Çində buddizm: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Enver62 (müzakirə | töhfələr)
kRedaktənin izahı yoxdur
using AWB
Sətir 29: Sətir 29:
Əbədi ruhu inkar etməklə məhdudlaşmayaraq buddizm digər nəzəriyyələrdə "ruh" adlandırılan şeyi təyin etməli yeni anlayış gətirir. Bu anlayış "axın" (santana) idi. Buddizm təliminə görə, şəxsiyyət – yalnız şüurun bir-birini əvəzləyən bir sıra vəziyyətləridir, lakin o, uzun müddət yenidən doğulmalar ərzində nəsə bir tam kimi qalır və onun bütün elementləri daim yeniləşərək öz aralarında əlaqəni qoruyurlar. Buddist nəzəriyyəsində santana haqqında təsəvvür karma ideyasının özünəməxsus şərhinə zəmin rolunu oynayır. Ölüm santananın qaçılmaz nəhayəti, "axının dayandırılmasıdır", özü də əvvəlki əlaqələr qırılır və elementlərə parçalanır. Lakin elementlərdə sona çatan həyatın təəssürat, təfəkkür və əməlinin izləri qalır, onlar elementlərdəki dəyişiklikləri elə irəlicədən müəyyən edir ki, fərdi müxtəlif dünya mövcudluqlarının təkrarlanan dairəsindən buraxmayaraq oxşar axın yenidən törəyir. Bu mənada, yeni doğum – əvvəlki həyatda baş verən hadisələrin nəticəsidir.
Əbədi ruhu inkar etməklə məhdudlaşmayaraq buddizm digər nəzəriyyələrdə "ruh" adlandırılan şeyi təyin etməli yeni anlayış gətirir. Bu anlayış "axın" (santana) idi. Buddizm təliminə görə, şəxsiyyət – yalnız şüurun bir-birini əvəzləyən bir sıra vəziyyətləridir, lakin o, uzun müddət yenidən doğulmalar ərzində nəsə bir tam kimi qalır və onun bütün elementləri daim yeniləşərək öz aralarında əlaqəni qoruyurlar. Buddist nəzəriyyəsində santana haqqında təsəvvür karma ideyasının özünəməxsus şərhinə zəmin rolunu oynayır. Ölüm santananın qaçılmaz nəhayəti, "axının dayandırılmasıdır", özü də əvvəlki əlaqələr qırılır və elementlərə parçalanır. Lakin elementlərdə sona çatan həyatın təəssürat, təfəkkür və əməlinin izləri qalır, onlar elementlərdəki dəyişiklikləri elə irəlicədən müəyyən edir ki, fərdi müxtəlif dünya mövcudluqlarının təkrarlanan dairəsindən buraxmayaraq oxşar axın yenidən törəyir. Bu mənada, yeni doğum – əvvəlki həyatda baş verən hadisələrin nəticəsidir.
"Şəxsiyyətin bölünməsi" nəzəriyəsi sonrakı buddizm nəzəriyyəsinin əsasında dururdu, bunun da mərkəzi Dharma nəzəriyyəsi idi. Söhbət bədən və digər zahiri predmetlər qavrayışına yaxud bizim ruh haqqında təsəvvürlərlə bağladığımız daxili hiss və fikirlər qavrayışına aid olmasından asılı olmayaraq şüurun bütün hallarının təşkil olunduğu psixi ilkin elementlər kompleksindən gedir.
"Şəxsiyyətin bölünməsi" nəzəriyəsi sonrakı buddizm nəzəriyyəsinin əsasında dururdu, bunun da mərkəzi Dharma nəzəriyyəsi idi. Söhbət bədən və digər zahiri predmetlər qavrayışına yaxud bizim ruh haqqında təsəvvürlərlə bağladığımız daxili hiss və fikirlər qavrayışına aid olmasından asılı olmayaraq şüurun bütün hallarının təşkil olunduğu psixi ilkin elementlər kompleksindən gedir.




== Çində buddizm ==
== Çində buddizm ==



Vicdan azadlığı prinsiplərinə ciddi riayət etməklə ÇXR dövləti, hökuməti ölkəyə feodal keçmişdən qalan və indi də milyonlarla çinlinin şüurunu əsir edən müxtəlif növ mövhumat və xürafatdan azad olmaq üçün əhali arasında maarifçilik işləri də aparır.
Vicdan azadlığı prinsiplərinə ciddi riayət etməklə ÇXR dövləti, hökuməti ölkəyə feodal keçmişdən qalan və indi də milyonlarla çinlinin şüurunu əsir edən müxtəlif növ mövhumat və xürafatdan azad olmaq üçün əhali arasında maarifçilik işləri də aparır.
Sətir 53: Sətir 50:


== İstinadlar ==
== İstinadlar ==



== Həmçinin bax ==
== Həmçinin bax ==
Sətir 61: Sətir 57:
== Xarici keçidlər ==
== Xarici keçidlər ==
* [http://nshaolin.ru/%D0%A3%D1%81%D1%8D%D0%BD%D1%8B/useny-nastoyatel/ О преподобном настоятеле Ши Юнсине]
* [http://nshaolin.ru/%D0%A3%D1%81%D1%8D%D0%BD%D1%8B/useny-nastoyatel/ О преподобном настоятеле Ши Юнсине]
* Wright, Arthur F.; '''Fo T’u Teng…. A Biography (佛圖澄)''', ''Harvard Journal of Asiatic Studies'' (11) 1948, p.312-371
* Wright, Arthur F.; '''Fo T’u Teng…. A Biography (佛圖澄)''', ''Harvard Journal of Asiatic Studies'' (11) 1948, p. 312-371
* [http://www.buddhanet.net/e-learning/history/chin_timeline.htm Timeline of Buddhism]
* [http://www.buddhanet.net/e-learning/history/chin_timeline.htm Timeline of Buddhism]



15:02, 1 dekabr 2016 versiyası

Buddizm

Budda Nepal Himalayının yamaclarındakı kiçik vilayətdə hökmranlıq edən Şakya hökmdar nəslindəndir. Budda "Aydın", "Aydınlanmış" deməkdir, bu onun ruhani adıdır. Budda təlimi iki müddəa ətrafında fırlanır: iztirab və nicat. "Rahiblər, – orada deyilir, – okean ancaq bir dada – su dadına malik olduğu kimi bu təlim də yalnız bir tama – nicat tamına malikdir". Beləliklə, o, qarşısına tam praktik məqsəd – nicat qoyur. Bütün Budda təlimi "dörd nəcib həqiqətə" söykənir. Bu həqiqətlər aşağıdakılardır: iztirab, iztirab mənbəsi, iztirabı yox etmə və iztirabı yox etməyə aparan yol. Başqa sözlə:

  • 1) Mövcud olan hər şey iztiraba mübtəladır.
  • 2) İztirabın səbəbi – insan ehtiraslarıdır.
  • 3) Ehtiraslardan azad olma iztirablardan azad edir.
  • 4) Azad olma yolu – "nəcib səkkizüzvlü yoldur". Beləliklə, birinci həqiqət dünyada iztirabın mövcudluğunu sübut edir, ikinci onun səbəbini izah edir, üçüncü israr edir ki, o, yox edilə bilər, dördüncü isə onu necə yox etməyi aydınlaşdırır. Bu dörd nəcib həqiqət artıq Buddanın ilk nəsihətlərində başlıca rol oynayır.

İki min il yarım ərzində buddizmin dini praktikasını təşkil edən dördüncü həqiqət mükəmməl tədqiq edilmişdir. Aydınlanmaya və nicata yetmək üçün Üç Vəziyyəti (trikşika) özündə birləşdirən yollarla getmək lazımdır: əxlaq vəziyyəti (şila), cəmlənmə vəziyyəti (samadhi), müdriklik vəziyyəti (pracnya).

Əxlaq vəziyyəti çoxlu formalara malik olsa da, onların məğzində 10 pislikdən nəfsi saxlama etikası durur. Bunlarda 3-ü bədən əməllərinə aiddir, 4-ü danışıq əməlinə, 3-ü isə əqli əmələ aiddir.

Üç fiziki günah:

  • 1. Canlı məxluqu həyatdan məhrum etmək: həşərat öldürməkdən insan öldürməyədək.
  • 2. Oğurluq: başqasının icazəsi olmadan onun əmlakını mənimsəmək, bu əmlakın dəyərindən, yaxud hərəkətin şəxsən və ya başqasının vasitəsi ilə törədilməsindən asılı olmayaraq.
  • 3. Seksual günah: əxlaqsızlıq.

Dörd danışıq günahı:

  • 4. Yalan: başqalarını söz və ya əməllərlə aldatmaq.
  • 5. Qeybət: həmrəy olanları savaşdıraraq və ya küsənləri çıxılmaz vəziyyətə salaraq aralarına nifaq və ədavət səpmək.
  • 6. Kobudluq: başqalarını təhqir etmək.
  • 7. Boşboğazlıq: istək və digər rəzalətlərin təsiri altında sarsaq şeylər haqında söhbət aparmaq.

Üç əqli günah:

  • 8. Paxıllıq: "bu mənim olaydı", – deyə düşünmək, başqasına məxsus olanı arzulamaq.
  • 9. Pisniyyətlik: başqalarına böyük yaxud kiçik zərər yetirmək.
  • 10. Uydurma baxışlar: hər hansı mühüm olanı, məsələn, yenidən doğulma qanunu, dörd nəcib həqiqət və buddizmin buna bənzər digər nəzəri müddəlarını əhəmiyətsiz təsəvvür etmək.

İlk beş qayda istənilən mömin dünya əhli üçün mütləqdir (bəzən 5-ci qayda dünya əhli üçün sərxoşedici içkilərə qadağa ilə əvəzlənir), qalan beşi isə (təbii ki, ilk beşliklə birlikdə) – rahiblər üçündür.

Cəmlənmə vəziyyətinə şüurun təfəkkür predmetində təkistiqamətli cəmlənməsi olan meditasiya daxildir. Mediativ cəmlənmənin bir çox növü vardır, bunların arasında dinclik vəziyyəti (samadhi) xüsusi seçilir. Samadhinin mahiyyəti – şüurun yayınmadan, iradənin ilahi tabeliyi ilə qovuşuq hər hansı bir obyektdə cəmlənib saxlanmasıdır. Əbədi ruhu inkar etməklə məhdudlaşmayaraq buddizm digər nəzəriyyələrdə "ruh" adlandırılan şeyi təyin etməli yeni anlayış gətirir. Bu anlayış "axın" (santana) idi. Buddizm təliminə görə, şəxsiyyət – yalnız şüurun bir-birini əvəzləyən bir sıra vəziyyətləridir, lakin o, uzun müddət yenidən doğulmalar ərzində nəsə bir tam kimi qalır və onun bütün elementləri daim yeniləşərək öz aralarında əlaqəni qoruyurlar. Buddist nəzəriyyəsində santana haqqında təsəvvür karma ideyasının özünəməxsus şərhinə zəmin rolunu oynayır. Ölüm santananın qaçılmaz nəhayəti, "axının dayandırılmasıdır", özü də əvvəlki əlaqələr qırılır və elementlərə parçalanır. Lakin elementlərdə sona çatan həyatın təəssürat, təfəkkür və əməlinin izləri qalır, onlar elementlərdəki dəyişiklikləri elə irəlicədən müəyyən edir ki, fərdi müxtəlif dünya mövcudluqlarının təkrarlanan dairəsindən buraxmayaraq oxşar axın yenidən törəyir. Bu mənada, yeni doğum – əvvəlki həyatda baş verən hadisələrin nəticəsidir. "Şəxsiyyətin bölünməsi" nəzəriyəsi sonrakı buddizm nəzəriyyəsinin əsasında dururdu, bunun da mərkəzi Dharma nəzəriyyəsi idi. Söhbət bədən və digər zahiri predmetlər qavrayışına yaxud bizim ruh haqqında təsəvvürlərlə bağladığımız daxili hiss və fikirlər qavrayışına aid olmasından asılı olmayaraq şüurun bütün hallarının təşkil olunduğu psixi ilkin elementlər kompleksindən gedir.

Çində buddizm

Vicdan azadlığı prinsiplərinə ciddi riayət etməklə ÇXR dövləti, hökuməti ölkəyə feodal keçmişdən qalan və indi də milyonlarla çinlinin şüurunu əsir edən müxtəlif növ mövhumat və xürafatdan azad olmaq üçün əhali arasında maarifçilik işləri də aparır. Ənənəvi mövhumatlardan bəzisini və onların müasir Çin xalqının həyatında nə cür məna almasını nəzərdən keçirək. Buddizm Çinə e.ə. I əsrdə daxil olmuşdur. Eramızın IV əsrində bu dinin hər yerdə yayılması başlayır və tezliklə buddizm ölkənin ən nüfuzlu dininə çevrilir. Buddist nəzəriyyəsində üç başlıca istiqamət təşəkkül tapmışdır: çin buddizmi, tibet buddizmi (lamaizm) və pali buddizmi.

Hal-hazırda ölkədə rahiblərin sayı təqribən 300 minə qədərdir, 13 mindən çox buddist məbəd və monastırı var, 33 buddist məktəbi fəaliyyət göstərir, təxminən 50 adda dini məzmunlu nəşrlər çap olunur. Tibet buddizmi əsasən Tibet muxtar rayonunda, Daxili Monqolustan muxtar rayonunda, Tsinxay əyalətində və digər ərazilərdə yayılmışdır. Tibetlilər, monqollar, tuylar, uyqurlar, nasilər, pumilər, manbaylar və başqa xalqlar, ümumilikdə təxminən 7 mln. insan ona etiqad edir. Buddizmin pali təriqəti əsasən Yunnan əyalətinin cənub-qərb hissələrində yerləşən Sişuanbanna-day muxtar mahalında, Dehunday-tszinboy muxtar mahalında və Simao mahalında yayılmışdır. Dayların, bulanların, açan və vayların əksəriyyəti buddizmin pali təriqətinə etiqad edir. Hazırda ölkədə pali buddizminin 1 milyondan çox ardıcılı var.

Çin buddizminə əsasən xanlar etiqad edir, o, bütün ölkə boyu yayılmışdır. Buddizm Çində milli azlıqların yaşadığı ərazilərdə də geniş yayılıb. Çin buddizminin qollarından biri olan lamaizmə əsasən tibetlilərin və monqolların məskunlaşdığı rayonlarda etiqad edirlər, o, tibetlilər, monqollar, tuylar, tsyanlar, uyqurlar və s. arasında yayılmışdır. VII əsrdə Tufani (Tibet) hökmdarı Sonqtsen-qambo öz iki arvadının – Tan şanzadəsi Vençen və Nepal şahzadəsi Brkutinin təsiri altında buddizmə keçir. VIII əsrdə ilk hind rahibləri Tibetə ayaq basdıqda, onlar buddizmin məzhəblərindən biri – məhrəm buddizmi yaymağa başladılar. Məhrəm buddizm, mahayana xanların buddizmi və Tibetin qədim ilkin dini yaşama sistemi olan "Bon" bir-birinə təsir göstərdilər və nəticədə sinkretik lamaizm meydana gəldi. Lama tibetcə "ali", "aydın" və ya "müəllim" deməkdir. XIV əsrdə Tszonqaba lamaizmi təkmilləşdirdi. Sonda onun iki tələbəsi – Birinci Dalay-lama və Birinci Pançen-lama – lamaizmin dini lideri oldular. XV və XVI əsrlərdə lamaizm Tibetdən Sıçuan, Tsinxay, Qansu və Monqolustana daxil olur.

1949-cu ilədək Çin əhalisinin çoxu buddizmə etiqad edirdi. O dövr üçün ölkədə buddistlərin sayı barədə dəqiq məlumat yoxdur, bu məlumdur ki, o zaman Çində təxminən 500 min rahib və rahibə, 40 min monastır və məbəd var idi. Azadlıqdan dərhal sonra buddist icmasından olan bir çox görkəmli dini xadimlər dini islahatlar, buddist monastır və məbədlərinin idarə olunmasında bir sıra köhnəlmiş qanun və qaydaların aradan qaldırılması barədə təkliflərlə çıxış etdilər. Adi dini fəaliyyətdə savayı, rahib və rahibələr kənd və meşə təsərrüfatı, həmçinin sənətkarlıqla da məşğul olmağa başladılar.

1953-cü ildə Yeni Çinin buddistlərinin ilk konfransı keçirildi. Çin buddist cəmiyyəti yaradıldı. Çin buddist cəmiyyəti müxtəlif milliyyətdən olan buddistləri birləşdirən təşkilatdır. 1957, 1962 və 1980-ci illərdə Çin buddist cəmiyyətinin ikinci, üçüncü və dördüncü konfransları çağırılmışdır. 1956-cı ildə Çin buddizm institutu – Çində buddizmin öyrənilməsi üzrə ali təhsil müəssisəsi yaradıldı. Bu institut Pekinin qədim Fayuansı monastırında yerləşir. Çin buddist institutu buddizmin öyrənilməsi və tədqiqi üzrə elmi məqalələrin və buddist sutr və esselərin tərcümələrinin çap olunduğu, müəllifliyi Çin və digər ölkələrin müxtəlif milliyyətdən olan buddistlərinə məxsus "Buddizmin səsi" jurnalını buraxırlar. ÇXR-in yaranmasından sonra Çin buddist cəmiyyəti dünyanın 20-dən çox ölkə və rayonundan olan buddist cəmiyyətləri və dini xadimləri ilə əlaqələr saxlamağa başlamışlar, buddist təşkilatların nümayındələri qarşılıqlı dostluq səfərləri edirlər. 19551961-ci illərdə Çin buddist cəmiyyətinin nümayəndələri BirmaSeylon (indiki Şri-Lanka) hökumətlərinin dəvəti ilə bu ölkələrdə olmuş və bu ölkələrin buddistləri sahib olsun deyə, Çində saxlanılan müqəddəs təbərrük – Buddanın dişini onlara tapşırmışdır. Bu cür fəaliyyət qarşılıqlı anlaşmaları gücləndirmiş və Çin xalqı ilə digər ölkə xalqları arasında, Çin və xarici ölkə buddistləri arasında dostluğu möhkəmləndirmişdir.

Çində ən qədim buddist məbədi Xenan əyalətinin Loyan şəhərindəki Bayması (Ağ At) məbədidir.

İstinadlar

Həmçinin bax

Xarici keçidlər