Təkamül: Redaktələr arasındakı fərq
kRedaktənin izahı yoxdur |
|||
| Sətir 25: | Sətir 25: | ||
== Təbii seçmə == |
== Təbii seçmə == |
||
Təbii seçmə təbiətdəki yaşamaq uğrunda mübarizədə güclü və ya mühitin şərtlərinə daha uyğun olan canlıların həyatda qalması deməkdir. Təbii seçmə haqqındakı təsəvvürü ingilis naturalisti [[Çarlz Darvin]] 1859–cu ildə nəşr etdirdiyi "Növlərin mənşəyində təbii seçmənin rolu və ya uyğun cinsin həyat uğrunda mübarizədə sağ qalması" adlı monumental əməyində daxil etmişdir. Darvin belə məntiq qurmuşdur: “Bir canlı növünün daxilində təbii və təsadüfi fərqlər olur. Məsələn, bəzi inəklər daha böyük, bəziləri daha tünd rənglidir. Bu dəyişikliklərin hansı əlverişlidirsə, o xüsusiyyət təbii seçmə tərəfindən seçilir. Beləliklə, sözü gedən əlverişli xüsusiyyət o heyvan sürüsündə hakim mövqedə olacaq. Bu xüsusiyyətlərin uzun zaman ərzində toplanması ilə ortaya yeni növ çıxır”. Ancaq Darvinin irəli sürdüyü bu “təbii seçmə ilə təkamül” nəzəriyyəsi elə lap əvvəldən bir çox sualı da özü ilə birlikdə gətirmişdi. Darvinin “təbii və təsadüfi fərqlər” dediyi şey, əslində, nə idi? Bəzi inəklərin daha böyük, bəzilərinin daha tünd rəngli doğulduğu doğru idi, lakin bu fərqlər milyonlarla bitki və heyvan növünü necə açıqlaya bilərdi? |
|||
Planetdə ilk nəsil verə bilən canlı orqanizm yarandı ki, sonrakı dəyişmələri təbii seçmə istiqamətləndirdi. Çox adamlar təkamül termini işlədərkən elə təbii seçməni nəzərdə tuturlar. |
|||
1) Darvin: “Canlılar mərhələli şəkildə təkamül keçirmişdir”, -deyirdi. Belə olduqda çox sayda “ara növ” yaşamalıydı. Amma fosillər (daşlaşmış canlı qalıqları) arasında bu nəzəri canlılardan əsər-əlamət yox idi. Darvin bu problem üzərində çox baş sındırmış və nəticədə: “Bu fosillər gələcəkdə tapıla bilər”, -deməyə məcbur olmuşdu. |
|||
Təbii seçmə haqqındakı təsəvvürü ingilis naturalisti [[Çarlz Darvin]] 1859–cu ildə nəşr etdirdiyi "Növlərin mənşəyində təbii seçmənin rolu və ya uyğun cinsin həyat uğrunda mübarizədə sağ qalması" adlı monumental əməyində daxil etmişdir. |
|||
2) Canlıların göz, qulaq, qanad kimi kompleks orqanları təbii seçmə ilə necə açıqlana bilərdi? Tək bir toxuması əskik olduğu halda, funksiyalarını itirən (heç bir işə yaramayan) bu orqanların “mərhələli şəkildə” inkişaf etdiyini necə müdafiə etmək olardı? |
|||
İki əsas mövqeyə əsaslanan təbii seçmə ideyasına Darvindən asılı olmayaraq Alfred Rassel Yolles (1823–1913) də gəlmişdir: |
|||
#İstənilən növün nümayəndələri nədə isə bir-birindən fərqlənirlər. |
|||
#Həmişə qida mənbələri uğrunda rəqabət mübarizəsi gedir. |
|||
3) Bütün bunlardan əlavə, Darvinin “bütün canlıların ortaq əcdadı” dediyi ilk canlı orqanizm necə əmələ gəlmişdi? Cansız maddə təbii proseslərlə canlıya çevrilə bilmədiyinə görə, Darvin ilk canlının əmələ gəlməsini necə açıqlayacaqdı? |
|||
Hər hansı canlı populyasını müşahidə etsək birinci postulatın dogru olduğunu aydınca görərik ([[İnsan|insan]] populyasiyası da daxil olmaqla). Müəyyən nümayəndələr daha böyükdür, bəziləri bərk qaçır, bəzilərinin rəngi təbiətdən seçilməməyə imkan verir. İkinci postulat [[təbiət]]<nowiki/>in həyatının inkar olunmaz bir faktını göstərir - sağ qala biləcəyindən xeyli çox canlı doğulur və beləliklə qida mənbələri üzərində daimi rəqabət gedir. |
|||
Darvin bu problemlərin ən az bir hissəsini bilirdi. Kitabına əlavə etdiyi “Nəzəriyyənin çətinlikləri” (Difficulties on theory) adlı bölmədə bunları qəbul etmişdi. Ancaq bu problemlərə verdiyi cavabların elmi əsası yox idi. İngilis fizik H.S.Lipson Darvinin bu “çətinlikləri” haqqında belə deyir: |
|||
Bu postulatlar birlikdə maraqlı bir nəticəyə gətirir. Əgər növün bəzi nümayəndələri müəyyən mühitdə uğurlu rəqabət aparmaq imkanı verən xüsusiyyətlərə malikdirsə - yırtıcıların ov etmək ücün inkişaf etmiş əzələlərinin olması və sair, bu xüsusiyyətlər onların yaşlı hala kimi böyüməsinə və nəsil qoymasına imkan verəcək. Onların nəsli böyük ehtimalla bu xüsusiyyəti irsən alacaq. Müasir [[termin]]<nowiki/>ologiyadan istifadə etməklə deyə bilərik ki, sürətli qaçışa cavabdeh olan [[gen]]<nowiki/>lər böyük ehtimalla nəsilə öz genlərini verəcək, yavaş qaçanlar isə yaşamaq və nəsil qoymaq ehtimalı az olduğu üçün [[gen]]<nowiki/>lərini gələcək nəsilə ötürməyə bilər. Buna görə də nəsildə "sürətli" [[gen]] nümayəndələri çox olacaq, sonrakı nəsildə isə daha da artacaq. Beləliklə, sağ qalma ehtimalını artıran əlamət ən sonda bütün populyasiyada yayılacaq. |
|||
“Növlərin mənşəyi”ni ilk dəfə oxuduqda Darvinin, əslində, özündən o qədər də əmin olmadığını anlamışdım. “Nəzəriyyənin çətinlikləri” adlı bölmə açıq şəkildə şübhə doğurur. Bir fizik kimi gözün necə əmələ gəldiyi ilə bağlı izahlarına təəccübləndim.<sup>1</sup> |
|||
Bu prosesi Darvin və Uolles təbii seçmə adlandırdılar. Darvin bununla süni seçmə arasında oxşarlıq gördü. İnsanlar süni seçmədən isifadə etməklə cinsi kamilliyə catmış nümayəndələr içərisində arzu olunan əlaməti daşıyanları seçərək cütləşmələrinə imkan yaradırlar. Əgər bunu insanlar edə bilirsə niyə [[təbiət]] etməsin? – deyə [[Çarlz Darvin|Darvin]] düşünürdü. Bu gün [[planet]]<nowiki/>də görüdüyümüz zəngin növ formaları adaptiv əlamətlərin uzun zaman intervalında nəsillər ardıcıllığının kifayət qədər uyğunlaşması nəticəsi kimi meydana çıxıb. |
|||
Darvin elmi araşdırmalar davam etdikcə “Nəzəriyyənin çətinlikləri”nin aradan qalxacağına ümid edirdi. Lakin əksinə, yeni elmi kəşflər bu çətinlikləri daha da böyütdü. |
|||
Darvin, [[uniformizm]] doktrinası tərəfdarları [[Düşüncə|düşünürdülər]] ki, yeni növlərin yaranması tərdriclə - iki populyasiya arasında fərqlər cütləşmə mümkün olmayana qədər, arta-arta davam edir. Sonralar alimlər bu qanunauyğunluğun həmişə doğru olmadığına diqqət etdilər. <ref>[http://elementy.ru/trefil/uniformitarianism Uniformizm]</ref> Gördülər ki, növ uzun müddət dəyişməz qalır, sonra isə qəfil dəyişir - bu proses fasiləli tarazlıq adlanır. Doğrudan da biz qazıntıları öyrənən zaman növdəyişmənin hər iki varinatını |
|||
müşahidə edirik ki, bu da genetikanın müasir təsəvvürü baxımından qəribə görünmür. |
|||
Təbii seçmə təbiətdə daimi yaşamaq uğrunda mübarizə olması və həyatda qalanların həmişə “güclü və təbii şərtlərə uyğun” canlılara çevrilməsi fərziyyəsinə əsaslanır. Məsələn, yırtıcı heyvanların təhlükəsinə məruz qalan maral sürüsündə, əsasən, sürətlə qaça bilən marallar həyatda qalar. Bir müddət sonra isə bu maral sürüsü sürətlə qaçan fərdlərdən ibarət olar. |
|||
İndi bizə yuxarıdakı adı cəkilən iki postulat aydındır: müxtəif növ nümayəndələrinin [[Dezoksiribonuklein turşusu|DNT]]–sində eyni genin müxtəlif versiyaları yazılır. [[Dezoksiribonuklein turşusu|DNT]]-nin dəyişməsi təmamilə müxtəlif nəticələrə gətirə bilər: Effektin təmamilə olmamasından (əgər [[Dezoksiribonuklein turşusu|DNT]]–də dəyişilən hissə orqanizm tərəfindən istifadə olunmursa) da böyük effektlərə kimi (əgər əsas hüceyrəni kodlaşdıran [[gen]] dəyişərsə). Əgər [[gen]] dəyişmiş olsa, onda ardıcıl olaraq və yaxud sürətlə təbii seçmə mexanizmi ya bu [[gen]]<nowiki/>in yayılmasına (əgər dəyişmə faydalıdırsa), yaxud bu [[gen]]<nowiki/>in məhvinə (əgər ziyanlıdırsa) aparacaq. Başqa sözlə dəyişmə sürəti [[gen]]<nowiki/>dən asılı olaraq: əgər dəyişmə [[baş]] verdisə, təbii seçmə dəyişmənin populyasiyada yayılma istiqamətini göstərəcək. |
|||
Ancaq bu proses nə qədər uzun davam etsə də, maralları başqa canlı növünə çevirməz. Zəif marallar aradan çıxar, güclülər həyatda qalar, amma nəticədə maralların genetik məlumatında dəyişiklik olmadığı üçün “növ dəyişikliyi” baş verməz. Marallar nə qədər təbii seçməyə məruz qalsalar da, maraldan başqa canlıya çevrilməzlər. |
|||
Maral nümunəsi bütün növlər üçün etibarlıdır. Təbii seçmə vasitəsilə sadəcə populyasiya içindəki şikəst, zəif və ya ətraf mühitin şərtlərinə uyğunlaşmayan fərdlər xaric edilir. Yeni canlı növləri, yeni genetik məlumat və ya yeni orqanlar üzə çıxarmır, yəni canlılar təkamül keçirmirlər. Darvin də bu həqiqəti: '''“Faydalı dəyişikliklər baş vermədikcə təbii seçmə heç bir şey edə bilməz”,''' -deyərək qəbul etmişdir. Elə bu səbəbdən neodarvinizm genetik məlumatı dəyişdirən amil kimi mutasiya mexanizmini təbii seçmənin yanına əlavə etməyə məcbur olmuşdur. |
|||
Təbii seçmə nəzəriyyəsinin ən əsas fərziyyəsi təbiətdə yaşamaq uğrunda amansız mübarizənin olması və hər canlının sadəcə özünü düşünməsidir. Darvin bu fikri ortaya atarkən ingilis klassik iqtisadçı Tomas Robert Maltusun nəzəriyyələrindən təsirlənmişdi. Maltus qida mənbələrinin ədədi silsilə ilə artdığını, insanların isə həndəsi silsilə ilə çoxaldığını izah etmiş və ona görə insanların yaşamaq uğrunda labüd amansız mübarizə apardıqlarını irəli sürmüşdü. Bundan əlavə Maltus həddindən artıq əhali artımının qıtlıq və xəstəlik kimi amillərlə tənzimləndiyini iddia etmişdi. Darvin isə insanlar arasındakı bu yaşamaq uğrunda amansız mübarizəni təbiətə də tətbiq etmiş və “təbii seçmə”nin bu mübarizənin nəticəsi olduğunu iddia etmişdi. |
|||
Lakin daha sonra aparılan tədqiqatlar təbiətdə Darvinin fərz etdiyi kimi mütləq yaşamaq uğrunda mübarizə olmadığını göstərdi. İngilis zooloq V.C.Uayni Edvardsın heyvan sürüləri üzərində 1960-70-ci illərdə apardığı uzun elmi tədqiqatlar heyvan sürülərinin çox maraqlı şəkildə artımlarını tənzimlədiklərini və qida üçün rəqabətin qarşısını aldıqlarını üzə çıxardı. |
|||
Heyvan sürüləri artımlarını əllərində olan qida mənbələrinə əsasən tənzimləyirdilər. Artım aclıq və yoluxucu xəstəliklər kimi “zəifləri aradan çıxaran” faktorlarla deyil, heyvanlardakı instinktiv nəzarət mexanizmləri ilə tənzimlənirdi. Yəni heyvanlar artımlarını Darvinin güman etdiyi kimi amansız rəqabət yolu ilə deyil, çoxalmalarını məhdudlaşdıraraq tənzimləyirlər. |
|||
Bitkilər belə Darvinin irəli sürdüyü “rəqabət yolu ilə seçmə” nümunəsi ilə deyil, artım nəzarətilə çoxalırdılar. Botanik A.D.Bredşounun apardığı müşahidələr bitkilərin çoxalarkən cücərdiyi sahədə “bitki sıxlığına” görə hərəkət etdiklərini, sahədəki bitki sıxlığı artdıqda çoxalmanı azaltdıqlarını sübut etdi. Digər tərəfdən qarışqalar, bal arıları kimi canlı icmalarında rast gəlinən fədakarlıq nümunələri darvinist yaşamaq uğrunda mübarizə anlayışının tam əksini göstərirdi. |
|||
Son illərdəki bəzi tədqiqatlar fədakarlıq davranışının hətta bakteriyalarda da mövcud olduğunu üzə çıxarmışdır. Beyinə və ya sinir sisteminə malik olmayan, bu səbəbdən düşünmə qabiliyyətinə malik olmayan bu canlılar virus hücumuna məruz qaldıqda digər bakteriyaları xilas etmək üçün intihar edirlər. |
|||
Bu nümunələr təbii seçmənin əsas fərziyyəsi olan “yaşamaq uğrunda mütləq mübarizə” məfhumunu əsassız edir. Təbiətdə rəqabətin olması doğrudur, amma bu rəqabətlə bərabər çox açıq görünən fədakarlıq və həmrəylik nümunələri də var. |
|||
Darvindən bəri təbii seçmə vasitəsilə canlıların təkamül keçirdiyinə dair tək bir tapıntı belə üzə çıxmamışdır. Məşhur təkamülçü olan ingilis Təbiət Tarixi Muzeyinin baş paleontoloqu Kolin Patterson bu həqiqəti belə qəbul edir: |
|||
'''İndiyə kimi heç kəs təbii seçmə mexanizmlərilə (yeni) bir növ meydana gətirə bilməmişdir.''' Heç kim belə bir şeyə qismən də olsa, nail ola bilməmişdir və hazırda neodarvinizmdəki ən mübahisəli məsələ də budur. |
|||
Fransanın ən məşhur zooloqlarından olan 35 cildlik “''Traité de zoologie''” ensiklopediyasının redaktoru və Fransa Elmlər Akademiyasının (Académie des Sciences) keçmiş rəhbəri Pyer-Pol Qrasse isə “Canlı orqanizmlərin təkamülü” (''Evolution of living organisms'') adlı kitabının “Təkamül və təbii seçmə” bölməsini belə bitirmişdir: |
|||
C.Haksli və digər bioloqların təkamülün təbii seçmə mexanizmi vasitəsilə hazırladığı nəzəriyyəsi demoqrafik həqiqətlərin, genotiplərin regional dalğalanması və coğrafi səpələnmələrin müşahidəsindən başqa şey deyil. Nəzərdən keçirilən növlərin əksəriyyəti on min illər ərzində heç dəyişmədən qalmışdır. Şərtlərlə əlaqədar meydana gələn dalğalanmalar genlərin əvvəlcədən dəyişməsilə bərabər nəzərdən keçirildikdə təkamülə dəlil göstərilə bilməz və bunun ən gözəl dəlili milyonlarla il ərzində heç bir dəyişikliyə uğramadan yaşayan fosillərdir. |
|||
== Qazıntı sübutları == |
== Qazıntı sübutları == |
||
Canlılar aləmində bir-birindən nəzərəçarpacaq dəyişikliklərlə fərqlənən müxtəlif kateqoriyaların olduğu müşahidə olunmuşdur. Onurğalılar paleontologiyası sahəsində mütəxəssis və qabaqcıl təkamülçülərdən biri olan Robert Kerroll bunu “onurğalıların təkamül modelləri və prosesləri” (Patterns and processes of vertebrate evolution) adlı kitabında belə etiraf edir: "Bu gün dünyada demək olar ki, saysız-hesabsız növün yaşamasına baxmayaraq, bunlar bir-birindən çətinliklə fərqləndirilən ara formalardan ibarət davamlı spektr əmələ gətirmirlər. Bunun əvəzinə növlərin demək olar ki, hamısı bir-birindən səciyyəvi xüsusiyyətlərlə fərqlənən əsas qruplara aiddirlər". Təkamül tarixən baş verdiyi iddia edilən bir prosesdir. Bizə canlıların tarixi haqqında məlumat vərən yeganə elmi mənbə də fosillərdir. P.Qrasse bu mövzuda belə deyir: "Təbiətşünaslar unutmamalıdır ki, təkamül prosesi sadəcə fosillər vasitəsilə üzə çıxa bilər... Sadəcə paleontologiya (fosilləri öyrənən elm) təkamülə dəlil verə bilər və təkamülün inkişafını və mexanizmlərini göstərə bilər". |
|||
[[Bitkilər|Bitki]] və [[Heyvanlar|heyvan]] öləndən sonra onların qalıqları ətraf mühitdə səpələnmiş halda olur. Bəzən onlar [[Torpaq|torpağ]]<nowiki/>a çökə bilər. [[Vaxt]] keçdikcə onlar [[qaya]] süxurlarına çevrilir. Tədrici kimyəvi proseslər nəticəsində kalsiya [[skelet]]<nowiki/>lə və yaxud cəsədin digər bərk hissələri ətraf mühitdəki mineral [[maddə]]<nowiki/>lərlə qarışır (nadir hallarda yumşaq strukturlar, məsələn [[dəri]] və ya lələklər də qalır). Ən axırda bu proses qayalarda ideal iz-şəkil qoymaqla daşlaşmış qalığa çevrilir. Bütün aşkar olunmuş daşlaşmış qalıqlar qazıntı sübutları adlanırlar. |
|||
Fosillər vasitəsilə bu mövzunu aydınlaşdırmaq üçün təkamül nəzəriyyəsinin iddiaları ilə fosil tapıntılarını bir-birləri ilə qarışdırmamalıyıq. |
|||
Təkamül nəzəriyyəsinə əsasən, bütün canlılar bir-birlərindən törəmişlər. Əvvəlcədən mövcud olan bir canlı növü zaman ərzində başqa bir canlıya çevrilmiş və bütün növlər bu şəkildə meydana gəlmişlər. Nəzəriyyəyə əsasən, bu çevrilmə yüz milyon illəri əhatə edən zaman ərzində baş vermiş və mərhələ-mərhələ irəliləmişdir. Bu təqdirdə iddia edilən uzun çevrilmə prosesi çərçivəsində saysız-hesabsız “'''ara növlər'''” əmələ gəlməli və yaşamalıdırlar. Məsələn, keçmişdə balıq xüsusiyyətlərini hələ də daşımalarına baxmayaraq, bir tərəfdən də bəzi sürünən xüsusiyyətləri qazanmış yarıbalıq-yarısürünən canlılar yaşamalıdır. Yaxud da sürünən xüsusiyyətlərini daşıyan və eyni zamanda da bəzi quş xüsusiyyətləri qazanmış sürünən quşlar əmələ gəlməlidir. Bunlar çevrilmə prosesində olduqları üçün şikəst, natamam, qüsurlu canlılar olmalıdır. Keçmişdə yaşadıqları güman edilən bu nəzəri canlılar “ara keçid formalar” adlandırılır. Əgər həqiqətən, bu cür canlılar keçmişdə yaşayıblarsa, onların sayı və növü milyonlarla, hətta milyardlarla olmalıdır. Bu canlıların qalıqlarına mütləq rast gəlinməlidir. Çünki bu ara keçid formalarının sayı bu gün məlum olan heyvan növlərindən də çox olmalı və dünyanın hər tərəfi fosilləşmiş ara keçid formaların qalıqları ilə zəngin olmalıdır. Bu həqiqət Darvin tərəfindən də qəbul edilmişdir və Darvin “Növlərin mənşəyi”ndə bunu belə açıqlamışdır: "Əgər nəzəriyyəm doğrudursa, növləri bir-birilə əlaqələndirən saysız-hesabsız ara keçid növlər mütləq yaşamalıdır... Onların yaşadığına dair dəlillər isə ancaq fosil qalıqları arasında tapıla bilər". |
|||
Bu sətirləri yazan Darvin bu ara-keçid formalarının fosillərinin heç cür tapılmadığını da bilirdi. Bunun öz nəzəriyyəsi üçün böyük problem olduğunu da görürdü. Ona görə “Növlərin mənşəyi” kitabının “Nəzəriyyənin qarşısında duran çətinliklər” (Difficulties on theory) adlı bölməsində belə yazmışdı: "Əvvəla, əgər növlər digər növlərdən hiss edilməyəcək dərəcədə kiçik tədrici dəyişikliklərlə törəmişsə, nə üçün hər yerdə saysız-hesabsız ara-keçid formalar görmürük? Nə üçün bütün təbiət qarma-qarışıqlıq içində deyil, bunun əvəzinə, gördüyümüz kimi, tam nizamlanmış növlər vardır? ...Keçmişdə yer üzündə yaşamış olan ara-keçid formalar olduqca nəhəng sayda olmalıdır. Bəs nə üçün hər geoloji formasiya və hər təbəqə bu cür keçid həlqələri ilə dolu deyil? Geologiya, düzü, heç belə bir dəqiqliklə dərəcələndirilmiş üzvi zəncir ortaya qoymur və bu, bəlkə də, mənim nəzəriyyəmə qarşı irəli sürülə biləcək ən bariz və ən ciddi etiraz olacaqdır". |
|||
Darvinin bu böyük problem qarşısında irəli sürdüyü yeganə açıqlama isə o dövrdəki fosillərin kafi olmaması idi. Fosillər hərtərəfli şəkildə təhlil edildikdə itmiş ara formaların mütləq tapılacağını iddia etmişdi. |
|||
[[Avstraliya]] qayalarında aşkar olunan qədim çöküntülərdə canlı izlərinin yaşı təxminən 3.5 [[1000000000 (ədəd)|milyard]] ilə [[Bərabərlik|bərabər]]<nowiki/>dir. Bunlar indi [[Yer|yer kürəsi]]<nowiki/>ndə müxtəlif cür [[Orqanizm|canlı]] formalarının tədriclə mürəkkəbləşərək, sadə [[Orqanizm|canlılar]]<nowiki/>dan yarandığı [[tarix]]<nowiki/>i göstərir. Əksər qədim [[Orqanizm|canlı]] [[həyat]] sadə bir [[hüceyrə]]<nowiki/>lilərdən ibarət olub. Təxminən 800 [[milyon]] [[İl|il]] qabaq [[Çoxhüceyrəlilər|çoxhüceyrəli]] [[həyat]] formaları yaranıb. Onların [[bədən]]<nowiki/>i yumşaq oldugu üçün onlardan demək olar ki, iz qalmayıb, lakin son [[Onilliklərinə görə pornoaktrisaların siyahısı|onilliklər]]<nowiki/>də [[alim]]<nowiki/>lər tapılmış çöküntü qalıqlarındakı izlər əsasında onların bu [[dövr]]<nowiki/>də yaşadığını gördülər. Təxminən 550 [[milyon]] [[İl|il]] qabaq bərk örtüklər və [[skelet]]<nowiki/>lər meydana cıxdı, bu [[Zaman|vaxt]]<nowiki/>dan başlayaraq əsl qazıntı qalıqları tapıldı. İlk [[Onurğalılar|onurğa]]<nowiki/>lı [[Orqanizm|canlı]]<nowiki/>lar-[[balıqlar]] 300 [[1000000 (ədəd)|milyon]] [[İl|il]] qabaq yarandı, [[dinozavrlar]] 65 [[1000000 (ədəd)|milyon]] [[İl|il]] qabaq ( baxın. [[Holokost|Kütləvi ölümlər]] ) [[Ölüm|ölm]]əyə başladılar və 4 [[1000000 (ədəd)|milyon]] [[İl|il]] qabaq [[Afrika]]<nowiki/>da [[İnsan|insan]] qalıqları tapıldı. Bu hadisələr barədə qazıntı qalıqları yazılarında oxumaq olar. |
|||
== [[Biokimya|Biokimyəvi]] sübutlar == |
== [[Biokimya|Biokimyəvi]] sübutlar == |
||
20:22, 23 dekabr 2016 tarixindəki versiya
Təkamül nəzəriyyəsi - biologiyada Yer kürəsinin biosferasının, onu ayrı-ayrı növlərinin tarixi inkişafını təhlil edən ideya və konsepsiyaların cəmidir. Canlıların təkamülü fikri antik dövrdən irəli sürülürdü, ancaq məhz Çarlz Darvinin əsərləri təkamülü biologiyanın əsas konsepsiyasına çevirir. Baxmayaraq ki, vahid və ümumi qəbul olunmuş bioloji təkamül nəzəriyyəsi indiyə qədər yaradılmayıb, təkamülü təsdiq edən çoxlu sayda elmi dəlillər və nəzəriyyələr mövcud olduğu üçün təkamül faktı elmi ictimaiyyətdə şübhə doğurmur.
Kimyəvi təkamül
Qeyri canlı materialların təşəkkülü nəticəsi kimi sadə canlı sistemin yaranması haqqındakı təsəvvürlər ancaq son zamanlar zənginləşdi. Bu təsəvvür yolunda əhəmiyyətli şaxə 1953–cü ildə ilk dəfə əsas bioloji molekulların ən sadə kimyəvi reaksiyalar nəticəsində yaranması mümkünlüyünü göstərən Miller-Yuri təcrübəsində təqdim olundu[1] [2]. Bu vaxtdan başlayaraq alimlər kimyəvi təkamülün çoxlu digər yollarını təklif etdilər. Bu ideyalardan bir neçəsini göstərmək olar, lakin yadda saxlamaq lazımdır ki, bunların hansının düz olması haqqında vahid bir fikir yoxdur. Biz ancaq bunu dəqiq bilirik ki,bu proseslərdən biri, yaxud hec kimin ağlına gəlməyən digəri planetdə ilk hüceyrənin yaranmasına gətirdi. (Pansermiya – həyatın digər yerdə yaranması təsəvvürü düz olmadığı halda turşular və əsaslar başlığında müzakirəyə baxmaq olar[3])
İlk sıyıq - Miller-Yuri təcrübələrində göstərilənlərə bənzər proseslər nəticəsində atmosferdə molekullar yarandı ki, onlar da sonra yağışla okeana düşdü). Burada (yaxud, ola bilər qabarma nəticəndə yaranan su hövzəsi) isə hələ bizə məlum olmayan proseslər molekulların təşəkkülü nəticəsində ilk hüceyrənin yaranmasına gətirdi.
İlk neft ləkəsi - Miller-Yuri prosesləri lipidləri - balaca kürəciklər təşkil edən molekulları spontan olaraq yaradır (biz cox zaman şorbanın səthində damcıyabənzər formalar görürük). Hər bir kürəcikdə təsadüfi sayda molekullar toplaşır. Okean səthində milyonlarla qovuqcuqlardan biri enerji və material baxımdan düzgün molekul yığımı təşkil edə bilər ki, o da iki yerə bölünə bilər. Beləliklə ilk hüceyrə yarana bilər.
RNK mühiti - Təkamül nəzəriyyəsi problemlərindən biri də RNK molekullarının istifadəsinə əsaslanan kodlaşdırma sisteminin inkişafı ilə əlaqədardır (həm də bax:Molekulyar biologiyanın əsas ehkamı). Problem bundadır ki hüceyrə DNT–də kodlaşdırılıb, lakin DNT kodda yazılanı oxumaq ücün hüceyrəni aktivləşdirmək lazımdır. Son zamanlar alimlər tapdılar ki RNK hal-hazırda hüceyrədəki DNT kodunda yazılanların formalaşmasında iştirak edir və canlı sistemdəki hüceyrələrin funksiyalarından birini yerinə yetirir. Görünür ki, RNK molekullarının yaranması yerdə həyatın inkişafı ücün vacib hadisədir.
Təbii seçmə
Təbii seçmə təbiətdəki yaşamaq uğrunda mübarizədə güclü və ya mühitin şərtlərinə daha uyğun olan canlıların həyatda qalması deməkdir. Təbii seçmə haqqındakı təsəvvürü ingilis naturalisti Çarlz Darvin 1859–cu ildə nəşr etdirdiyi "Növlərin mənşəyində təbii seçmənin rolu və ya uyğun cinsin həyat uğrunda mübarizədə sağ qalması" adlı monumental əməyində daxil etmişdir. Darvin belə məntiq qurmuşdur: “Bir canlı növünün daxilində təbii və təsadüfi fərqlər olur. Məsələn, bəzi inəklər daha böyük, bəziləri daha tünd rənglidir. Bu dəyişikliklərin hansı əlverişlidirsə, o xüsusiyyət təbii seçmə tərəfindən seçilir. Beləliklə, sözü gedən əlverişli xüsusiyyət o heyvan sürüsündə hakim mövqedə olacaq. Bu xüsusiyyətlərin uzun zaman ərzində toplanması ilə ortaya yeni növ çıxır”. Ancaq Darvinin irəli sürdüyü bu “təbii seçmə ilə təkamül” nəzəriyyəsi elə lap əvvəldən bir çox sualı da özü ilə birlikdə gətirmişdi. Darvinin “təbii və təsadüfi fərqlər” dediyi şey, əslində, nə idi? Bəzi inəklərin daha böyük, bəzilərinin daha tünd rəngli doğulduğu doğru idi, lakin bu fərqlər milyonlarla bitki və heyvan növünü necə açıqlaya bilərdi?
1) Darvin: “Canlılar mərhələli şəkildə təkamül keçirmişdir”, -deyirdi. Belə olduqda çox sayda “ara növ” yaşamalıydı. Amma fosillər (daşlaşmış canlı qalıqları) arasında bu nəzəri canlılardan əsər-əlamət yox idi. Darvin bu problem üzərində çox baş sındırmış və nəticədə: “Bu fosillər gələcəkdə tapıla bilər”, -deməyə məcbur olmuşdu.
2) Canlıların göz, qulaq, qanad kimi kompleks orqanları təbii seçmə ilə necə açıqlana bilərdi? Tək bir toxuması əskik olduğu halda, funksiyalarını itirən (heç bir işə yaramayan) bu orqanların “mərhələli şəkildə” inkişaf etdiyini necə müdafiə etmək olardı?
3) Bütün bunlardan əlavə, Darvinin “bütün canlıların ortaq əcdadı” dediyi ilk canlı orqanizm necə əmələ gəlmişdi? Cansız maddə təbii proseslərlə canlıya çevrilə bilmədiyinə görə, Darvin ilk canlının əmələ gəlməsini necə açıqlayacaqdı?
Darvin bu problemlərin ən az bir hissəsini bilirdi. Kitabına əlavə etdiyi “Nəzəriyyənin çətinlikləri” (Difficulties on theory) adlı bölmədə bunları qəbul etmişdi. Ancaq bu problemlərə verdiyi cavabların elmi əsası yox idi. İngilis fizik H.S.Lipson Darvinin bu “çətinlikləri” haqqında belə deyir:
“Növlərin mənşəyi”ni ilk dəfə oxuduqda Darvinin, əslində, özündən o qədər də əmin olmadığını anlamışdım. “Nəzəriyyənin çətinlikləri” adlı bölmə açıq şəkildə şübhə doğurur. Bir fizik kimi gözün necə əmələ gəldiyi ilə bağlı izahlarına təəccübləndim.1
Darvin elmi araşdırmalar davam etdikcə “Nəzəriyyənin çətinlikləri”nin aradan qalxacağına ümid edirdi. Lakin əksinə, yeni elmi kəşflər bu çətinlikləri daha da böyütdü.
Təbii seçmə təbiətdə daimi yaşamaq uğrunda mübarizə olması və həyatda qalanların həmişə “güclü və təbii şərtlərə uyğun” canlılara çevrilməsi fərziyyəsinə əsaslanır. Məsələn, yırtıcı heyvanların təhlükəsinə məruz qalan maral sürüsündə, əsasən, sürətlə qaça bilən marallar həyatda qalar. Bir müddət sonra isə bu maral sürüsü sürətlə qaçan fərdlərdən ibarət olar.
Ancaq bu proses nə qədər uzun davam etsə də, maralları başqa canlı növünə çevirməz. Zəif marallar aradan çıxar, güclülər həyatda qalar, amma nəticədə maralların genetik məlumatında dəyişiklik olmadığı üçün “növ dəyişikliyi” baş verməz. Marallar nə qədər təbii seçməyə məruz qalsalar da, maraldan başqa canlıya çevrilməzlər.
Maral nümunəsi bütün növlər üçün etibarlıdır. Təbii seçmə vasitəsilə sadəcə populyasiya içindəki şikəst, zəif və ya ətraf mühitin şərtlərinə uyğunlaşmayan fərdlər xaric edilir. Yeni canlı növləri, yeni genetik məlumat və ya yeni orqanlar üzə çıxarmır, yəni canlılar təkamül keçirmirlər. Darvin də bu həqiqəti: “Faydalı dəyişikliklər baş vermədikcə təbii seçmə heç bir şey edə bilməz”, -deyərək qəbul etmişdir. Elə bu səbəbdən neodarvinizm genetik məlumatı dəyişdirən amil kimi mutasiya mexanizmini təbii seçmənin yanına əlavə etməyə məcbur olmuşdur.
Təbii seçmə nəzəriyyəsinin ən əsas fərziyyəsi təbiətdə yaşamaq uğrunda amansız mübarizənin olması və hər canlının sadəcə özünü düşünməsidir. Darvin bu fikri ortaya atarkən ingilis klassik iqtisadçı Tomas Robert Maltusun nəzəriyyələrindən təsirlənmişdi. Maltus qida mənbələrinin ədədi silsilə ilə artdığını, insanların isə həndəsi silsilə ilə çoxaldığını izah etmiş və ona görə insanların yaşamaq uğrunda labüd amansız mübarizə apardıqlarını irəli sürmüşdü. Bundan əlavə Maltus həddindən artıq əhali artımının qıtlıq və xəstəlik kimi amillərlə tənzimləndiyini iddia etmişdi. Darvin isə insanlar arasındakı bu yaşamaq uğrunda amansız mübarizəni təbiətə də tətbiq etmiş və “təbii seçmə”nin bu mübarizənin nəticəsi olduğunu iddia etmişdi.
Lakin daha sonra aparılan tədqiqatlar təbiətdə Darvinin fərz etdiyi kimi mütləq yaşamaq uğrunda mübarizə olmadığını göstərdi. İngilis zooloq V.C.Uayni Edvardsın heyvan sürüləri üzərində 1960-70-ci illərdə apardığı uzun elmi tədqiqatlar heyvan sürülərinin çox maraqlı şəkildə artımlarını tənzimlədiklərini və qida üçün rəqabətin qarşısını aldıqlarını üzə çıxardı.
Heyvan sürüləri artımlarını əllərində olan qida mənbələrinə əsasən tənzimləyirdilər. Artım aclıq və yoluxucu xəstəliklər kimi “zəifləri aradan çıxaran” faktorlarla deyil, heyvanlardakı instinktiv nəzarət mexanizmləri ilə tənzimlənirdi. Yəni heyvanlar artımlarını Darvinin güman etdiyi kimi amansız rəqabət yolu ilə deyil, çoxalmalarını məhdudlaşdıraraq tənzimləyirlər.
Bitkilər belə Darvinin irəli sürdüyü “rəqabət yolu ilə seçmə” nümunəsi ilə deyil, artım nəzarətilə çoxalırdılar. Botanik A.D.Bredşounun apardığı müşahidələr bitkilərin çoxalarkən cücərdiyi sahədə “bitki sıxlığına” görə hərəkət etdiklərini, sahədəki bitki sıxlığı artdıqda çoxalmanı azaltdıqlarını sübut etdi. Digər tərəfdən qarışqalar, bal arıları kimi canlı icmalarında rast gəlinən fədakarlıq nümunələri darvinist yaşamaq uğrunda mübarizə anlayışının tam əksini göstərirdi.
Son illərdəki bəzi tədqiqatlar fədakarlıq davranışının hətta bakteriyalarda da mövcud olduğunu üzə çıxarmışdır. Beyinə və ya sinir sisteminə malik olmayan, bu səbəbdən düşünmə qabiliyyətinə malik olmayan bu canlılar virus hücumuna məruz qaldıqda digər bakteriyaları xilas etmək üçün intihar edirlər.
Bu nümunələr təbii seçmənin əsas fərziyyəsi olan “yaşamaq uğrunda mütləq mübarizə” məfhumunu əsassız edir. Təbiətdə rəqabətin olması doğrudur, amma bu rəqabətlə bərabər çox açıq görünən fədakarlıq və həmrəylik nümunələri də var.
Darvindən bəri təbii seçmə vasitəsilə canlıların təkamül keçirdiyinə dair tək bir tapıntı belə üzə çıxmamışdır. Məşhur təkamülçü olan ingilis Təbiət Tarixi Muzeyinin baş paleontoloqu Kolin Patterson bu həqiqəti belə qəbul edir:
İndiyə kimi heç kəs təbii seçmə mexanizmlərilə (yeni) bir növ meydana gətirə bilməmişdir. Heç kim belə bir şeyə qismən də olsa, nail ola bilməmişdir və hazırda neodarvinizmdəki ən mübahisəli məsələ də budur.
Fransanın ən məşhur zooloqlarından olan 35 cildlik “Traité de zoologie” ensiklopediyasının redaktoru və Fransa Elmlər Akademiyasının (Académie des Sciences) keçmiş rəhbəri Pyer-Pol Qrasse isə “Canlı orqanizmlərin təkamülü” (Evolution of living organisms) adlı kitabının “Təkamül və təbii seçmə” bölməsini belə bitirmişdir:
C.Haksli və digər bioloqların təkamülün təbii seçmə mexanizmi vasitəsilə hazırladığı nəzəriyyəsi demoqrafik həqiqətlərin, genotiplərin regional dalğalanması və coğrafi səpələnmələrin müşahidəsindən başqa şey deyil. Nəzərdən keçirilən növlərin əksəriyyəti on min illər ərzində heç dəyişmədən qalmışdır. Şərtlərlə əlaqədar meydana gələn dalğalanmalar genlərin əvvəlcədən dəyişməsilə bərabər nəzərdən keçirildikdə təkamülə dəlil göstərilə bilməz və bunun ən gözəl dəlili milyonlarla il ərzində heç bir dəyişikliyə uğramadan yaşayan fosillərdir.
Qazıntı sübutları
Canlılar aləmində bir-birindən nəzərəçarpacaq dəyişikliklərlə fərqlənən müxtəlif kateqoriyaların olduğu müşahidə olunmuşdur. Onurğalılar paleontologiyası sahəsində mütəxəssis və qabaqcıl təkamülçülərdən biri olan Robert Kerroll bunu “onurğalıların təkamül modelləri və prosesləri” (Patterns and processes of vertebrate evolution) adlı kitabında belə etiraf edir: "Bu gün dünyada demək olar ki, saysız-hesabsız növün yaşamasına baxmayaraq, bunlar bir-birindən çətinliklə fərqləndirilən ara formalardan ibarət davamlı spektr əmələ gətirmirlər. Bunun əvəzinə növlərin demək olar ki, hamısı bir-birindən səciyyəvi xüsusiyyətlərlə fərqlənən əsas qruplara aiddirlər". Təkamül tarixən baş verdiyi iddia edilən bir prosesdir. Bizə canlıların tarixi haqqında məlumat vərən yeganə elmi mənbə də fosillərdir. P.Qrasse bu mövzuda belə deyir: "Təbiətşünaslar unutmamalıdır ki, təkamül prosesi sadəcə fosillər vasitəsilə üzə çıxa bilər... Sadəcə paleontologiya (fosilləri öyrənən elm) təkamülə dəlil verə bilər və təkamülün inkişafını və mexanizmlərini göstərə bilər".
Fosillər vasitəsilə bu mövzunu aydınlaşdırmaq üçün təkamül nəzəriyyəsinin iddiaları ilə fosil tapıntılarını bir-birləri ilə qarışdırmamalıyıq.
Təkamül nəzəriyyəsinə əsasən, bütün canlılar bir-birlərindən törəmişlər. Əvvəlcədən mövcud olan bir canlı növü zaman ərzində başqa bir canlıya çevrilmiş və bütün növlər bu şəkildə meydana gəlmişlər. Nəzəriyyəyə əsasən, bu çevrilmə yüz milyon illəri əhatə edən zaman ərzində baş vermiş və mərhələ-mərhələ irəliləmişdir. Bu təqdirdə iddia edilən uzun çevrilmə prosesi çərçivəsində saysız-hesabsız “ara növlər” əmələ gəlməli və yaşamalıdırlar. Məsələn, keçmişdə balıq xüsusiyyətlərini hələ də daşımalarına baxmayaraq, bir tərəfdən də bəzi sürünən xüsusiyyətləri qazanmış yarıbalıq-yarısürünən canlılar yaşamalıdır. Yaxud da sürünən xüsusiyyətlərini daşıyan və eyni zamanda da bəzi quş xüsusiyyətləri qazanmış sürünən quşlar əmələ gəlməlidir. Bunlar çevrilmə prosesində olduqları üçün şikəst, natamam, qüsurlu canlılar olmalıdır. Keçmişdə yaşadıqları güman edilən bu nəzəri canlılar “ara keçid formalar” adlandırılır. Əgər həqiqətən, bu cür canlılar keçmişdə yaşayıblarsa, onların sayı və növü milyonlarla, hətta milyardlarla olmalıdır. Bu canlıların qalıqlarına mütləq rast gəlinməlidir. Çünki bu ara keçid formalarının sayı bu gün məlum olan heyvan növlərindən də çox olmalı və dünyanın hər tərəfi fosilləşmiş ara keçid formaların qalıqları ilə zəngin olmalıdır. Bu həqiqət Darvin tərəfindən də qəbul edilmişdir və Darvin “Növlərin mənşəyi”ndə bunu belə açıqlamışdır: "Əgər nəzəriyyəm doğrudursa, növləri bir-birilə əlaqələndirən saysız-hesabsız ara keçid növlər mütləq yaşamalıdır... Onların yaşadığına dair dəlillər isə ancaq fosil qalıqları arasında tapıla bilər".
Bu sətirləri yazan Darvin bu ara-keçid formalarının fosillərinin heç cür tapılmadığını da bilirdi. Bunun öz nəzəriyyəsi üçün böyük problem olduğunu da görürdü. Ona görə “Növlərin mənşəyi” kitabının “Nəzəriyyənin qarşısında duran çətinliklər” (Difficulties on theory) adlı bölməsində belə yazmışdı: "Əvvəla, əgər növlər digər növlərdən hiss edilməyəcək dərəcədə kiçik tədrici dəyişikliklərlə törəmişsə, nə üçün hər yerdə saysız-hesabsız ara-keçid formalar görmürük? Nə üçün bütün təbiət qarma-qarışıqlıq içində deyil, bunun əvəzinə, gördüyümüz kimi, tam nizamlanmış növlər vardır? ...Keçmişdə yer üzündə yaşamış olan ara-keçid formalar olduqca nəhəng sayda olmalıdır. Bəs nə üçün hər geoloji formasiya və hər təbəqə bu cür keçid həlqələri ilə dolu deyil? Geologiya, düzü, heç belə bir dəqiqliklə dərəcələndirilmiş üzvi zəncir ortaya qoymur və bu, bəlkə də, mənim nəzəriyyəmə qarşı irəli sürülə biləcək ən bariz və ən ciddi etiraz olacaqdır".
Darvinin bu böyük problem qarşısında irəli sürdüyü yeganə açıqlama isə o dövrdəki fosillərin kafi olmaması idi. Fosillər hərtərəfli şəkildə təhlil edildikdə itmiş ara formaların mütləq tapılacağını iddia etmişdi.
Biokimyəvi sübutlar
Bizim planetdəki bütün canlı orqanizmlərdə eyni genetik kod var biz hamımız universal DNT dilində yazılmış müxtəlif informasiya toplusundan ibarətik. Əgər həyat yuxarıda göstərilmiş ssenari əsasında inkişaf edibsə, onda müasir canlı orqanizmlərdə DNT–nin üst-üstə düşməsi ardıcıllığı ümumi əcdadın nə qədər əvvəl yaşamasından asılı müxtəlifliyə malik olmalıdır. Məsələn, insan və şimpanzedəki eyni DNT ardıcıllığı insan və balıq arasındakından daha çox olmalıdır, çünki insan və şimpanze əcdadları 6 milyon il qabaq, balıq və insan əcdadları isə 100 milyon il qabaq yaşamışdır. Həqiqətən də canlı orqanizmlərin DNT-sini təhlil etməklə bu gümanın təsdiqini görürük. İki orqanizmdə təkamül ağacı nə qədər uzaqdadırsa DNT-də o qədər də az oxşarlıq tapılır. Bu ona görə təmamilə aydındır ki, çox vaxt keçdikcə daha cox fərq toplanıb. DNT-nin analizindən istifadə etməklə molekulyar saat adlanan metod bizim gözümüzü təkamülün kecmişinə doğru açır. İnsanın DNT-sinin şimpanzeninkinə yaxın olması təkamül nəzəriyyəsinin inandırıcı sübutu sayıla bilər.
İstinadlar
Xarici keçidlər
- Təkamül nəzəriyyəsi (rus.)