiqi konsepsiyası, parlaq xarakterləri, Cənubi Afrika musiqi folklorundan böyük sənətkarlıqla istifadə edilməsi ilə diqqəti cəlb edir. Həmin ildə Soltan Hacıbəyov müasir insanların həyatından bəhs edən "Gülşən" baletini yazdı.[290]

Arif Məlikovun 1961-ci ildə yazdığı «Məhəbbət əfsanəsi» baleti nəinki Azərbaycanın, eləcə də dünyanın bir çox ölkələrinin opera teatrlarının repertuarında möhkəm yer tutmuşdur.[288] 1968-ci ildə Süleyman Sani Axundovun eyniadlı hekayəsi əsasında yazılmış “Qaraca qız” baleti Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrının səhnəsində tamaşaya qoyulmuşdur.[291] Bu balet həm də uşaqlar üçün yazılmış ilk böyük səhnə əsəridir.[291]

2000-ci illərdə balet janrı Xəyyam Mirzəzadənin "Ağlar və qaralar", Aqşin Əlizadənin "Qafqaza səyahət" və Polad Bülbüloğlunun "Eşq və ölüm" və bir sıra yeni əsərlərlə zənginləşir.[290]

Teatr

Əzimzadənin "Şəbih" tamaşasını təsvir etdiyi rəsm əsəri
border=none Əsas məqalə: Azərbaycan teatrı

Azərbaycan teatr incəsənətinin mənşəyi qədim xalq şənlikləri və oynamalarına gedib çıxır.[292][293] Azərbaycan xalq oyunlarında (Gizlən qaç), oyun mahnılarında (kəpənək, bənövşə), toy mərasimlərində (nişan, duvaq qapma, toy), bayramlarda (Novruz – yazın gəlməsi, kevsec – qışa hazırlıq) teatr fəaliyyətinin müxtəlif formaları ortaya çıxır.[294]

Məhərrəm ayında icra edilən Şəbih tamaşaları meydan tamaşalarının bir növü olmaqla birlikdə həm formaca, həm də mənaca dini xarakter daşıyır və bir misteriya tamaşası olaraq Yaxın və Orta Şərqdə, o cümlədən Azərbaycanda geniş yayılmışdır.[295]

Kişilərin kollektiv şəkildə icra etdiyi yallı rəqsi, təlxəklərin, kəndirbazların, muxraduzd və muxrabazların performansı, dərvişlərin, ilan oynadanların tamaşası teatr tamaşalarının ilkin forması idi. “Kosa-kosa”, “Qaravəlli”, “Şah Səlim”, “Keçəl Pəhləvan”, “Ceyran xanım”, “Maral oyunu”, “Xan-xan”, “Tapdıq çoban”, “Tənbəl qardaş” kimi səhnələşdirilmiş epizodların da Azərbaycan teatrının formalaşmasında mühim əhəmiyyəti var.

Milli Azərbaycan teatrı XIX əsrin ikinci yarısında ilk Azərbaycan dramaturqu Mirzə Fətəli Axundzadənin əsərləri əsasında yaranıb. İlk professional teatr performansı 10 (23) mart 1873-cü ildə göstərilib. Performansın təşəbbüsçüləri realnı məktəbi pedaqoqu Həsən bəy Zərdabi və məktəbin şagirdi Nəcəf bəy Vəzirov idi. Məktəbin şagirdləri Axundzadənin 1851-ci ildə yazdığı [296] “Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran” pyesini oynayırdılar. 17 aprel 1873-cü ildə Axundzadənin digər komediyası — "Hacı Qara" nümayiş edildi.[297] 1892-ci ildən başlayaraq Şuşada Axundzadənin komediyalarının da daxil olduğu həvəskar tamaşalar göstərilirdi.[298]

Qəmərlinski Haqverdiyevin “Pəri cadu” tamaşasında, İblis rolunda

1892-ci ildə həmçinin Haşım bəy Vəzirovun “Evlənmək su içmək deyil” tamaşası da həvəskarlar tərəfindən ifa edildi. Ancaq bu tamaşa mövhumatçı düşüncədə olanlar tərəfindən dağıdıldı, aktyorlar arxa qapıdan qaçmalı oldular. Müsəlman ruhanilər ədəbiyyat və teatrı yaramaz iş hesab edir, keçirilən tamaşalara mane olmağa çalışırdılar.[299] 1896-cı ildə Şuşada Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin “Dağılan tifaq” tragediyası ifa edildi. 1904-cü ildə Uilyam Şekspirin “Otella” tamaşası həvəskarlar tərəfindən ifa edildi. Əsəri tərcümə edən və Otello rolunun ifaçısı Haşım bəy Vəzirov idi.

XIX əsrin axırına qədər Nuxa, Gəncə, Şamaxı, Naxçıvan kimi şəhərlərdə azərbaycanca tamaşalar ifa edilirdi. Teatr tamaşalarını təşkil edənlər Axundov məktəbinin davamçısı olan Nəcəf bəy və Haşım bəy Vəzirovlar, Nəriman Nərimanov, Əbdürrəhim bəy Vəzirov, Cəlil Məmmədquluzadə, Süleyman Sani Axundov idi.

1888-ci ildə Bakıda Sultan Məcid Qənizadə və Nəriman Nərimanovun iştirakı ilə teatr truppası quruldu. 1897-ci ildə ilk professional kollektiv — “Müsəlman dramatik truppası” quruldu. Bu dövrdə Nəcəf bəy Vəzirovun "Yağışdan çıxdıq yağmura düşdük", "Müsibəti–Fəxrəddin", Əbdürrəhim bəy Haqverdiyovun "Bəxtsiz cavan", “Ağa Məhəmməd şah Qacar”, "Pəri-cadu", Nəriman Nərimanovun “Nadir şah” pyesləri feodal cəmiyyətinin adətlərini, mülkədar-kapitalist sistemin qəddarlığını, cəhalətpərəstliyi və dini fanatizmi ifşa edirdi.[300]

1919-cu ildə Bakıda Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrı[292], 1922-ci ildə Tiflisdə Azərbaycan Teatrı[301], 1928-ci ildə İrəvanda Azərbaycan Teatrı yaradıldı.[302] Dövlət dram teatrından SSRİ xalq artistləri olan Mirzəağa Əliyev, Sidqi Ruhulla, Adil İsgəndərov, Mərziyyə Davudova, Hökumə Qurbanova, Azərbaycan SSR-in xalq artistləri Fatma Qədri, Nəsibə Zeynalova, əməkdar artistlər Ülvi Rəcəb, Konstantin Adamov, Aleksandr Alleqrov çıxdı. Həmçinin teatr dekorativ incəsənəti inkişaf etdi. (Rüstəm Mustafayev, S. Şərifzadə, N. Fətullayev, K. Kazımzadə.)[303]

Kinematoqraf

Fayl:Adil İsgəndərov.jpg Fayl:Rasim Balayev-2.jpg
Azərbaycan kino aktyorları
Adil İsgəndərov və Rasim Balayev

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan kinematoqrafı

Azərbaycan kinemotoqrafiyasının əsası 2 avqust 1898-ci ildə qoyulmuşdur. Rus kinematoqrafisti Aleksandr Mixayloviç Mişon Azərbaycanda "1898-ci il avqustun 4-də Balaxanıda neft fontanı" və "Bibiheybətdə neft fontanı yanğını" kimi qısametrajlı sənədli filmlər çəkmişdir. 1916-cı ildə İbrahim bəy Musabəyovun "Neft və milyonlar səltənətində" romanı əsasında eyniadlı ilk Azərbaycan bədii filmi, 1917-ci ildə Üzeyir Hacıbəyovun "Arşın mal alan" operettası əsasında ilk Azərbaycan kinokomediyası çəkilmişdir. 1923-cü ildə təsis olunan Azərbaycan Dövlət Foto-Kino İdarəsi müxtəlif adlar daşısa da, 1961-ci ildən etibarən Cəffər Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası adını alır. 20-ci illərdə Azərbaycan kinosunun mövzuları cəhalətə qarşı mübarizə, inqilab, qadın azadlığı idi. 1929-cu il də Aleksandr Bek-Nazarovun rejissorluğuyla çəkilmiş "Sevil filmi" Azərbaycan qadınını real şəkildə təsvir edirdi. Bu dövrdə həmçinin Bakıdakı yaşayışı, neft sənayesini təsvir edən filmlər çəkilirdi. 30-cu illərin əvvəllərində məişət və tarixi-inqilabi mövzulu filmlər istehsal edilirdi.[304]

1936-cı ildə Boris Barnetin rejissorluğuyla ilk Azərbaycan səsli filmi olan "Mavi dənizin sahilində" çəkilmişdir. Böyük Vətən müharibəsi dövründə (1941-1945) müharibə qəhrəmanlarına aid "Vətən oğlu" və "Bəxtiyar" kinonovellaları, "Sualtı qayıq T-9" bədii filmi çəkilmişdir. "Arşın mal alan" operettasınin 1945-ci il ekranizasiyası 136 ölkədə göstərilir və 86 dilə tərcümə edilir.[305] Yalnız SSRİ-də 16 milyondan çox izləyici toplayan filmin yaradıcı kollektivi Stalin mükafatı ilə təltif edilir.[306] 40-cı illərin sonu—50-ci illərin əvvəllərində "Fətəli xan" və "Bakının işıqları" kimi bədii-sənədli və publisistik filmlər çəkilmişdir.[304]

Fayl:Nəsibə Zeynalova.jpg
Azərbaycan kino aktrisaları
Leyla Bədirbəyli və Nəsibə Zeynalova

50-ci illərin sonu—60-cı illərin əvvəllərində "Qızmar günəş altında", "Onun böyük ürəyi", "Ögey ana", "Onu bağışlamaq olarmı?", "Böyük dayaq", "Telefonçu qız" kimi fərqli peşə sahiblərinin əməyini əks etdirən filmlər çoxluq təşkil etmişdir. 60-cı illərin əvvəllərində Koroğlu dastanının əsasında çəkilmiş eyniadlı film və Məhəmməd Füzulinin Leyli və Məcnun əsəri əsasında çəkilmiş "Məhəbbət dastanı" filmi ilə Azərbaycan kimetoqrafında rəngli filmlərin istehsalı genişlənir.[304]

Arşın mal alan filmindən sonra “Görüş”, “O olmasın, bu olsun”, “Romeo mənim qonşumdur”, “Əhməd haradadır?”, “Ulduz”, “1965-ci il Arşın mal alan ekranizasiyası”, “Qaynana” kimi filmlərlə musiqili komediya janrı Azərbaycan kinematoqrafında üstünlük təşkil etmişdir. 70-ci illərin sonu—80-ci illərdə İkinci Dünya müharibəsi ilə bağlı “Bizim Cəbiş müəllim”, “Tütək səsi”, “Şərikli çörək” kimi filmlər çəkilmişdir. 80-ci illərdə Azərbaycan kinosunda mənəviyyat və əxlaq mövzusu önə çıxmışdır. Bu dövrdə “Park”, “Özgə ömür, “Ölsəm, bağışla”, “Gümüşü furqon”, “Babamızın babasının babası”, “Bağ mövsümü”, “Gümüşgöl əfsanəsi”, “Burulğan”, “Təxribat” kimi filmlər işıq üzü görmüşdür.[304]

Azərbaycanın müstəqilliyini əldə etdikdən sonra, 90-cı illərdə Azərbaycan filmlərinin sayı digər dövrlərlə müqayisədə azalır. Ancaq bu dövrdə “Yarasa” və “Özgə vaxt” kimi önəmli mövzulara həsr edilmiş filmlər də çəkilmişdir. Müstəqillik dövründə Heydər Əliyevin həyatından bəhs edən sənədli filmlər çəkilmişdir. Bunlardan biri də Vaqif Mustafayevin çoxseriyalı "H.Əliyev" filmidir.[304] Bu dövrdə üstünlük verilən digər bir mövzu isə vətənpərvərlik olmuşdur. "Ağ atlı oğlan", "Ümid", "Fəryad", "Arxada qalmış gələcək", "Yalan" kimi filmlər bu mövzud çəkilmiş örnəklərdir.[307]

2007-ci ildən başlayaraq Qafqaz, Qala, Sahə, Buta, Çölçü, Nabat kimi Azərbaycan filmləri ən yaxşı xarici film üzrə Oskar mükafatına təqdim edilmiş və heç biri namizəd ola bilməmişdir.[308][309][310][311]

Animasiya

Pıspısa xanım və Siçan bəy
Həmçinin bax: Azərbaycan cizgi filmlərinin siyahısı

1933-cü ildə "Azərbaycanfilm" studiosu "Lökbatan" və "Neft simfoniyası" filmlərində texniki animasiyadan istifadə etməsi ilə Azərbaycanda animasıyanın əsası qoyuldu. 1935-ci ildə "Abbasın bədbəxtliyi" adlı ilk Azərbaycan cizgi film çəkildi. 28 fevral 1969-cu ildə eyniadlı Azərbaycan xalq nağılına əsaslanmış "Cırtdan" cizgi filmi istehsal edildi. 1970-ci illərdə "Ayı və siçan", "Tülkü həccə gedir", "Bulud niyə ağlayır?", "Göyçək Fatma", "Pıspısa xanım və Siçan bəy", "Kirpi balası və alma" kimi 20-dən çox animasiya filmi çəkildi.[312]

1980-ci ildə "Yaz oyunları", "Cücələrim", "Sən belə cımbılısan", "Nar ağacının nağılı", "Xrizantema yarpağı", "Çətin məsələ" kimi animasiya filmləri istehsal edildi. Ancaq cizgi filmlərinin keyfiyyəti əvvəlki kimi deyildi. Şəxsi profesionallığın aşağı olması və texniki avadanlığın, xüsusi boyaların çatışmazlığı bunun əsas səbəblərindən idi.[312]

90-cı illərdə "Bir dəfə", "İthaf", "Oda", "Kitabi Dədə Qorqud. Səkrəyin dastanı", "Karvan", "Dəniz səyahəti" kimi cizgi filmləri "Azanfilm" tərəfindən çəkilmişdir. 2008-ci ildə Azərbaycan animasiyasının 75 illiyi qeyd edilmişdir.[312]

Elm və təhsil

Azərbaycanca yazılmış ilk tibb kitabı olan Məhəmməd Bərgüşadın “Tibbi Nəbivi” əsəri
border=none Əsas məqalələr: Azərbaycanda elm, Azərbaycanda təhsil, və Azərbaycanda təbabət

Orta əsrlərin sonlarında yaşamış Məhəmməd Bərgüşadın “Tibbi Nəbivi” əsərininin birinci yarısı ərəbcə, ikinci yarısı azərbaycancadır. Beləliklə, bu kitab azərbaycanca yazılmış ilk təbabət kitabıdır. İlk hissədə əsəb xəstəlikləri daxil olmaqla bütün orqanlarda baş verən xəstəliklərin müalicə üsulları verilir. İkinci hissədə bitki aləminə əsasən müalicə vasitələrinin tərkibi verilir. Üçüncü hissədə müəyyən xəstəliklər zamanı qidalanma ilə bağlı məsləhətlər verir.[313] 1712-ci ildə isə Məhəmməd Yusif Şirvani azərbaycan dilində “Tibbnamə” əsərini yazır. Saray həkimi kimi Şirvani müalicədə təbii minerallardan istifadə etməyi məsləhət görürdü. Məsələn, boyun ağrısı üçün limon qabığı sürtməyi təklif edirdi. Bu əsərində onun xəstələrin otağının açıq-göy, yaşıl və ağ rəngli güllərlə bəzədilməsinin lazım olduğunu qeyd etməsi orta əsrlər həkimləri üçün gülün çox vacib olduğu göstərir.[314][313]

1901-ci ildə Bakıda Azərbaycanda və Qafqazda, həmçinin Rusiya imperiyasında və müsəlman Şərqində ilk dünyəvi qız məktəbi olan olan Aleksandra imperator rus-müsəlman qız məktəbi Hacı Zeynalabdin Tağıyevin təşəbbüsü və dəstəyi ilə açıldı.[315]

1920-ci illərin əvvəllərində AXC hökuməti təqribən 100 nəfər tələbəni Qərbi Avropa, Türkiyə və Rusiya universitetlərində təhsil almağa göndərdi. Qızıl Ordunun Azərbaycanı işğal etməsindən sonra da təhsilini davam etdirən tələbələr Azərbaycana gəldikdən sonra zavod direktorları neft sahələrinin rəhbərləri kimi vəzifələr tutdular. 30-cu illərdə onlardan bir çoxu Almaniyaya casusluq etmək və Azərbaycanın müstəqilliyinin bərpasını dəstəkləmək ittihamı ilə repressiyaya uğradı.[316][317]

Mətbuat

"Füyuzat"
border=none Əsas məqalə: Azərbaycan mətbuatı

1828-ci ildən Tiflisdə çap edilməyə başlanılan, rus dilindəki "Tiflisskiy vedomosti" qəzetinin 1832-ci ildə Azərbaycan dilində, "Tiflis əxbarı" adlı əlavəsi çıxmışdır. 1841-ci ildə işıq üzü görən "Zaqafqazskiy vestnik" qəzetinin Azərbaycan dilindəki əlavəsinin adı "Qafqazın bu tərəfinin xəbəri" idi. Bu iki qəzetlərlə Abbasqulu ağa Bakıxanov və Mirzə Fətəli Axundzadənin əlaqəsi olsa da, onları Azərbaycan mətbuatının bönövrəsi hesab etmək olmaz. Azərbaycan dilində çap edilən ilk qəzet və bütün Rusiya imperiyasında türkcə çap edilən ilk qəzet ”Əkinçi” qəzetidir, 22 iyul 1875-ci ildə Həsən bəy Zərdabinin baş redaktorluğuyla işıq üzü görmüşdür.[318][319] ”Əkinçi” qəzetinin bağlanmasından iki il sonra Səid Ünsizadənin redaktorluğuyla "Ziya" qəzeti çıxmışdır. Firudin bəy Köçərli 1906-cı ildə yazdığı məqaləsində bu qəzetin dini motivli olduğunu qeyd edirdi. 1883-cü ildə Cəlal Ünsizadənin təsis etdiyi "Kəşkül" qəzeti İslamda fanatizmi tənqid edirdi. "Ziya" və "Kəşkül" qəzetləri Azəri şivəsini İstanbul türkçəsinə yaxınlaşdırmaq istədikləri üçün çar höküməti tərəfindən təqiblərə məruz qalırdılar.[320]

Kəşkül qəzeti bağlandıqdan sonra 14 il ərzində Azərbaycan dilində heç bir qəzet çıxarılmasına icazə verilmədi. Bu dövrdə bir çox Azərbaycan ziyalısı Azərbaycan dilində qəzet çıxartmağa cəhd göstərmiş, ancaq nailiyyət edə bilməmişdilər. Nəriman Nərimanov və Məhəmməd Əmin Rəsulzadə kimi şəxsləri özündə toplayan "Hümmət" təşkilatı nəşriyyatla məşğul olmuş, 1904-cü ilin oktyabrında Azərbaycan dilində gizli şəkildə "Hümmət" qəzetini nəşr etdirmişdir. Bu Azərbaycan mətbuatında ilk sosial-demokrat qəzet idi. 1906-cı ilin noyabrından Əli bəy Hüseynzadənin baş redaktorluğuyla çıxmağa başlayan "Füyuzat" isə turançılıq ideologiyasının daşıyıcısı idi.[320]

Milli geyim


Soldan sağa: Qarabağ xanının qızı Natəvan, Bakı azərbaycanlısı, Naxçıvan azərbaycanlısı

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan milli geyimləri

Azərbaycanda geyim ənənəsi təbii-coğrafi vəziyyətin müxtəlifliyi və sosial-iqtisadi həyat və mədəniyyətin inkişafında tarixi dövrlərlə bağlı qeyri-müntəzəmlik nəticəsində öz orijinallığını qoruyub saxlamışdır. Geyim ölkənin müəyyən ərazisindəki iqtisadi-mədəni inkişafın xüsusiyyətlərini əks etdirir. [321]

XIX əsrin sonu — XX əsrin əvvəlində Azərbaycan qadın paltarı alt və üst paltardan və həmçinin çadradan ibarət olurdu. Geyimdə ərazilərlə bağlı fərqlər ümumi milli geyim görünüşündə heç bir dəyişiklik olmadan ayrı-ayrı detallardan ibarət idi. Alt qadın paltarları dar köynəklər, müxtəlif fasonlu yubkalar (şəltə, cüt tuman) və tumanlar idi (darbalaq və cütbalaq). Üst qadın paltarları üst köynəklər, qısa paltarlar — əsasən Azərbaycanın cənub-qərbi rayonlarında yayılmış və qərb rayonlarında güləcə kimi bilinən arxalıq, Abşeronda isə don idi.[321] Gəncəbasar, Şirvan, Bakı, Qərb bölgəsi və Şəki rayonu ərazilərində iki qabaq (döş), bir arxa (kürək) və iki qoldan ibarət ləbbadə tikilirdi.[322] Arxalığının üzərində dəri və ya mərmərdən tikilmiş kəmər geyilirdi. Varlı ailədən olan qadınlar qızıl və ya gümüş kəmər geyirdilər. Ayağa üzərində xalça ornamentlərinə bənzər naxış ornamentləri olan, açıq müxtəlifrəngli corab geyilirdi. Evdən çıxanda corabın üzərindən çarıq geyilirdi. Varlı ailədən olan qadınların boynunda arpa formasında uzunsov muncuqlardan boyunbağı olurdu. Hörüklərin arxadakı ləçəklərini gizlətmək üçün qadınlar zərxaradan tikilmiş ensiz örtükdən — çutqudan istifadə edirdilər. Qadın baş geyimi dairəvi yastı hissədən və halqadan ibarət alçaq papaq idi. Papağın üzərindən kiçik ipəkdən düzəldilmiş yaylıq — kəlağayı bağlayırdılar. Saçlara, ovuclara və dırnaqlara xına çəkilirdi.[321]


Soldan sağa: Qarabağ bəyi, Şirvan tatarı[Q 3], Mənsur Mənsurov

Azərbaycan kişi geyimləri altda köynək və dizlik, üstdə şalvar və arxalıqdır. Arxalıq kəmər və ya qurşaqla bağlanır. Arxalığın üzərindən çuxa, soyuq dağətəyi rayonlarda isə qoyun dərisindən kürk və yapıncı geyilir. Gen şalvarlar evdə hazırlanmış yun materialdan tikilirdi. Arxalığın üzərindən cavanlar piləklərlə bəzənmiş, gümüşdən və ya dəridən düzəldilmiş kəmər geyirdi. Çuxanın üç növü var idi: büzmələrlə, büküşlərlə və büzmə və büküşlərin kombinasiyası ilə. Çuxanın sinəsi açıq idi; bəzən sinənin tərəflərində patronlar üçün yuvalar — vəznələr yerləşirdi. Kənd yerlərində çox uzun (yerə qədər), yalançı qolların sonuna doğru daralan kürklər geyilirdi. Sakinlər burun hissəsi yuxarı qalxan, dəridən tikilmiş başmaqlar — çarıqlar geyirdilər, boğaz hissəsi uzun və qısa olan çəkmələr — məst yayılmışdı. Demək olar ki, bütün kişilərin bığı və saqqalı var idi. Kişilər papağın altında ağ parçadan, naxışlı araxçın geyərdilər.[321]

Azyaşlı qız uşaqlarının geyimi qadınların geyiminin təkrarı olsa da, oğlan uşaqlarının geyimi kişilərinkindən fərqlənirdi. Oğlan uşağı şalvarları “bağlı”, “aşırmalı” və “finka” kimi üç növü var idi. Qız uşaqlarının geyimləri parlaq rəngli olurdu. Həmçinin uşaqları bədnəzərdən, şər qüvvələrdən sehrbaz tilsimindən qorumaq üçün muncuqlar, üçkünc dualar, tısbağa kürəyi və dağadağan çiliyi kimi bəzəklərdən istifadə edilirdi.[322]

XX əsrdə iqtisadi-mədəni həyatda baş verən dəyişikliklərə görə Azərbaycanın milli qadın, kişi və uşaq geyimləri fabrik geyimləri ilə əvəz olunmuşdur. XIX əsrdə geniş yayılmış geyim üslubları, uşaq paltarları və bəzəklərilə əlaqədar inamlar da əhəmiyyətini itirmişdir.[322]

Toy adətləri

border=none Əsas məqalə: Azərbaycanda toy adətləri

Kulinariya
Soldan sağa: Düşbərə, Piti, Dolma


border=none Əsas məqalə: Azərbaycan kulinariyası

Əsas ingredientlərin süd, ət, un, tərəvəz olduğu Azərbaycan milli yeməkləri və onların hazırlanma və yeyilmə üsulları müxtəlifdir. Keçmişdə qida coğrafi şəraitə və sosial statusa görə də fərqlənirdi. Azərbaycanlıların qidasında çörək önəmli rol oynayır. Kənd ərazilərində dəmirdən düzəldilmiş, azca qabarıq olan sac üzərində bişirilir. Çörəyi təndirdə bişirmək rayonlarda, həmçinin Azərbaycanın mərkəzi şəhərlərində geniş yayılıb. Təndirlərdə çörəkdən başqa lavaş da pişirilir. Azərbaycanda lülə kabab lavaşla birlikdə təqdim edilir.[323] Həmçinin Azərbaycan plovu hazırlanarkan lavaşdan istifadə edilir.[324] Sabirabad rayonunda toydan sonra gəlin evə gələndə qaynana gəlinin çiyninə lavaş atır. Novxanıda yasdan sonra külçə ilə bəzən içinə halva qoyulmuş lavaş verilir. Yaz və yay aylarında içərisinə ət və göyərti qoyularaq qatlanan xəmir xörəyi – qutab hazırlanır. Digər xəmir xörəklərinə xəşil, xəngəl, sülfüllü, əriştə aşı, börə, müərssə, umac, qovut, qındı, düşbərə, gürzə, Qaşıqxingəlini misal çəkmək olar.[322][325]

Ət yeməkləri müxtəlifdir. Ən çox sevilən ət qoyun ətidir. Təzə qoyun və mal ətindən basdırma, ondan isə tikə kabab hazırlanır. Ən çox yayılmış ət yeməkləri piti və bozbaşdır. İranika ensiklopediyasına görə bozbaş İran yeməyi abgustə səbzinin Azərbaycan türk dilindəki adıdır və bu türk mənşəli ad yemək pişiriləndə aldığı rəngə görə verilib.[326] Düyü və ədviyyat əlavə edilmiş çəkilmiş ət kələmin (kələm dolması) və ya şor və təmiz üzüm yarpağının (yarpaq dolması) içərisində bükülür və ya badımcan, bibər və pomidorun içərisinə doldurulur (badımcan dolması, pomidor dolması, bibər dolması). Xırda doğranmış qoyun əti soğan və ədviyyatla qarışdırılaraq lülə kabab hazırlanır.[325]

Azərbaycanda Mərci plov, Paxla plov, Südlü plov, Kükü plov kimi 50-yə yaxın plov növü var. Quş ətindən hazırlanan ən çox yayılmış yemək çığırtmadır.[325] Azərbaycan mətbəxində plovu dənə şəklində (plov, çəkmə, südlü sıyıq, şilə və s.) və kirkirədə üyüdərək işlədilir. Şorba, küftə, dovğa içərisinə də qatılan düyü Lənkəranda çörəyin yerinə istifadə edilirdi. Burada düyünün unundan və yarmasından “çanquru” və “lökü” adlı çörəklər hazırlanırdı.[322]


Üzüm şirəsi, tut və qarpızdan doşab, zoğal, alça, gavalıdan turş kütlə — turşlavaş hazırlanır. Qızardılmış ət və balığın sousunda nar şirəsi — narşərab istifadə olunur. Şirniyyatlara 10 növü olan halva, şəkərbura, şorqoğalı, paxlava, şəkərçörəyi, dürmə, külçə, tıxma, qurbiy, bamiyə, nişasta-tərək, təndir çöçəsi, mütəkkə və s. daxildir. Şəki halvası, Şamaxı mütəkkəsi, Zaqatala və Bakı qurabiyəsi, Qarabağ kətəsi, Bakı, Gəncə, Naxçıvanın təndir çöçəsi, Lənkəran külçəsi, Quba-Xaçmaz qozçörəyi, Ordubad qozlu dürməsi, Lənkəran çanqurisi, Quba tıxması, Muğan qəliti kimi şirniyyatlar isə Azərbaycanın müxtəlif ərazilərinə aid şirniyyat növləridir.[325][322]

Azərbaycanda çay içmək geniş yayılıb[327] və çay qonaqpərvərliyin və qonağa göstərilən hörmətin rəmzi hesab edilir.[328] Əsas yeməkdən qabaq süfrəyə çayın gətirilməsi ənənədir. Azərbaycanda istifadə edilən çay uzun dövrlər boyunca Çindən gəlib. Azərbaycanda istehsal edilən çay əsasən yaşıldır, ancaq qara çay (Çin klasifikasiyasına görə qırmızı çay) da kifayət qədər geniş yayılıb.[329] Azərbaycanda istənilən yaşayış yerində çayxana var. Ancaq Orta Asiyadan fərqli olaraq çayxanalarda nahar etmək olmur, çayın yanında yalnız konfet və şirniyyat verilir. Çayxanalar ancaq kişilər tərəfindən işlədilir. Burada onlar baş verən hadisələri müzakirə edir, qəzet oxuyur, nərd oynayırlar.[330][331]

İdman

border=none Əsas məqalə: Azərbaycanda idman

Dövlət bayramları və xüsusi günlər

Novruz bayramının rəmzlərindən biri olan xonça
border=none Əsas məqalə: Azərbaycanın dövlət bayramları və xüsusi günləri

Azərbaycanda Yeni il bayramı (1 və 2 yanvar), Beynəlxalq Qadınlar Günü (8 mart), Qələbə Günü (9 may), Respublika Günü (28 may), Azərbaycan xalqının milli qurtuluş günü (15 iyun), Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələri günü (26 iyun), Milli müstəqillik günü (18 oktyabr), Azərbaycan Respublikasının Dövlət Bayrağı Günü (9 noyabr), Konstitusiya Günü (12 noyabr), Milli Dirçəliş Günü (17 noyabr), Dünya azərbaycanlılarının həmrəyliyi günü (31 dekabr), Novruz bayramı (beş gün), Qurban bayramı və Ramazan bayramı (iki gün) qeyd edilir. Müstəqillik günü, Milli Dirçəliş Günü və Konstitusiya Günü istisna olmaqla bayram günləri iş günü hesab edilmir. 2006-cı ildən bəri bayram günləri həftə sonuna düşəndə növbəti gün iş günü hesab edilmir.[332]

Azərbaycanda ən çox sevilən bayramlardan biri Novruzdur. Bayram təqribən bir həftə çəkir. İnsanlar təbiətin oyanmasını simvolizə edən gecə-gündüzün bərabərliyini qeyd edirlər. Bayram günlərində keçirilən şənliklərdə kəndirbazlar öz hünərlərini göstərir, "kos-kosa" oyunu daxil olmaqla tamaşalar göstərilir. Axşamlar isə insanlar küçələrdə od qalayır və üzərindən tullanıb deyirlər: "Ağırlığım, uğurluğum tökülsün oda, odda yansın."[333] Novruz bayramının son çərşənbə axşamında uşaqlar qonşu qapılarını döyür, papaqlarının qapının qarşısına qoyub gizlənirlər; ev sahibi isə bu papaqları bayram şirniyyatlarıyla doldurmalıdır. Bayram günləri evlərdə plov, şəkərbura, paxlava, qoğal hazırlayırlar. Bayramda həmçinin yumurta döyüşdürür və səməni cücərdirlər. Süfrəyə isə şamlarla bəzədilmiş bayram xonçası qoyulur. Hər kəs bayramı mütləq öz evində, ailəsi ilə birlikdə keçirməlidir.[334]

Medvedyev Şəhidlər Xiyabanını ziyarət edir

Azərbaycanda hər il nar yığımı vaxtı Nar bayramı keçirilir. Bayram günlərində bağçılar Azərbaycanda nar istehsalının mərkəzi hesab edilən Göyçay şəhərində keçirilən sərgidə narın müxtəlif növlərini, ondan hazırlanan şirəni və mürəbbəni nümayiş etdirirlər. 2000-ci ildən bəri Bakı şəhərində Heydər Əliyevin xatirəsinə həsr edilmiş Gül bayramı keçirilir. Bayram Heydər Əliyevin doğulduğu gün olan 10 mayda başlayır və bir neçə gün davam edir. Ənənəyə uyğun olaraq, bayram ərzində Mərkəzi Bankın qarşısındakı Heydər Əliyev parkında ölkəyə ixrac edilən nadir güllərdən ibarət rəngbərəng kompozisiyalar nümayiş etdirilir.

Azərbaycanda dövlət səviyyəsində qeyd edilən dini bayramlar Qurban bayramı və otuz günlük orucdan sonra qeyd edilən Ramazan bayramıdır. Ramazan bayramı 1993-cü ildən dövlət səviyyəsində qeyd edilir.[332]

Azərbaycanda ölkə əhalisinin böyük hissəsini təşkil edən şiə müsəlmanları tərəfindən qeyri-rəsmi olaraq İmam Hüseynin 680-ci ildə Kərbəlada şəhid edildiyi Aşura günü qeyd edilir. Bu zaman hüzn mərasimləri keçirilir.

20 yanvar tarixi Azərbaycanda “Ümumxalq hüzn günü” kimi qeyd edilir. Bu gündə insanlar 1990-cı il, 19 yanvardan 20-ə keçən gecədə baş vermiş Qara Yanvar faciəsində Azərbaycan Azadlıq mübarizəsini yatırtmaq üçün sovet ordusu hissələri tərəfindən öldürülən insanların xatirəsini qeyd edirlər. Bu hadisəni qeyd etmək üçün minlərlə insan qurbanların dəfn edildiyi Şəhidlər Xiyabanına gedir, qəbrlərin üzərinə qərənfil qoyurlar. Azərbaycana rəsmi səfərə gələn şəxslər həmçinin Şəhidlər Xiyabanını ziyarət edirlər.

Azərbaycan Milli Məclisi 26 fevral tarixini Azərbaycanda Xocalı soyqırımı günü olaraq elan edib. Hər 26 fevral, saat 17.00-da bir dəqiqəlik sükutla Azərbaycanda bu soyqırımın qurbanlarının xatirəsi qeyd edilir.[335] 1998-ci ildən başlayaraq Azərbaycanda 31 mart tarixi dövlət səviyyəsində Azərbaycanlıların soyqırımı günü olaraq qeyd edilir. 1918-ci ilin bu tarixində Bakı və Bakı quberniyasında baş verən qanlı hadisələri nəticəsində bir çox azərbaycanlı həyatını itirmişdir.

Din

border=none Əsas məqalələr: Azərbaycanda din, Azərbaycanda dini etiqad azadlığı, və Azərbaycanda dinsizlik

Dini etiqad azadlığı haqqında Azərbaycan Respublikası qanununun birinci maddəsində deyilir[336]:

" Hər kəsin hər hansı dinə təkbaşına və ya başqaları ilə birlikdə etiqad etmək, dinə münasibəti ilə bağlı əqidəsini ifadə etmək və yaymaq hüququ vardır.

Şəxsin dini etiqadını ifadə etməsinə, ibadətlərdə, dini ayin və mərasimlərdə iştirak etməsinə və ya dini öyrənməsinə hər hansı maneə törədilə bilməz. Heç kəs öz dini etiqadını ifadə etməyə (nümayiş etdirməyə), dini mərasimləri yerinə yetirməyə və ya dini mərasimlərdə iştirak etməyə məcbur edilə bilməz. Dini etiqadın və dini həyat tərzinin zor tətbiq etməklə və ya zor tətbiq ediləcəyi ilə hədələməklə, habelə irqi, milli, dini, sosial ədavət və düşmənçilik yaratmaq məqsədi ilə təbliğinə yol verilmir. İnsan ləyaqətini alçaldan və ya insanpərvərlik prinsiplərinə zidd olan dinlərin (dini cərəyanların) yayılması və təbliği qadağandır.

"

İslam


1.Bibiheybət məscidi
2.Qafqaz müsəlmanlarının III şeyxülislamı Əhməd Hüseynzadə

border=none Əsas məqalə: Azərbaycanda İslam

Azərbaycan əhalisinin böyük hissəsi İslam dininə etiqad edir. “Pew Research Center” təşkilatına görə Azərbaycanda əhalinin 99.2 %-i müsəlmanlar təşkil edir (2009).[337] Əhalinin böyük hissəsi şiəliyin cəfəri məzhəbinə, kiçik hissəsi isə sünniliyin hənəfi məzhəbinə etiqad edir. Təqribən Azərbaycan əhalisinin 85 %-i şiə, 15 %-i isə sünnidir.[338]

VII-VIII əsrlərdə Azərbaycanda İslamın yayılmasıyla İslam mədəniyyəti inkişaf edir, məscidlər, mədrəsələr, türbələr tikilir. Bunlardan biri də Bibiheybət məscididir. Məscid yeddinci şiə imamı Musa əl-Kazımın qızı Həkimə xanımın məzarı üzərində tikilib.[339]

XIX əsrin əvvəllərində Qafqazın Zaqafqaziya ərazisinin Rusiya imperiyasına qatılması ilə əlaqədər bölgədə İslam təsisatlarının quruluşunda əhəmiyyətli dəyişiklər baş vermişdir.[340] 1823-cü ildə Zaqafqaziya şiələrinə başçılıq etmək üçün şeyxülislam vəzifəsi təsis edilmişdir.[341] Bu şəkildə formalaşan Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin mərkəzi əvvəlcə Tiflis, daha sonra isə Bakı olmuşdur. İdarənin səlahiyyət dairəsi Azərbaycan, Gürcüstan və Rusiya Federasiyasının Dağıstan, Çeçenistan, İnquşetiya, Qaraçay-Çərkəz, Kabarda-Balkar, Adıgey və Şimali Osetiya-Alaniya subyektlərinin ərazilərini əhatə edir.[342]

Digər dinlər

Atəşgah
border=none Əsas məqalələr: Azərbaycanda zərdüştilik, Azərbaycanda xristianlıq, Azərbaycanda iudaizm, və Azərbaycanda Bəhailik

Azərbaycan ərazisində zərdüştlük eramızın birinci minilliyindən yayılmış, min il boyunca dominantlığını saxlamışdır.[343] Hal-hazırda zərdüştlük dini, mədəniyyəti və ənənələri Azərbaycanda hörmətlə qarşılanır. Azərbaycanda zərdüşlüyün izlərinə Azərbaycanın adını, Novruz bayramının qeyd edilməsini və Atəşgah abidəsini misal çəkmək olar.[344][345][346][347]

Azərbaycanda xristianlığın pravoslavlıq, katolisizm və protestantlıq cərəyanları yayılmışdır. Sayının 280,000-450,000 (3.1%-4.8%) olduğu düşünülən xristianlar, əsasən, rus pravoslav, gürcü pravoslav və erməni qriqoryandır.[348] Azərbaycanda həmçinin əvvəl müsəlman olub, sonra protestanlığa keçən, mənşəcə azərbaycanlı, kiçik qrup da var.[349][350]

Azərbaycan yəhudilərinə dağ yəhudiləri, əşkinazi yəhudiləri və gürcü yəhudiləri daxildir. 2002-ci ildə Azərbaycanda 5500-ü dağ yəhudisi olmaqla 8900 yəhudi qeydə alınıb.[351] Yəhudilər tarixən Azərbaycanın Şamaxı şəhərində yaşasalar da, hal-hazırda Bakı, Gəncə, Sumqayıt, Quba, Oğuz, Göyçay şəhərlərində və Qırmızı Qəsəbədə üstünlük təşkil edirlər.[352]

Babizm tərəfdarları 1850-ci ildən əvvəl Naxçıvanda formalaşmışdı.[353] XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda mərkəzi Bakı olan babizmə Azərbaycanda 2000 şəxs və bir neçə Bəhai Yerli Ruhani Şuraları daxil idi.[354] Dini Məlumat Arxivləri Assosiasiyasına görə 2005-ci ildə Azərbaycanda bəhai dininə etiqad edən 1638 nəfər var idi.[355]

Azərbaycanda yaşayan xalqların mədəniyyəti

Mənbələr

Qeydlər

  1. ↑ Hindistan, İran, Qırğızıstan, Pakistan, Türkiyə və Özbəkistan ilə birlikdə.
  2. ↑ İranda 1796-1925-ci illərdə hakimiyyətdə olmuş Qacarlar sülaləsi nəzərdə tutulur.
  3. ↑ Tatar deyildikdə azərbaycanlılar nəzərdə tutulur.

İstinadlar

  1. ↑ "История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века". İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  2. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 Jonathan M. Bloom, Sheila Blair. The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture. — Oxford University Press, 2009. — Т. 2. — С. 237-241 — ISBN 9780195309911.
  3. ↑ 1 2 3 4 5 6 «Популярная художественная энциклопедия.» Под ред. Полевого В. М.; М.: Издательство "Советская энциклопедия", 1986.
  4. ↑ "Рамиз Мехтиев. Азербайджанская идея в XXI веке в контексте нации креативных людей". İstifadə tarixi: 2016-01-29.
  5. ↑ Atropates — Mənbə:Encyclopædia Iranica (M. L. Chaumont nəşr)
  6. ↑ Всемирная история. — Т. 3. — М., 1957. — С. 132.
  7. ↑ Azərbaycan mədəniyyəti // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] (3-е изд.). М.: Советская энциклопедия. гл. ред.: А. М. Прохоров. 1969–1978.
  8. ↑ Гусейнов Г. Из истории общественной и философской мысли в Азербайджане XIX века. — Б.: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1949. — С. 107.
  9. ↑ 1 2 3 Riçard Tapper. AZERBAIJAN i. Geography // Encyclopædia Iranica. December 15, 1987. 205—215.
  10. ↑ 1 2 A History of Qarabagh: An Annotated Translation of Mirza Jamal Javanshir Qarabaghi’s Tarikh-e Qarabagh. Mazda Publishers, 1994, ISBN 1-56859-011-3 p. XV:
  11. ↑ Encyclopædia Iranica. X. D. Planhol. Azerbaijan. Geography
  12. ↑ Muriel Atkin, Russia and Iran, 1780—1828. 2nd. ed. Minneapolis: University of Minnesota Press. 1980. ISBN 0-8166-0924-1, 9780816609246.
  13. ↑ Азербайджанская Народная Республика (Азербайджан Халг Джумхуриййети) — первая парламентская республика на Востоке (май 1918 г. — апрель 1920 г.)
  14. ↑ Волкова Н. Г. О названиях азербайджанцев на Кавказе // Ономастика Востока. — М.: Наука, 1980. — С. 209.
  15. ↑ Ali Arslan. "Osmanlılarda Coğrafi Terim Olarak 'Acem' Kelimesinin Manası Ve Osmanlı-Türkistan Bağlantısındaki Önemi (XV—XVIII. Yüzyıllar) — A.Ü. Osmanlı Tarihi Araştırma Ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı: 8, Ankara 1999.
  16. ↑ "Демоскоп Weekly. «Алфавитный список народов, обитающих в Российской Империи»". İstifadə tarixi: 2016-01-15.
  17. ↑ Mirzə Ələkbər Sabir. Hop-hopnamə (PDF). Şərq-Qərb. 2004. səh. 37 (PDF-də).
  18. ↑ Alxan BAYRAMOĞLU. MİRZƏ ƏLƏKBƏR SABİR // AYB-nin "Azərbaycan" jurnalı. № 1. 2008.
  19. ↑ Mirzə Ələkbər Sabir. "Satirik parçalar". (#cite_web_url)
  20. ↑ Алекперов А. К. Исследования по археологии и этнографии Азербайджана. Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР. 1960. 72–73.
  21. ↑ Грамоты и другие исторические документы XVIII столетия, относящиеся к Грузии (с 1769 по 1801 год). II, выпуск II. СПб.. Под ред. А. А. Цагарели(ru). 1902. 22.
  22. ↑ Тадеуш СВЕНТОХОВСКИЙ. "Русское правление, модернизаторские элиты и становление национальной идентичности в Азербайджане". sakharov-center.ru. 2012-03-22 tarixində arxivləşdirilib.
  23. ↑ 1 2 Шнирельман В.А.(ru). Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье (2000 nüs.). М. Рецензент: Алаев, Леонид Борисович. 2003. ISBN 5-94628-118-6.
  24. ↑ Алекперов А. К. Исследования по археологии и этнографии Азербайджана. Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР. 1960. 71.
  25. ↑ Фарид Алекберли. Кто мы, от кого произошли и куда идем?, «Зеркало», 8 Август, 2009, Баку
  26. ↑ "ÜÇRƏNGLİ BAYRAĞIMIZIN MƏNASI". musavat.com. İstifadə tarixi: 13 November 2015.
  27. ↑ Bayraq. preslib.az. http://files.preslib.az/projects/remz/pdf/remz_bayraq.pdf. (#accessdate_missing_url)
  28. ↑ Ahmadov, Sabuhi. "Государственный флаг Азербайджанской Республики" (PDF). www.irs-az.com (Rusca). İstifadə tarixi: 15 November 2015.
  29. ↑ "Milli Bayraq haqqında". www.dqmk.nmr.az. İstifadə tarixi: 15 November 2015.
  30. ↑ "Azərbaycanda Dövlət Bayrağı Günü qeyd olunur". www.bbc.com. İstifadə tarixi: 15 November 2015.
  31. ↑ ГОСУДАРСТВЕНЫЙ ГЕРБ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ
  32. ↑ Азербайджанская Демократическая Республика (1918―1920). Законодательные акты. (Сборник документов). — Баку, 1998, с. 399—400
  33. ↑ İ. Əliyev, E. Məhərrəmov. Azərbaycan Respublikasınn Dövlət Rəmzləri. — Баку: Nurlan, 2008. — 500 экз.
  34. ↑ Etem Üngör. Türk marşları. — Анкара: Türk Kültürünü Aras̆tırma Enstitüsü, 1965. — С. 325. — 332 с.
  35. ↑ İ. Əliyev, E. Məhərrəmov. Azərbaycan Respublikasınn Dövlət Rəmzləri. — Баку: Nurlan, 2008. — 500 экз.
  36. ↑ Üzeyir bəy Hacıbəyov ensiklopediyası. — Bakı, 1996. — С. 21.
  37. ↑ 1 2 "Qrandükün sarayı". jurnal.meclis.gov.az. meclis.gov.az. İstifadə tarixi: 3 January 2016.
  38. ↑ "Cümhuriyyət: Tiflisdən Bakıya gedən yol". metbuat.az. metbuat.az. İstifadə tarixi: 3 January 2016.
  39. ↑ "Azərbaycan Respublikasının bəzi qanunvericilik aktlarında dəyişikliklər edilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikasının 6 fevral 1998-ci il tarixli, 429-IQD nömrəli Qanunu  (az.)
  40. ↑ "Azərbaycan Respublikasının orden və medallarının təsis edilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikasının 10 noyabr 1992-ci il tarixli, 370 nömrəli Qanunu. e-qanun.az  (az.)
  41. ↑ "Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əlirza oğlu Əliyevin xatirəsinin əbədiləşdirilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin 10 mart 2004-cü il tarixli, 38 nömrəli Fərmanı. e-qanun.az  (az.)
  42. ↑ ""Heydər Əliyev" ordeninin təsis edilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikasının 22 aprel 2005-ci il tarixli, 896-IIQ nömrəli Qanunu. e-qanun.az  (az.)
  43. ↑ "Azərbaycan Respublikasının orden və medallarının təsis edilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikasının 10 noyabr 1992-ci il tarixli, 370 nömrəli Qanunu. e-qanun.az  (az.)
  44. ↑ Д. В. Гаджиев, М. М. Гусейнов – Первая для СССР находка ашельского человека (Азербайджан, Азыхская пещера)//Учен. зап. Азгосмединститута, 1970, т. 311
  45. ↑ Вели Алиев, член-корреспондент НАНА, доктор исторических наук, профессор. Духовный мир конных и лодочных охотников эпохи бронза Азербайджана // Журнал "IRS".
  46. ↑ Гуп «Наследие» В. Л. Ростунов
  47. ↑ Книга Р.Мунаева (в соавт)
  48. ↑ V.H.Əliyev. Azərbaycanda tunc dövrü boyalı qablar mədəniyyəti. Bakı, 1977
  49. ↑ А л и е в В.Г. Культура эпохи средный бронзы Азербайджана. Б., 1991
  50. ↑ V.B. Bahşaliyev - Nahçıvan arkeolojisi // Archaeology of Nahchivan. I., 1997
  51. ↑ O. Belli, V. Bahşaliyev - Nahçıvan bölgesinde Orta ve Son Tunc Çağı boya bezemeli çanak çömlek kültürü. I., 2001
  52. ↑ Aidə Məmmədova - NAXÇIVANIN BOYALIQABLAR MƏDƏNlYYƏTlNlN ÖYRƏNİLMƏ TARiXİ, Azerbaijan Archeology Vol.: 4 Num. 3-4
  53. ↑ Ходжалы-кедабекская культура // БСЭ.
  54. ↑ Ходжалы-кедабекская Культура // Советская историческая энциклопедия.
  55. ↑ Аскольд И. Иванчик. Киммерийцы и скифы. Культурно-исторические и хронологические проблемы археологии восточноевропейских степей и Кавказа пред- и раннескифского времени. — М.-Берлин: Палеограф, 2001. — Т. II. — С. 155. — 324 с. — (Степные народы Евразии).
  56. ↑ И. И. Мещанинов. Ассирийская вотивная бусина в Азербайджане // Известия ООИА. — Баку, 1926. — Т. II.
  57. ↑ Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддә]. VI ҹилд: Куба—Мисир. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1982. С. 42–43.
  58. ↑ Алиев К.Г. Античные источники по истории Азербайджана, Баку, 1986.
  59. ↑ Кудрявцев О.В. Колхида, Иберия, Албания в III-I в. до н.э.//Всемирная история. М., 1956, т. 2
  60. ↑ Qafqaz Albaniyası ilk orta əsrlərdə, T.M.Məmmədov
  61. ↑ Дьяконов И.М., Старостин С.А. Хуррито-урартские и восточнокавказские языки // Старостин С.А. Труды по языкознанию. Москва: Языки славянских культур, 2007. Стр. 360
  62. ↑ J. Gippert, W. Schulze. Some Remarks on the Caucasian Albanian Palimpsests / Iran and the Caucasus 11 (2007) «Nevertheless, it can be safely stated that from both a phonological and a lexical perspective the Caucasian „Albanian“ (which may well be styled „Old Udi“ from now on) has preserved the original Lezgian character of the language (more precisely: Eastern Samur) much better than contemporary Udi has.»
  63. ↑ Коряков Ю. Б. Атлас кавказских языков / РАН. Институт языкознания. М., 2006. С. 39; Карта № 15.
  64. ↑ Климов Г. А. Языки мира: Кавказские языки. Агванский язык. — М.: Академия, 1999. — С. 459—460. — ISBN 978-5-85759-085-0
  65. ↑ Philip L. Kohl, Mara Kozelsky, Nachman Ben-Yehuda. Selective Remembrances: Archaeology in the Construction, Commemoration, and Consecration of National Pasts. University of Chicago Press, 2007. ISBN 0-226-45058-9, ISBN 978-0-226-45058-2
  66. ↑ Zaza Aleksidze - "Qafqaz Albaniyası yazının kəşfi və deşifrə olunması", Gürcüstan Elmlər Akademiyası bülleteni, səh 161, 2007
  67. ↑ Kamilla Trever. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании IV в. до н. э.-VII в. н. э. Москва-Ленинград: Издательство Академии наук СССР. 1959. 389.
  68. ↑ Гаибов В.А. О некоторых проблемах культа Геракла на эллинистическом Востоке (скальный комплекс Керефто в Иране). //Второй Всесоюзн. симпозиум по пробл. эллинистич. культуры на Востоке. Тез. докладов, Ереван, 1987.
  69. ↑ Акопян А.М. Связи Армении и Кавказской Албании с Парфией. СА, 1979, № 4.
  70. ↑ Н. И. Рзаев. Искусство Кавказской Албании (IV в. до н. э. — VII в. н. э.). Баку: Элм. 1976. 138.
  71. ↑ Sara Aşurbəyli, Şirvanşahlar dövləti, Bakı, 2006
  72. ↑ История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века. М., «Восточная литература», 2002. ISBN 5-02-017711-3
  73. ↑ Field Listing :: Ethnic groups (англ.). The World Factbook. ЦРУ. Проверено 23 мая 2012.
  74. ↑ Golden, Peter B. (1992). An Introduction to the History of the Turkic Peoples. Otto Harrasowitz. pp. 385–386. ISBN 3-447-03274-X.
  75. ↑ Yarshater, E (18 August 2011). "The Iranian Language of Azerbaijan". Encyclopædia Iranica. Retrieved 25 January 2012.
  76. ↑ История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века. М., «Восточная литература», 2002. ISBN 5-02-017711-3
  77. ↑ John R. Perry. "Persian in the Safavid Period: Sketch for an Etat de Lanque, Pembroke Papers 4 (1996), pp. 272, 279
  78. ↑ Tadeusz Swietochowski. Russian Azerbaijan, 1905—1920: The Shaping of National Identity in a Muslim Community. Cambridge University Press, 2004. ISBN 0-521-52245-5. Стр. 2
  79. ↑ Firouzeh Mostashari. On the religious frontier: Tsarist Russia and Islam in the Caucasus. I.B. Tauris; New York, 2006. ISBN 1-85043-771-8. Стр. 13
  80. ↑ The Azerbaijani Turks: power and identity under Russian rule, By Audrey L. Altstadt, pg.5
  81. ↑ The Caspian: politics, energy and security, By Shirin Akiner, pg.158
  82. ↑ Ализаде А. Лагич, историко-культурный заповедник Азербайджана // журнал : İRS. — 2005. — № 4.
  83. ↑ З. А. Кильчевская, А. Ю. Казиев, Н. А. Верещагин. Народы Азербайджанской Советской Социалистической Республики. Азербайджанцы. Ремёсла и промыслы. Обработка металла / Под редакцией Б.А.Гарданова, А.Н.Гулиева, С.Т.Еремяна, Л.И.Лаврова, Г.А.Нерсесова, Г.С.Читая. — Народы Кавказа: Этнографические очерки: Издательство Академии наук СССР, 1962. — Т. 2. — С. 96.
  84. ↑ C.E.Bosworth, «Azerbaijan», in Encyclopedia Iranica (London and New York: Routledge and Kegan Paul, 1989)p.224
  85. ↑ Small nations and great powers Автор: Svante E. Cornell.
  86. ↑ Peoples of Western Asia. Marshall Cavendish Corporation.
  87. ↑ The Washington Institute for Near East Policy. Policy Watch #1111.
  88. ↑ Mattew O'Brien. Uzeir Hajibeyov and His Role in the Development of Musical Life in Azerbaijan. – Routledge, 2004. – С. 211. – ISBN 0-415-30219-6, 9780415302197
  89. ↑ "Azerbaijan" (2007) In Encyclopædia Britannica. Retrieved February 3, 2007
  90. ↑ Suny, Ronald (1996). Armenia, Azerbaijan, and Georgia. DIANE Publishing. p. 108. ISBN 0788128132.
  91. ↑ Tadeusz Swietochowski. Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition. Columbia University Press, 1995. ISBN 0-231-07068-3, ISBN 978-0-231-07068-3 and Reinhard Schulze. A Modern History of the Islamic World. I.B.Tauris, 2000. ISBN 1-86064-822-3, ISBN 978-1-86064-822-9. Citations are at Talk:Azerbaijan Democratic Republic#First or second.
  92. ↑ Kazemzadeh, Firuz (1951). The Struggle for Transcaucasia: 1917-1921. The New York Philosophical Library. pp. 124, 222, 229, 269–270. ISBN 0-8305-0076-6.
  93. ↑ Азербайджанская Демократическая Республика (1918―1920). Законодательные акты. (Сборник документов). — Баку, 1998, с. 101—103
  94. ↑ "AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI MƏDƏNİYYƏT NAZİRLİYİ". İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  95. ↑ Alexander Murinson. Turkey’s Entente with Israel and Azerbaijan: State Identity and Security in the Middle East and Caucasus. — Routledge, 2009 — p.12 — ISBN 9780203862803
  96. ↑ Eric Hooglund.Twenty years of Islamic Revolution: Political and social transition in Iran since 1979. — Syracuse University Press, 2002 — p. 173 — ISBN 978-0-8156-2975-7
  97. ↑ Social Work: Assessment of social work practices, v.3 of Social Work, ISBN 81-8205-133-9. Gyan Publishing House, 2004; p.43
  98. ↑ БЕЖЕНЦЫ. Мемориал. Архивировано из первоисточника 25 августа 2011.
  99. ↑ "Президент Азербайджана создал новые министерства на базе двух старых". İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  100. ↑ "Crystal Hall approved as Eurovision 2012 venue". İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  101. ↑ Cuhaj G.S., Michael T., Miller H. Standard Catalog of World Coins 1901—2000. — 41-е изд. — Iola: Krause Publications, 2013. — 2351 с. — ISBN 978-1-4402-3567-2
  102. ↑ Cuhaj G.S., Michael T. Standard Catalog of World Coins 2001—Date. — 8-е изд. — Iola: Krause Publications, 2013. — 1056 с. — ISBN 978-1-4402-3568-9.
  103. ↑ "Walled City of Baku with the Shirvanshah's Palace and Maiden Tower". UNESCO rəsmi saytı. 2000. 2012-03-22 tarixində arxivləşdirilib.
  104. ↑ "Gobustan Rock Art Cultural Landscape". UNESCO rəsmi saytı. 2007. 2012-03-22 tarixində arxivləşdirilib.
  105. ↑ "Ancient medical manuscripts of Azerbaijan in UNESCO's World Memory Register". İstifadə tarixi: 2015-06-22.
  106. ↑ "Средневековые рукописи по медицине и аптечному делу". unesco.org.
  107. ↑ "Azerbaijani Mugham". İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  108. ↑ "Art of Azerbaijani Ashiq". İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  109. ↑ "Novruz, Nowrouz, Nooruz, Navruz, Nauroz, Nevruz". İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  110. ↑ "Traditional art of Azerbaijani carpet weaving in the Republic of Azerbaijan". İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  111. ↑ 1 2 "Craftsmanship and performance art of the Tar, a long-necked string musical instrument". İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  112. ↑ "Chovqan, a traditional Karabakh horse-riding game in the Republic of Azerbaijan". İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  113. ↑ "Traditional art and symbolism of Kelaghayi, making and wearing women's silk headscarves". İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  114. ↑ "Copper craftsmanship of Lahij". İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  115. ↑ "'European Olympics' to be held in 2015". İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  116. ↑ Оғлангала (азерб.) // Азербайджанская советская энциклопедия. — Б., 1983. — Т. VII. — С. 322.
  117. ↑ Böyük Sovet Ensiklopediyasında Азербайджанская ССР. Архитектура и изобразительное искусство Архитектура Азербайджана məqaləsi
  118. ↑ J. Bjornar Storfjell, Ph.D. The Church in Kish. Carbon Dating Reveals its True Age. Azerbaijan International, Spring 2003
  119. ↑ А. В. Саламзаде. Народы Азербайджанской Советской Социалистической Республики. Архитектура / Под редакцией Б.А.Гарданова, А.Н.Гулиева, С.Т.Еремяна, Л.И.Лаврова, Г.А.Нерсесова, Г.С.Читая. — Народы Кавказа: Этнографические очерки: Издательство Академии наук СССР, 1962. — Т. 2. — С. 175.
  120. ↑ 1 2 Ilham Aliyev. "The Soviet Period of Architecture in Azerbaijan". Azerbaijan International. Winter 1998.
  121. ↑ 1 2 3 The Role of Azerbaijani Turkish in Safavid Iran, Willem Floor and Hasan Javadi
  122. ↑ 'Ali Bali's receipt as agent of Shah Safi I 2 of 2
  123. ↑ "İran Şahlarının İki Türkçe Mektubu".
  124. ↑ Будагова З. И. Азербайджанский язык (краткий очерк). — Баку: Элм, 1982. — С. 7.
  125. ↑ 1 2 3 4 5 H. Javadi, K. Burrill AZERBAIJAN x. Azeri Turkish Literature // Encyclopædia Iranica. — 1988. — Т. III. — С. 251-255.
  126. ↑ Баку, губернский город // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
  127. ↑ Mazzaoui, Michel B; Canfield, Robert (2002). "Islamic Culture and Literature in Iran and Central Asia in the early modern period". Turko-Persia in Historical Perspective. Cambridge University Press. pp. 86–7. ISBN 978-0-521-52291-5.
  128. ↑ Savory, Roger (2007). Iran Under the Safavids. Cambridge University Press. p. 213. ISBN 978-0-521-04251-2.
  129. ↑ Zabiollah Safa (1986), "Persian Literature in the Safavid Period", The Cambridge History of Iran, vol. 6: The Timurid and Safavid Periods. Cambridge: Cambridge University Press, ISBN 0-521-20094-6, pp. 948–65. P. 950
  130. ↑ Cyril Glassé (ed.), The New Encyclopedia of Islam, Lanham, Maryland: Rowman & Littlefield Publishers, revised ed., 2003, ISBN 0-7591-0190-6, p. 392
  131. ↑ Rudi Matthee. "SOLAYMĀN I". İstifadə tarixi: 2015-09-09.
  132. ↑ Сумбатзаде А. С. Азербайджанцы, этногенез и формирование народа. — "Элм", 1990. — 304 с. — ISBN 5-8066-0177-3.
  133. ↑ Ardabil Becomes a Province: Center-Periphery Relations in Iran, H. E. Chehabi, International Journal of Middle East Studies, Vol. 29, No. 2 (May, 1997), 235
  134. ↑ Law, Henry D.G. (1984) "Modern Persian Prose (1920s-1940s)" Ricks, Thomas M. Critical perspectives on modern Persian literature Washington, D.C.: Three Continents Press s. 132 ISBN 0914478958, 9780914478959 "cited in Babak, Vladimir; Vaisman, Demian; Wasserman, Aryeh. "Political Organization in Central Asia and Azerbaijan":
  135. ↑ Гусейнов Г. Из истории общественной и философской мысли в Азербайджане XIX века. — Азербайджанское гос. изд-во, 1958. — С. 126.
  136. ↑ Ениколопов И. К. Поэт Мирза-Шафи. — Б.: Издательство Азербайджанского филиала Академии наук СССР, 1938. — С. 70-71.
  137. ↑ Keith Brown, Sarah Ogilvie. Concise encyclopedia of languages of the world. — Elsevier, 2009. — С. 110-113. — ISBN 978-0-08-087774-7.
  138. ↑ М. Ю. Лермонтов. Собрание сочинений / Под общей редакцией И. Л. Андроникова, Д. Д. Благого, Ю.Г. Оксмана. — М.: Государственное издательство художественной литературы, 1958. — Т. 4. — С. 450-451. — 596 с.
  139. ↑ Кавказские языки // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
  140. ↑ Эзов Г. А. Сношения Петра Великого с армянским народом. — Типография Императорской Академии Наук, 1898.
  141. ↑ Волкова Н. Г. Материалы экономических обследований Кавказа 1880-х годов как этнографический источник // Кавказский этнографический сборник. — М.: Наука, 1984. — Т. 8. — С. 222.
  142. ↑ Шнирельман В. А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Рецензент: Л. Б. Алаев. — М.: Академкнига, 2003. — С. 34-35. — 592 с. — 2000 экз. — ISBN 5-94628-118-6.
  143. ↑ C. E. Bosworth. Azerbaijan — Islamic history to 1941. Iranica.
  144. ↑ Гасанлы Дж. СССР-Иран: Азербайджанский кризис и начало холодной войны (1941—1946 гг). — Герои Отечества, 2006. — С. 216. — ISBN 5-91017-012-0.
  145. ↑ Конституции государств Азии: в 3 т. — Институт законодательства и сравнительного правоведения при Правительстве РФ: Норма, 2010. — Т. 1: Западная Азия. — С. 244. — ISBN 978-5-91768-124-5, ISBN 978-5-91768-125-2.
  146. ↑ Гасанлы Дж. П. Хрущёвская «оттепель» и национальный вопрос в Азербайджане (1954-1959). — Флинта, 2009. — С. 175-177. — ISBN 978-5-9765-0792-0, УДК 94(5) ББК 63.3(5Азе)-4 Г22.
  147. ↑ Гиляревский Р. С., Гривнин В. С. Определитель языков мира по письменности. — М.: Наука, 1964. — С. 48.
  148. ↑ Гиляревский Р. С., Гривнин В. С. Определитель языков мира по письменности. — М.: Наука, 1964. — С. 47.
  149. ↑ Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа. Выпуск восемнадцатый. Отдел II. Стр. 52
  150. ↑ Меһди Һүсейнзадә һаггында. — Бакы: Азәрбайҹан Ушаг вә Ҝәнҹләр Әдәбийяты Нәшрийяты, 1957
  151. ↑ Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı, Ramil Əliyev
  152. ↑ Карагичева Л. Кара Караев. — М.: Советский композитор, 1960. — С. 9.
  153. ↑ Бәдәлбәјли Ә. Б. М. И. Глинка (азерб.) // Әдәбијјат вә инҹәсәнәт. — 29 мај 1954.
  154. ↑ Великая дружба азербайджанского и русского народов / Составители П. А. Азизбекова, Шихали Курбанов. Ответственный редактор И. А. Гусейнов. — Б.: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1964. — С. 214.
  155. ↑ Hikmət Babaoğlu. Bir mahnının izi ilə, yaxud qıpçaq qızı Sarı Gəlin(азерб.) // Yeni Azərbaycan : газета. — 8 января 2011. — S. 6—7.
  156. ↑ А. П. Векилов. Народная поэзия Азербайджана / Под ред. Ф. Я. Прийма. — Л.: Советский писатель., 1978. — Т. 2. — С. 31-34. — 448 с.
  157. ↑ Газ. «Хаят», 1905, № 20
  158. ↑ Мелетинский Е. М. Огузский эпос «Китаб-и дэдэм Коркут» // История всемирной литературы: В 8 томах / АН СССР; Ин-т мировой лит. им. А. М. Горького. — М.: Наука, 1985. — Т. III. — С. 588—590.
  159. ↑ Короглы Х. Китаби деде Коркуд // Большая советская энциклопедия. — М., 1973. — Т. XII. — С. 203.
  160. ↑ Michael E. Meeker. The Dede Korkut Ethic (англ.) // International Journal of Middle East Studies. — 1992. — August (vol. 24, no. 3). — P. 395—417.
  161. ↑ Китаби Деде Горгуд = Китаби-Дəдə Горгуд / Составители, транскрипция, упрощённый вариант и предисловие Фархада Зейналова и Самета Ализаде. — Б.: Язычы, 1988. — 265 с. — ISBN 5560002518. (азерб.)
  162. ↑ Китаби-Дәдә Горгуд (азерб.) // Азербайджанская советская энциклопедия / Под ред. Дж. Кулиева. — Б.: Главная редакция Азербайджанской советской энциклопедии, 1981. — C. V. — S. 408.
  163. ↑ Sakina Berengian. Azeri and Persian literary works in twentieth century Iranian Azerbaijan. — Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 1988. — С. 20. — 238 с. — ISBN 9783922968696.
  164. ↑ Шаһ Исмајыл / Под ред. Дж. Кулиева. — Азербайджанская советская энциклопедия: Главная редакция Азербайджанской советской энциклопедии, 1987. — Т. X. — С. 474.
  165. ↑ Дадашзаде А. Азербайджанская литература // История всемирной литературы в девяти томах. — М.: Наука, 1987. — Т. IV. — С. 418.
  166. ↑ Асли и Керем — статья из Большой советской энциклопедии (3-е издание)
  167. ↑ Ашик-Гариб — статья из Большой советской энциклопедии (3-е издание)
  168. ↑ К. А. Касимов. Народы Азербайджанской Советской Социалистической Республики. Азербайджанцы. Народное творчество / Под редакцией Б. А. Гарданова, А. Н. Гулиева, С. Т. Еремяна, Л. И. Лаврова, Г. А. Нерсесова, Г. С. Читая.. — Народы Кавказа: Этнографические очерки: Издательство Академии наук СССР, 1962. — Т. 2. — С. 154. — 684 с.
  169. ↑ Giampiero Bellingeri. Turco-Russica: contributi turchi e orientali alla letteratura russa. — Edizioni Isis, 2003. — С. 154. — 262 с.
  170. ↑ В. М. Жирмунский. Тюркский героический эпос. — Л.: Наука, 1974. — С. 308. — 726 с. С этой «западной» версией «возвращения мужа» непосредственно связана известная азербайджанская повесть «Ашик-Кериб» (точнее, Гариб — «странник», «чужеземец»), впервые ещё в 1837 году записанная и переведённая на русский язык М. Ю. Лермонтовым от одного «учёного татарина» (вероятно, азербайджанца) в Тбилиси, с подзаголовком «Турецкая сказка».
  171. ↑ А. В. Попов. Сказка «Ашик-Кериб» и её источники. — Известия: Серия литературы и языка. Академия наук СССР.: Наука, 1964. — Т. 23. — С. 423.
  172. ↑ С. А. Андреев-Кривич. М. Ю. Лермонтов и Кабардино-Балкария. — Эльбрус, 1979. — С. 93-116. — 202 с.
  173. ↑ М. С. Михайлов. К вопросу о занятиях М. Ю. Лермонтова «татарским» языком // «Тюркологический сборник». — Москва: Издателсьство АН СССР, 1951. — Т. 1. — С. 127—135.
  174. ↑ KÖROĞLU i. LITERARY TRADITION
  175. ↑ В. И. Асланов. Из наблюдений над лексикой «Дивана» Кады Бурханеддина / Туркологика. Андрей Николаевич Кононов, Юрий Ашотович Петросян, Академия наук СССР. Отделение литературы и языка, Институт востоковедения (Академия наук СССР). — Л.: Наука, 1976. — С. 221. — 363 с.
  176. ↑ Minorsky V. Jihan-shah Qara-Qoyunlu and his poetry.— BSOAS, XVI/2, London, 1954, p. 283, цит. по: [1]
  177. ↑ 1 2 Encyclopædia Iranica: Azerbaijan x. Azeri Literature
  178. ↑ Хәтаи Тәбризи / Под ред. Дж. Кулиева. — Азербайджанская советская энциклопедия: Главная редакция Азербайджанской советской энциклопедии, 1987. — Т. X. — С. 80.
  179. ↑ 1 2 Kishwar Rizvi. The Safavid Dynastic Shrine. — I.B.Tauris & Co Ltd, 2010. — С. 4. — ISBN 9781848853546.
  180. ↑ V. Minorsky, "The Poetry of Shah Ismail I," Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London 10/4 (1942): 1006–53.
  181. ↑ G. Doerfer. Azeri Turkish (англ.). — Encyclopædia Iranica, 1988. — Т. III. — С. 245-248.
  182. ↑ Roger M. Savory, Ahmet T. Karamustafa. Esmail I Ṣafawi (англ.). — Encyclopædia Iranica, 1998. — Т. VIII. — С. 628-636.
  183. ↑ Исмаил I — статья из Большой советской энциклопедии
  184. ↑ Simpson, Marianna S., Ebrāhīm Mīrzā in Encyclopedia Iranica, 1997, online text, accessed February 25, 2011
  185. ↑ Peter Rollberg. The modern encyclopedia of Russian and Soviet literature (including Non-Russian and Emigre literatures) / Edited by Harry B. Weber. — Academic International Press, 1987. — Т. 8. — С. 76.
  186. ↑ Л. И. Климович. Литература народов СССР: хрестоматия для высших учебных заведений. — 3. — Просвещение, 1971. — Т. 1. — С. 89.
  187. ↑ Bakir, Ziya Halil (2007) Türk literatürü dahileri toplamı. Kubbealtı Neşriyatı, İstanbul, s.239
  188. ↑ Encyclopaedia Britannica, s.v. Islamic Art Islāmic literatures. The period from 1500 to 1800. Ottoman Turkey Poetry of Fuzûlî
  189. ↑ Jonathan Dewald. Europe 1450 to 1789: Encyclopedia of the Early Modern World. — Charles Scribner’s Sons, 2004 — p.83 — ISBN 0-684-31206-9, 978068431206: «The reach of Ottoman literature is attested to by the case of Fuzuli (d. 1556), an attendant of a shrine in Iraq.»
  190. ↑ MÖHSÜN NAĞISOYLU (2011). XVI ƏSR AZƏRBAYCAN TƏRCÜMƏ ƏSƏRİ “KƏVAMİLÜT-TƏBİR”.
  191. ↑ 1 2 3 АЗЕРБАЙДЖАНСКАЯ ЛИТЕРАТУРА, ФЭБ "Русская литература и фольклор".
  192. ↑ Видади Молла Вели, БСЭ.
  193. ↑ Поэзия
  194. ↑ Древнегрузинская литература (V—XVIII вв.) / Сост. Л. В. Менабде, Под ред. А. А. Гвахария. — Тбилиси: Издательство Тбилисского университета, 1987. — С. 11.:
  195. ↑ Мартиросян Е. Литературная энциклопедия. — М.: Худож. лит., 1937. — Т. 10. — С. 579—580.
  196. ↑ Sayat-Nova — статья из энциклопедии Британника
  197. ↑ Н. Тагмизян. Музыкальная энциклопедия
  198. ↑ Большой Энциклопедический словарь
  199. ↑ Саят Нова. Стихотворения.Примечания / Г.А.Татосян. — Л.: Советский Писатель, 1982. — С. 192.
  200. ↑ Charles Dowsett. Sayatʻ-Nova: an 18th-century troubadour : a biographical and literary study. Peeters Publishers, 1997. ISBN 90-6831-795-4, 9789068317954. P.422
  201. ↑ Ихилов, М. М. Народности лезгинской группы: этнографическое исследование прошлого и настоящего лезгин, табасаранцев, рутулов, цахуров, агулов / ДФ АН СССР, ИИЯЛ им. Г. Цадасы. — Махачкала, 1967. — 370 с.
  202. ↑ Alekseĭ Leontʹevich Narochnit︠s︡kiĭ. История народов Северного Кавказа, конец XVIII в.-1917 г. — Наука, 1988. — С. 376. — ISBN 5020094080, 9785020094086.
  203. ↑ Большая советская энциклопедия. — 1952. — С. 287. «Связи с Азербайджаном способствовали возникновению в конце 19 в. у лезгин и светской письменной литературы. Виднейшим её представителем был Гасан-Алкадари (1834—1910) — автор широко распространённой книги „Асари-Дагестан“, написанной в 1892 на азербайджанском языке и представляющей собой свод восточных письменных сведений по истории Д. с многочисленными комментариями, замечаниями и стихотворными вставками самого Алкадарп.»
  204. ↑ Илья Карпенко. Ворота Востока, Журнал ЛЕХАИМ.
  205. ↑ Люциан Ипполитович Климович. Наследство и современность: очерки о нац. литературах. — Сов. писатель, 1975. — С. 120.
  206. ↑ Гамзатов Г. Г. Литература народов Дагестана дооктябрьского периода: типология и своеобразие художественного опыта. — Наука, 1982. — С. 164.
  207. ↑ АЗЕРБАЙДЖАНСКАЯ ЛИТЕРАТУРА, ФЭБ "Русская литература и фольклор".
  208. ↑ Wheatcroft G. 'The Orientalist': The Chic of Araby. // The New York Times. — 2005.
  209. ↑ Галина МИКЕЛАДЗЕ. Фиридунбек Кочарли: Просветитель и Учёный, Азербайджанский конгресс (29.02.08).
  210. ↑ Самед Вургун - Жизнь и творчество, Сайт Самеда Вургуна.
  211. ↑ Анар, ТОФИК МЕЛИКЛИ. Умер Бахтияр Вагабзаде, NIRA Aksakal.
  212. ↑ C. E. Bosworth. Azerbaijan — Islamic history to 1941. Iranica.
  213. ↑ Алиш АВЕЗ. Мухаммеду Шахрияру – 100, Азербайджанский конгресс (15.12.06).
  214. ↑ Лятиф Керимов. Азербайджанский ковёр. Том III. VI. Тебризский тип. А) Тебризская группа. Б.: «Гянджлик», 1983.
  215. ↑ Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East, 2009. Page 81 (Azeris):
  216. ↑ С. М. Мурзина, кандидат педагогических наук, доцент кафедры декоративно-прикладного искусства и технической графики художественно-графического факультета ГОУ ВПО «Орловский государственный университет»
  217. ↑ Л. С. БРЕТАНИЦКИЙ, Б. В. ВЕЙМАРН. ОЧЕРКИ ИСТОРИИ И ТЕОРИИ ИЗОБРАЗИТЕЛЬНЫХ ИСКУССТВ. Искусство Азербайджана. Стр. 117
  218. ↑ Технические характеристики и цветовая гамма в описании школ приведены по Мехди Зариф. Ковры. Перевод с итал. И. Замойской. — М: АСТ, 2006 — ISBN 5-17-033764-7
  219. ↑ John Kimberly Mumford. Oriental rugs. — P:Scribner’s Sons. — 1902.
  220. ↑ Encyclopaedia Iranica. Caucasian Carpets. Richard Wright.
  221. ↑ 1 2 Siawosh AZADI; Latif KERIMOV; Werner ZOLLINGER. Azerbaijani-Caucasian Rugs. — Switzerland Ulmke Collection, 2001. — p. 135. — ISBN 3-925813-10-1 / 9783925813108
  222. ↑ Britannica Encyclopedia. Iran. Shah Abbas.
  223. ↑ Britannica Encyclopedia. Tabriz school.
  224. ↑ Р. Тагиева - Азербайджанский ковёр, Баку, 2003, стр. 158-163
  225. ↑ Audrey L. Altstadt. The Azerbaijani Turks: power and identity under Russian rule. — Hoover Press, 1992. — P. 24. — 331 p. — (Studies of nationalities). — ISBN 0-8179-9182-4, ISBN 978-0-8179-9182-1.
  226. ↑ Joyce C. Ware. The Official Identification and Price Guide to Oriental Rugs. — House of Collectibles: 1992, p. 221. — ISBN 0-87637-882-3, 9780876378823.
  227. ↑ Мехди Зариф. Ковры. Перевод с итал. И. Замойской. — М:АСТ, 2006 — стр. 19 — ISBN 5-17-033764-7
  228. ↑ Мехди Зариф. Ковры. Перевод с итал. И. Замойской. — М:АСТ, 2006 — стр. 18 — ISBN 5-17-033764-7
  229. ↑ Мехди Зариф. Ковры. Перевод с итал. И. Замойской. — М:АСТ, 2006 — стр. 16-19, 188 — ISBN 5-17-033764-7
  230. ↑ Миклашевская Н. М. Художники XIX в. Мирза Кадым Эривани и Мир Мохсун Навваб / Под ред. Полевого В. М.. — Искусство Азербайджана. — Баку, 1954. — Т. IV.
  231. ↑ Great Soviet Encyclopedia - Usta Gambar Garabaghi.
  232. ↑ Под общ. ред. Б.В. Веймарна, Ю.Д. Колпинского (1964). General History of Art 5. М.: Искусство.
  233. ↑ "Usta Gambar Garabaghi". Личности.
  234. ↑ "Azerbaijan Soviet Socialist Republic".
  235. ↑ "Usta Gambar Garabaghi". Encyclopedias & Dictionaries.
  236. ↑ "Image index of Usta Gambar Garabaghi(Azerbaijan), in the Great Soviet encyclopedia". Great Soviet Encyclopedia.
  237. ↑ "Usta Gambar Karabakhi". Кавказский узел.
  238. ↑ Л. С. Бретеницкий, Б. В. Веймарн. Искусство Азербайджана IV—XVIII веков. — М.: Искусство, 1976.
  239. ↑ Шәки Ханларынын Сарајы / Под ред. Дж. Кулиева. — Азербайджанская советская энциклопедия: Главная редакция Азербайджанской советской энциклопедии, 1987. — Т. 10. — С. 502-503.
  240. ↑ История Азербайджана. — Б.: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1960. — Т. II. — С. 422.
  241. ↑ «Популярная художественная энциклопедия.» Под ред. Полевого В. М.; М.: Издательство «Советская энциклопедия», 1986.
  242. ↑ The Grove Encyclopedia, 2009, с. 241
  243. ↑ А. Ю. Казиев. О видах народного бытового искусства // Искусство Азербайджана. — Б.: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1954. — Т. IV. — С. 31.
  244. ↑ Народный комиссариат просвещения, Академия наук СССР, Институт этнографии имени Н. Н. Миклухо-Маклая. Советская этнография. Выпуски 4-6.. — Издательство Академии наук СССР, 1976.. — С. 40.
  245. ↑ И. М. и С. К. Джафарзаде. Азербайджанские намогильные камни. // журнал : Советская этнография. — Народный комиссариат просвещения, Академия наук СССР, Институт этнографии имени Н.Н. Миклухо-Маклая: Издательство Академии наук СССР, 1956. — С. 104-106.
  246. ↑ Е. Г. Пчелина. По Курдистанскому уезду Азербайджана // журнал : Советская этнография. — РСФСР. Народный комиссариат просвещения: Издательство Академии наук СССР, 1932. — № 1. — С. 115
  247. ↑ С. Б. Ашурбейли. Некоторые материалы по искусству Азербайджана XVI века. // Научные труды Института востоковедения — Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1959 — C. 72-73.
  248. ↑ Заур Ализаде. Первый азербайджанский профессиональный скульптор - Зейнал Абдин Алиев // газета. — «Зеркало», 04.07.2009.
  249. ↑ 1 2 3 К. А. Касимов. Народы Азербайджанской Советской Социалистической Республики. Азербайджанцы. Народное творчество / Под редакцией Б. А. Гарданова, А. Н. Гулиева, С. Т. Еремяна, Л. И. Лаврова, Г. А. Нерсесова, Г. С. Читая. — Народы Кавказа: Этнографические очерки: Издательство Академии наук СССР, 1962. — Т. 2. — С. 157-159 (Народная музыка). — 684 с.
  250. ↑ "Меджнун Керимов. Атлас традиционной азербайджанской музыки. Саз". İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  251. ↑ Выдающиеся музыкальные деятели. Официальный сайт Министерства культуры и туризма Азербайджана. Архивировано из первоисточника 17 января 2013.
  252. ↑ Саадет Абдуллаева (доктор искусствоведения, профессор). Музыкальный инструмент мирового звучания // İRS : журнал. — 2011. — № 1 (49).
  253. ↑ 1 2 Encyclopedia Iranica. Azerbaijan. Music of Azerbaijan
  254. ↑ "Музыкальная энциклопедия. Баламан. Под ред. Ю. В. Келдыш. Т. 1. А — М.: Советская энциклопедия, 1973". İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  255. ↑ "Толковый словарь русского языка Кузнецова. 1 е изд е: СПб.: Норинт. С. А. Кузнецов. 1998 …". İstifadə tarixi: 2015-12-14. БАЛАБА́Н -а; м. У азербайджанцев, узбеков и некоторых народов Северного Кавказа: народный духовой язычковый инструмент.
  256. ↑ Сергей Александрович Токарев. Основы этнографии: Учеб. пособие для ист. специальностей вузов. — Высшая школа, 1968. — С. 311. — 359 с.
  257. ↑ Глоссарий. Термины, встречающиеся в тексте. Народы Азербайджанской ССР / Под редакцией Б. А. Гарданова, А. Н. Гулиева, С. Т. Еремяна, Л. И. Лаврова, Г. А. Нерсесова, Г. С. Читая. — Народы Кавказа: Издательство Академии наук СССР, 1962. — Т. 2. — С. 637.
  258. ↑ Ch. Albright). "BĀLĀBĀN". Iranica. İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  259. ↑ Inna Naroditskaya. Recording reviews, Ethnomusicology, Vol.44, No.3, (Autumn, 2000). — Univercity of Illinois Press on behalf of Society for Ethnomusicology, 2000. — С. 539-544.
  260. ↑ Ancients Hypotheses of Early Azeri Scholars by Zemfira Safarova. Azerbaijan International, winter 1997
  261. ↑ Üzeyir Hacıbəyov. "Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları". Bakı, 1950, s. 14.
  262. ↑ Inna Naroditskaya. Recording reviews, Ethnomusicology, Vol.44, No.3, (Autumn, 2000). — Univercity of Illinois Press on behalf of Society for Ethnomusicology, 2000. — С. 539-544.
  263. ↑ Азербайджанская ССР — статья из Большой советской энциклопедии
  264. ↑ Выдающиеся музыкальные деятели Азербайджана (рус.). Министерство культуры и туризма Азербайджанской республики.
  265. ↑ [2] Anthology of Ashiq ]
  266. ↑ Ашуг в БСЭ
  267. ↑ Ашыкская поэзия. Пир Султан Абдал // Литература Востока в средние века / Н.И.Конрад. — Издательство Московского Университета, 1970. — Т. 2. — С. 404-405. — 464 с.
  268. ↑ К. А. Касимов. Народы Азербайджанской Советской Социалистической Республики. Азербайджанцы. Народное творчество / Под редакцией Б. А. Гарданова, А. Н. Гулиева, С. Т. Еремяна, Л. И. Лаврова, Г. А. Нерсесова, Г. С. Читая. — Народы Кавказа: Этнографические очерки: Издательство Академии наук СССР, 1962. — Т. 2. — С. 160. — 684 с.
  269. ↑ Категории ашугов
  270. ↑ Jean During. Azerbaijan 2. Musical categories. // Nеw Grоvе Ditiсtiоnаrу оf Мusiс аnd Мusiсiаns / Stanley Sadie, John Tyrrell. — 2. — Oxford University Press, 2001. — 2500 с. — ISBN 0195170679, 9780195170672.
  271. ↑ Tarıyel Məmmədov. Azərbaycan xalq-professional musiqisi: Aşıq sənəti. Bakı, "Musiqi Dünyası" elektron nəşriyyatı, 2003.
  272. ↑ "Национальные танцы на официальном сайте Нахичеванской автономной республики". İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  273. ↑ И. Шопен. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху его присоединения к Российской империи. — Санкт-Петербург: Императорская Академия наук, 1852. — С. 899-900. — 1232 с.
  274. ↑ Ими восхищался Дюма by Emil Karimov and Mehpara Aliyeva. Azeri.ru
  275. ↑ 1 2 3 Азербайджанская Советская Социалистическая Республика. XVII. Танец. Балет — статья из Большой советской энциклопедии (3-е издание)
  276. ↑ Составители: Гамэр Алмасзаде, И. Д. Кагарлицкая, Б. А. Мамедов, и А. В. Акопов. Азербайджанские народные танцы / под ред. Афрасияба Бадалбейли. — Б.: Объединённое издательство, 1959. — С. 6.
  277. ↑ Ханчобаны в БСЭ
  278. ↑ Azərbaycan xalq rəqsləri
  279. ↑ Э. А. Абасова. Азербайджанская музыка // Музыкальная энциклопедия / Под ред. Ю. В. Келдыша. — Москва: Советская энциклопедия, 1973—1982.
  280. ↑ Музыкальный энциклопедический словарь. "АЗЕРБАЙДЖАНСКАЯ МУЗЫКА". İstifadə tarixi: 2016-01-27.
  281. ↑ belcanto.ru. "Азербайджанская музыка". İstifadə tarixi: 2016-01-27.
  282. ↑ ""Белые и черные": композитор Хайам Мирзазаде рассказал о написании музыки для органа". İstifadə tarixi: 2016-01-27.
  283. ↑ Ахундова Шəфигə Гулам гызы / Под ред. Дж. Кулиева. — Азербайджанская советская энциклопедия: Главная редакция Азербайджанской советской энциклопедии, 1976. — Т. 1. — С. 501.
  284. ↑ ВЫДАЮЩИЕСЯ МУЗЫКАЛЬНЫЕ ДЕЯТЕЛИ, Азербайджанский Музыкальный Портал
  285. ↑ Азербайджанская музыка. Сайт «Герои Страны».
  286. ↑ А. Бретаницкая. КАРА (Абульфаз оглы) КАРАЕВ, Belcanto.ru.
  287. ↑ Ольга Юркина. Восточные удовольствия в Монтрё, Наша Газета (10.07.2009).
  288. ↑ 1 2 3 "Balet haqqında". www.azerbaijans.com. www.azerbaijans.com. İstifadə tarixi: 14 January 2016.
  289. ↑ "Azərbaycanda dünyəvi peşəkar teatrın yaradılmasının 125 illiyi haqqında". www.e-qanun.az. www.e-qanun.az. İstifadə tarixi: 14 January 2016.
  290. ↑ 1 2 "Mədəniyyət və turizm" (PDF). İstifadə tarixi: 14 January 2016.
  291. ↑ 1 2 "Azərbaycanda ilk uşaq baletinin müəllifi". www.azadliq.info. www.azadliq.info. İstifadə tarixi: 14 January 2016.
  292. ↑ 1 2 Театральная энциклопедия. Азербайджанский театр:
  293. ↑ Театр Азербайджана
  294. ↑ БСЭ. Азерб. ССР. Театр и кино. стр. 479
  295. ↑ Şəbih tamaşalarının dramaturgiyası və hazırlanma xüsusiyyətləri haqqında.
  296. ↑ H. Algar. Āḵūndzāda (англ.). — Encyclopædia Iranica, 1984. — Vol. I. — P. 735-740.
  297. ↑ Азербайджанский театр за 100 лет. А. А. Алиева. Азербайджанское государственное издательство. 1974 г.
  298. ↑ Становление и развитие азербайджанского театра. Ингилаб Керимов 1991 г.
  299. ↑ Газета «Новое обозрение» 16 августа 1894 г.
  300. ↑ Азербайджанский театр
  301. ↑ Тифлисский азербайджанский театр
  302. ↑ Б. Арутюнян. Армянский театр / Под ред. А. Анастасьева. — История советского драматического театра: 1926-1932: Наука, 1967. — Т. 3. — С. 343. — 616 с.
  303. ↑ Баку: Энциклопедия / Люди / Международное сообщество бакинцев
  304. ↑ 1 2 3 4 5 azerbaijan.az. "AZƏRBAYCANDA KİNO SƏNƏTİNİN YARANMA TARİXİ. SƏSSİZ DÖVR (1920-1935), AZƏRBAYCAN KİNOSU 1935-1988-Cİ İLLƏRDƏ. SƏSLİ DÖVR, AZƏRBAYCAN KİNOSU MÜSTƏQİLLİK DÖVRÜNDƏ". İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  305. ↑ Мамедова М. Аршин Мал Алан, или как Сталин приказал «Голливуд переплюнуть» // Труд : газета. — 17 Апреля 2003.
  306. ↑ Культура / Аршин мал алан (рус.). Газета «Аргументы и Факты». Проверено 30 июня 2010.
  307. ↑ "Azərbaycan kinosunun tarixi". İstifadə tarixi: 2015-12-14.
  308. ↑ "Rule Thirteen: Special Rules for the Foreign Language Film Award". Academy of Motion Picture Arts and Sciences. Academy of Motion Picture Arts and Sciences. İstifadə tarixi: 2013-08-26.
  309. ↑ "A Record 63 Countries Vying For Best Foreign-Language Oscar Nod". Yahoo! Movies. 2007-10-17. İstifadə tarixi: 2008-08-22.
  310. ↑ Gaydos, Steven; McCarthy, Libby. "Oscar's foreign film race heats up". Variety (magazine). 2008-01-15. İstifadə tarixi: 2008-08-22.
  311. ↑ "9 Foreign Language Films Continue to Oscar® Race". oscars.org. İstifadə tarixi: 2011-01-19.
  312. ↑ 1 2 3 azerbaijan.az. "AZƏRBAYCANDA CİZGİ FİLMLƏRİNİN YARANMASININ QISA TARİXİ". İstifadə tarixi: 2016-01-15.
  313. ↑ 1 2 Эфендиев И. К. История медицины в Азербайджане с древнейших времён до наших дней / Под ред. проф. Э. М. Эфендиева и М. С. Султанова. — Б.: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1964. — 280 с.
  314. ↑ Акиф Фарзалиев, Фарид Алекперов. Средневековые азербайджанские трактаты по медицине. Мухаммед Юсиф Ширвани Тиббнаме (Медицинская книга); Мухаммед Мумин. Тухфат аль-Му‘минин (Дары Мумина). — СПб.: Издательство Санкт-Петербургского университета, 2002. — С. 6. — 210 с.
  315. ↑ The Past Days by Manaf Suleymanov. 1990
  316. ↑ Джафаров М. Г. Возвращение на Родину // «Зеркало» : газета. — 1998. — № 20. — С. 26—28.
  317. ↑ Мусаев И. Культурное строительство в республике // Азербайджанская Демократическая Республика (1918 - 1920) / Под ред. Н. Агамалиевой. — Б.: Элм, 1998. — С. 145. — ISBN 5-8066-0897-2.
  318. ↑ Тадеуш Свентоховский, Brian C. Collins. Historical dictionary of Azerbaijan. — USA: Scarecrow Press, 1999. — С. 13-14. — 145 с. — ISBN 0810835509.
  319. ↑ «Литературная энциклопедия.» В 11 т.; М.: 1929—1939.
  320. ↑ 1 2 Azərbaycan mətbuatı tarixi, Akif Aşırlı
  321. ↑ 1 2 3 4 З. А. Кильчевская, А. Г. Трофимова. Народы Азербайджанской Советской Социалистической Республики. Азербайджанцы. Одежда и украшения / Под редакцией Б.А.Гарданова, А.Н.Гулиева, С.Т.Еремяна, Л.И.Лаврова, Г.А.Нерсесова, Г.С.Читая. — Народы Кавказа: Этнографические очерки: Издательство Академии наук СССР, 1962. — Т. 2. — С. 121-127.
  322. ↑ 1 2 3 4 5 6 «Azərbaycan etnoqrafiyası». Üç cilddə. II cild. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu, Bakı, «Şərq-Qərb», 2007
  323. ↑ Люля-кебаб, второе блюдо. Пошаговые кулинарные рецепты с фото на Gastronom.ru
  324. ↑ Азербайджанская кулинарная книга
  325. ↑ 1 2 3 4 Р. И. Бабаева, М. И. Атакишиева. Народы Азербайджанской Советской Социалистической Республики. Азербайджанцы. Пища / Под редакцией Б.А.Гарданова, А.Н.Гулиева, С.Т.Еремяна, Л.И.Лаврова, Г.А.Нерсесова, Г.С.Читая. — Народы Кавказа: Этнографические очерки: Издательство Академии наук СССР, 1962. — Т. 2. — С. 127-131.
  326. ↑ Encyclopaedia Iranica. BOZBĀŠ.
  327. ↑ Г. А. Сергеева. Цахуры: этнокультурный облик в XX веке. — Расы и народы: Наука, 2001. — Т. 26. — С. 31.
  328. ↑ Азербайджанская кухня. Шербеты. Чай. Сладости. Печенья. — DirectMEDIA. — ISBN 9785998937460.
  329. ↑ Владимир Михайлович Семёнов. Азербайджанский чай // Чайные рецепты и чайные секреты / Под ред. Е. Н. Авадяева. — М.: Олма-Пресс, 2002. — С. 110. — 351 с. — ISBN 9785224038268.
  330. ↑ Рустам Гаджиев. Отчаянные азербайджанцы // Коммерсант-Власть : журнал. — 2000. — № 35.
  331. ↑ Audrey L. Altstadt. The Azerbaijani Turks: power and identity under Russian rule. — Hoover Press, 1992. — С. 244. — 331 с. — ISBN 9780817991821.
  332. ↑ 1 2 "Статья 105. Праздничные дни. Трудовой Кодекс Азербайджанской Республики". İstifadə tarixi: 2016-02-06.
  333. ↑ "Новруз в Азербайджане". İstifadə tarixi: 2016-02-06.
  334. ↑ Рафаэль Гусейнов. Азербайджанский Новруз. — журнал «İRS», 2004. — № 3. — С. 16.
  335. ↑ Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinin 24 fevral 1994-cü il tarixli, 791 saylı qərarı
  336. ↑ "Dini etiqad azadlığı haqqında AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ QANUNU". İstifadə tarixi: 2016-02-06.
  337. ↑ MAPPING THE GLOBAL MUSLIM POPULATION. A Report on the Size and Distribution of the World's Muslim Population. Pew Research Center (October 2009).
  338. ↑ Religion. Administrative Department of the President of the Republic of Azerbaijan — Presidential Library. Архивировано из первоисточника 22 августа 2011. Религия. Управление делами Президента Азербайджанской Республики — Президентская библиотека
  339. ↑ Шахла Нуризаде, кандидат исторических наук.. "Биби-Эйбат. Здесь возносят молитвы, здесь обретают исцеление". irs-az.com.
  340. ↑ Dinlərin tarixi. azerbaijan.az  (az.)
  341. ↑ Müfti Tacuddin Mustafin. qafqazislam.com  (az.)
  342. ↑ Qafqaz Müsəlmanlari İdarəsinin Sədri. qafqazislam.com  (az.)
  343. ↑ Firouzeh Mostashari "On the Religious Frontier: Tsarist Russia and Islam in the Caucasus". стр. 149
  344. ↑ The Indian diaspora in Central Asia and its trade, 1550—1900 «… George Forster … On the 31st of March, I visited the Atashghah, or place of fire; and on making myself known to the Hindoo mendicants, who resided there, I was received among these sons of Brihma as a brother; an appellation they used on perceiving that I had acquired some knowledge of their mythology, and had visited their most sacred places of worship …»
  345. ↑ Alakbarov, Farid (Summer 2003), «Observations from the Ancients», Azerbaijan International 11 (2): «„according to historical sources, before the construction of the Indian Temple of Fire (Atashgah) in Surakhani at the end of the 17th century, the local people also worshiped at this site because of the 'seven holes with burning flame'.“»
  346. ↑ R. Khanam. Encyclopaedic ethnography of Middle-East and Central Asia: A-I, том 1. стр. 78
  347. ↑ Mary Boyce, M. Festivals. I. Zoroastrian. Encyclopaedia Iranica
  348. ↑ ""Global Christianity". Pew Research Center's Religion & Public Life Project. 1 December 2014. Retrieved 23 August 2015". İstifadə tarixi: 2016-02-06.
  349. ↑ ""5,000 Azerbaijanis adopted Christianity" (in Russian). Day.az. 7 July 2007. Retrieved 30 January 2012". İstifadə tarixi: 2016-02-06.
  350. ↑ ""Christian Missionaries Becoming Active in Azerbaijan" (in Azerbaijani). Tehran Radio. 19 June 2011. Retrieved 12 August 2012". İstifadə tarixi: 2016-02-06.
  351. ↑ "(Russian) Ethnic Composition of Azerbaijan According to the 1999 Census by Arif Yunusov. Demoscope.ru". İstifadə tarixi: 2016-02-06.
  352. ↑ "(Russian) The Electronic Jewish Encyclopædia: Azerbaijan". İstifadə tarixi: 2016-02-06.
  353. ↑ "Balci, Bayram; Jafarov, Azer (2007-02-21), "The Baha'is of the Caucasus: From Russian Tolerance to Soviet Repression {2/3}", Caucaz.com, archived from the original on May 24, 2011". İstifadə tarixi: 2016-02-06.
  354. ↑ ""Baha'i Faith History in Azerbaijan". National Spiritual Assembly of the Bahá'ís of Azerbaijan. Retrieved 2008-12-22". İstifadə tarixi: 2016-02-06.
  355. ↑ ""Most Baha'i Nations (2005)". QuickLists > Compare Nations > Religions >. The Association of Religion Data Archives. 2005". İstifadə tarixi: 2016-02-06.

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Azərbaycan_mədəniyyəti&oldid=3523331"