Qazax rayonu: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
Teqlər: Vizual redaktor Mobil redaktə Mobil veb redaktə
Redaktənin izahı yoxdur
Teqlər: Vizual redaktor Mobil redaktə Mobil veb redaktə
Sətir 372: Sətir 372:
* [[Silahlı Qüvvələr|İmran Məmmədov]]- Silahlı Qüvvələrin Polkovniki. [[Qaymaqlı]] kəndindəndir.
* [[Silahlı Qüvvələr|İmran Məmmədov]]- Silahlı Qüvvələrin Polkovniki. [[Qaymaqlı]] kəndindəndir.
* [[İsa Vəliyev]] - Heydər Əliyev adına hərbi akademiyanın qərargah rəisi, Polkovnik-leytenant
* [[İsa Vəliyev]] - Heydər Əliyev adına hərbi akademiyanın qərargah rəisi, Polkovnik-leytenant
* İlqar Abdulllayev- Silahlı Qüvvələrin Polkovniki.[[Qaymaqlı]] kəndindəndir.
* [[İlqar Abdullayev]]- Silahlı Qüvvələrin Polkovniki.[[Qaymaqlı]] kəndindəndir.
* [[Qaratel Hacımahmudova]]— (1948-1992) [["Azərbaycan Bayrağı" ordeni]] ilə təltif olunmuş [[Qarabağ müharibəsi]] [[şəhid]]i.
* [[Qaratel Hacımahmudova]]— (1948-1992) [["Azərbaycan Bayrağı" ordeni]] ilə təltif olunmuş [[Qarabağ müharibəsi]] [[şəhid]]i.
* [[Mühid Orucov]] (1984-2016) — [[Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələri|Azərbaycan Silahlı Qüvvələri]]nin kapitanı. [[2016]]-cı ildə [[Aprel döyüşləri]] zamanı şəhid olub. [["İgidliyə görə" medalı]] ilə təltif olunub.
* [[Mühid Orucov]] (1984-2016) — [[Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələri|Azərbaycan Silahlı Qüvvələri]]nin kapitanı. [[2016]]-cı ildə [[Aprel döyüşləri]] zamanı şəhid olub. [["İgidliyə görə" medalı]] ilə təltif olunub.

12:35, 23 oktyabr 2017 versiyası

Bu məqalə Qazax rayonu haqqındadır. Digər mənalar üçün Qazax (dəqiqləşdirmə) səhifəsinə baxın.
Qazax rayonu

41°05′36″ şm. e. 45°21′58″ ş. u.


Ölkə
İnzibati mərkəz Qazax
Tarixi və coğrafiyası
Yaradılıb 8 avqust 1930
Sahəsi
  • 701 km²
Hündürlük
396 m
Saat qurşağı
Əhalisi
Əhalisi 94 710[1] nəfər
Rəqəmsal identifikatorlar
ISO kodu AZ-QAZ
Telefon kodu +994 2229
Poçt indeksi AZ3500
Avtomobil nömrəsi 35
Rəsmi sayt
Qazax rayonu xəritədə
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Qazax rayonuAzərbaycan Respublikasında inzibati – ərazi əiya

Etimologiya

Azərbaycanda, Qazaxıstanda, Rusiyada bi çox görkəmli araşdırıcı alimlər bu sözün açımıyla bağlı həm bir-birinin üstünə düşən, həm də bir-birindən fərqli ideyalar irəli sürüblər. Azərbaycan türklərinin soykökünün yorulmaz tədqiqatçısı Mirəli Seyidovun "Azərbaycan" jurnalının 1981-ci il tarixli II sayında və "Azərbaycan xalqının soykökünü düşünərkən" adlı əsərində (1989. s.90-118) "Qazax" söz-adıyla bağlı elmi- nəzəri cəhətdən tutumlu araşdırması bu sahədə atılan mühüm addım kimi diqqəti cəlb edir. Mirəli Seyidov "Qazax" sözünün açımından bəhs edən təxminən yüzdən artıq mənbədən yararlanaraq edərək fikrini aşağıdakı kimi ümumiləşdirir: "Qazax sözü 200 ildən çoxdur ki, araşdırıcıların diqqətindən yayınmır. Hə üçün bu müddətdə "Qazax" söz-adı araşdırıcılara təslim olmamışdır? Bunun deyəsən, bir səbəbi vardır. Araşdırıcılar söz-adın ilkin mənasında deyil, bizcə, onun sonradan qazandığı mənalara əhəmiyyət vermişlər" (s.90). Yəni bu sözün sonradan qazılmış "elindən ayrı düşmüş", "sərgərdan gəzən", "ucalıq", "sərhəd gözətçisi", "dəli atlı", "azad adam", "tabe olmayan", "yüksəklik" və s. mənaları "Qazax" sözünün ilkin, həqiqi mənasını çox mürəkkəb bir məcraya yönəldib. Mirəli Seyidov bu sözün Qazax xalqı, Don kazakları ilə oxşar adlılıq ilgisindən yan keçməyin mümkünsüz olduğuna diqqəti çəkib. O, XVIII əsr rus tədqiqatçıları N. Georgi, Y. O. Rozner, İ. V. Zasedelova və başqalarının "Don kazaklarının rus və tatar qarışığı görünüşləri var" kimi mülahizələrindən, rus knyazlarının poloveslər adlanan qıpçaqları hərbi yürüşlər zamanı icarəyə götürdükləri (s.100) haqqında tarixi həqiqətlərdən bəhs edib. Mirəli Seyidov akademik Ziya Bünyadovun "Azərbaycan VII-IX əsrlərdə" əsərindəki "ərəb müəllifi Əl-Kufiyə görə, (IX əsr) 731/732-ci ildə ərəb sərkərdəsi Mərvan ibn Məhəmməd hərbi qərargahını Kasalda (Kazaxda) yerləşdirdi. O, Kasaldan Daryal keçidi vasitəsilə xəzərlərin diyarına hücuma keçirdi" (s.110) kimi məlumata da diqqət yetirir. Əl Kufini məlumatı, Qazaxın tarixini 732-ci ildən hesab etmək cəhdi sonradan yanlış fikirlərin meydana gəlməsinə səbəb olub. Qazaxların və xəzərlərin etnik mənsubiyyəti nəzərə alınmayıb. Ərəblərin Kasalı (Qazaxı) işğal etdikləri tarix Qazaxın yaranması tarixi kimi qeyd edilib.

2007-ci ildə nəşr olunmuş "Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti"ndə [2] deyilir: "Qazax VII əsrdə meydana gəlmişdir. Bu toponim özündə qıpçaq mənşəli Qazax etnik birliyinin adını əks etdirir. Qazaxlar buranın qədim sakinləridir. Ancaq qıpçaqların müəyyən hissəsi buraya sonralar da gəlmişdir" (s.45). Lüğətdə "Qazax" sözünün ilkin mənasının etnonimlə bağlı olduğunun göstərilməsi məqsədəuyğundur. "Qazax VII əsrdə meydana gəlmişdir" fikri isə ərəblərin Qazaxda hərbi qərargah qurması haqqında tarixi məlumatın təkrarıdır. Qazaxların birmənalı şəkildə qıpçaq etnik birliyinə daxil edilməsi mülahizəsində də mübahisə doğuracaq məqamlar vardır. Ona görə də tarixi-etnoqrafik mənbələrdə "Qazax" söz-adı ilə bağlı fikirlərə müraciət etməyi lazım bildik. Məlum olduğu kimi, bu sözün tərkibcə, kas/kaz, kas/xaz birləşmələrindən əmələ gəldiyini Azərbaycan alimləri ilə yanaşı, digərləri də təsdiqləyiblər. Qazaxıstan alimlərindən A. Əbdülrəhmanov "Qazax" sözünün kas/sak etnonimlərinin birləşməsindən əmələ gəldiyini və xalq adını ifadə etdiyini əsaslandırmağa diqqət yetirib. "Qazax" toponiminin etnodilçilik mövqeyindən tədqiqi bu sözün həqiqi mənşəyini öyrənməkdə başlıca amil olduğunu özünü göstərməkdədir.

Görkəmli dilçi Ə. Dəmirçizadə "Kaspi" etnotoponimindən bəhs edərkən göstərir ki, bu söz tayfa adını əks etdirir. Alim daha irəli gedərək Xəzər adı ilə Kaspi adı ilə eynilik olduğunu bildirir: "Kaspilər və xəzərlər, kalar və kas/xaz-lar eyni tayfadır. Bu adlardakı "pi", "ar" şəkilçiləri cəmlik bildirir" (Ön söz. 1968. s.29-30). Buradan aydın olur ki, Xəzər dənizinin dərinliyində tükənməz sərvətlər mövcud olduğu kimi, xəzərlər də Azərbaycan türklərinin təşəkkülündə fəal iştirak etmiş türk etnoslarından biridir. Əsrlərin dolanbaclarında itib-batmaq zorunda qalan xəzər tayfa birliyinin izlərini bu gün Bütöv Azərbaycanda daha çox rast gəlmək mümkündür. Belə izlərdən biri də "Qazax" söz-adı ilə bağlıdır.

Tarixçi Rəşid bəy İsmayılov 1923-cü ildə nəşr edilmiş "Azərbaycan tarixi"[3] əsərində yazır: "Xəzər tayfasının əxlafı olan Qazax...türkləri Qafqaz dağlarının cənub vadilərində yurd salmışdılar" (s.17). Türkiyəli alim M. F. Lırzıoğlu Qazax və Borçalıdan bəhs edərkən göstərir ki, bu iki xalq Kuman-Xəzər uruğundan sayılırlar. Ərəb tarixçisi İbn Xordadbeh IX əsrdə "Arran, Sizran, Əs-Sisakan vilayətlərini "Xəzərlər ölkəsi" kimi tanıdıqlarını qeyd edib ("Azərbaycan VII-IX əsrlərdə", s.173). Eradan əvvəl 331-ci ildə İsgəndərin III Daranın ordusunu Qavqamel döyüşündə məğlub etməsindən bəhs edən mənbədə Cənubi Azərbaycanın skif (isgid), sakasin və Kaspiana (Xəzər) torpaqları haqqında məlumat verilir. Tarixçi Herodotun yazdığına görə, eradan əvvəl IX-VII əsrlərdə isgid tayfalarının güclü dalğası olan saklar qədim Qafqazın, Azərbaycan ərazisinin sakinləri idilər [4].

Tədqiqatçı müəllim Ayaz Əhmədov yazır ki, Ön Asiyada, Urmiya ətrafında yaşadıqları dövrdə subi (sabir), suvar adıyla tanınan tayfalar Midiya dövründə sak (şişpapaq sak) adlanan kaspilər (xəzərlər) Şimali Qafqaza və Orta Asiyaya köçməmişdən əvvəl Cənubi Qafqazda və Cənubi Azərbaycanda məskunlaşmışlar [5]. 1728-ci ildə tərtib edilmiş "Dəftəri müfəssəli əyaləti Tiflis"də Qazaxın dörd nahiyəyə: "İncu", "Ağstav", "Türk" və "Suvar" nahiyyələrinə bölündüyü qeyd olunub. Deməli, Suvar (sabir) etnonimi XVIII əsrə qədər öz varlığını hifz etmiş və tariximizin təkzibedilməz şahidinə çevrilib. Bu şahidlik sak etnoniminin Qazax söz-adı ilə əlaqəsi haqqında ehtimalları gücləndirir.

Tarixi mənbələrdə eradan eradan əvvəl sak, skif (isgid), işğuz (oğuz), hun, xəzər, kaspi, qıpçaq, nəhayət, poloves adlanan türk tayfaları müxtəlif adlar danışasalar da bir-birilə qırılmaz tellərlə bağlı oub, bir vəhdət təşkil ediblər. Bu tayfalarla bağlı araşdırmaları nəzərdən keçirdikdə olduqca düşündürücü faktlar diqqəti cəlb edir.

Görkəmli etnoqraf Qiyasəddin Qeybullayev yazır: "Saklar (skif tayfaları) miladdan qabaq VII əsrdə Cənubi Qafqazda çarlıq yaratmışlar. Çarlığın mərkəzi indiki Gəncə bölgəsini əhatə edən Sakasena idi. Bibliyada Sakasena Aşkenaz (işquz-oğuz-Ə.F) adı ilə qeyd olunmuşdur.[6].

Türklük, milli kimlik düşüncəsinin öndərlərindən olan Oljas Süleymenovun "Az i Ya"(1975) [7] əsərində şumer-türk dilləri arasında ilişgilərin ortaya çıxarılması etnodilçilik tarixində yeni mərhələnin başlanğıcı kimi türkologiyada sonsuz canlanmaya səbəb olub. İkiçayarası (Dəclə və Fərat) ərazidə Mesopotomiyada meydana gələn Şumer-türk dil və adət-ənənə ilişgiləri türk tayfalarının Altaylardan köç etməsi haqqında Avropa, rus, fars və başqa tarixçilərin üç əsrə yaxın bir müddətdə kök salmış "nəzəriyyələrini" kökündən sarsıdıb. Nəticədə "Eradan əvvəl Azərbaycanda, bütövlükdə Ön Asiyada konkret soy adından asılı olmayaraq türklərin məskun olması artıq heç bir şübhə doğurmur" [8] fikrinin doğulmasına zəmin yaradıb.

Antropoloq alim Kərəm Məmmədov tədqiqat nəticəsində müəyyənləşdirib ki, Azərbaycan bütün türklər üçün filtrasiya məkanı olub: "Türk irqi dünyaya Azərbaycandan yayılıb. Sibirin dərinliklərinə qədər gedib çatıb". Alim fikrini Azərbaycan dilində tələffüz zamanı "y" səsindən daha çox istifadə edilməsini qıpçaq deyimi, sözlərin sonunda "gəleyəm", gedeyəm" deyilməsini bulqar, "gələcəyəm", "gedəcəyim"i isə oğuz tələffüzü kimi səciyyələndirir [9]. Göstərilən mənbələr Qazax etnotoponiminin mənşəyinin araşdırılmasında ümumtürk tarixinə istinad edilməsinin başlıca amil olduğunu ortaya qoyur.

Vaxtıyla pantürkist xofunun təsiri altında Qazax etnotoponiminin, türklük tarixini, etnolinqvistika həqiqətini nəzərə almadan tədqiq olunması bir sıra subyektiv mülahizələrin meydana gəlməsilə nəticələnib. "Azərbaycanın coğrafi adları" (1972. s.67) kitabında deyilir: "Qazax-xalq adıdır. Qazaxlılar Azərbaycana XI əsrdə köçmüşlər. Gürcüstana etdikləri hərbi xidmətə görə onlar Qazax mahalında (qəzasında) yerləşdirilmişlər". Sovet tarixşünaslığının Azərbaycan xalqına qərəzli münasibəti tam çılpaqlığıyla bu cümlələrdə öz əksini tapır. Digər elm sahələrində də buna bənzər, yanlış, milli dövlətçiliyimizə, mənəviyyatımıza yadlığı ilə seçilən mülahizərələ rast gəlmək olur. Gürcü çarı II Georginin XI əsrdə Qazaxları Şimali Qafqazdan dəvət edərək Şərqi Gürcüstanda yerləşdirməsi haqqında fikir də həqiqətə uyğun deyildir.

Tarixçi-qorqudşünas alim Hüseynqulu Məmmədov "Dədəm Qorqud keçən yerdi bu yerlər" [10] əsərində polyak alimi İ. Şopenə əsaslanaraq qeyd olunan fikirləri təkzib edir. İvan Şopen göstərib ki, II Georgi ona yaxından kömək etdiklərinə görə Şimali Qafqazdan deyil, Qazax əyalətindən 1451 ailənin Gürcüstanda yerləşdirilməsinə nail olub. İ. Şopen 480 Qarapapaq, 98 Qafarlı, 12 Qarabağlı, 12 Əli Şərurlu və s. adlı ailəni Qərbi Gürcüstana dəvət edildiyini də yazıb. Beləliklə, tarixi-etnoqrafik və dilçilik elmlərinə dair mənbələrə əsaslanaraq zamanın müxtəlif dönəmlərində boy verib, parlamış eyni köklü türk tayfalarının etnik-genetik varisi olan qıçaq-oğuz mənşəli qazaxların ərəb işğalından minillər qabaq Cənubi Qafqazın daimi sakinləri olduqlarına şübhə yeri qalmayıb.

Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində, folklor örnəklərində oğuz-qıpçaq tayfalarının dil xüsusiyyətləri üst-üstə düşdüyü üçün türkoloqlar Tofiq Hacıyev və Kamil Vəliyev "Azərbaycan dil tarixi" (1983. s.36) əsərində "oğuz-qıpçaq dilləri" ifadəsini işlətməyi lazım bilməyib, "oğuz-qıpçaq dili" ifadəsini daha düzgün sayıblar. Bu mülahizə və aşağıda qeyd edəcəyimiz digər mənbələr "Azərbaycan toponimləri ensiklopedik lüğəti"ndə işlənən "qıpçaq mənşəli Qazax etnik birliyi" ifadəsinin özünü tam şəkildə doğrultmadığını göstərir. Çünki 50 milyonluq Azərbaycan türkü kimi Aran və Dağlıq Qazax da eyni soylu, eyni köklü türk tayfalarının daimi və əzəli məskəni olub.

Tarixşünaslıqda türk tayfa birlikləri birinci minilliyə qədər daha çox hun adı ilə tanınıblar. Romalı Yevseniy İveroni IV əsrdə şahidi olduğu bir hadisə haqqında yazır ki, "bütün Şərq, Qafqaz hunların hücumundan dəhşətə gəldi. Onlar İsgəndər bəndini aşaraq sasaniləri və bizansları öz təsirləri altına aldılar, Sonra Suriyanı, Misiri, Finikiyanı, Fələstini çalıb-çapıb Dərbənddən keçərək yenidən Abşerona, öz yerlərinə, Xəzər sahillərinə gəldilər [11]). Bu tarixi məlumat Azərbaycanın hun, qıpçaq, xəzərlərin və başqa türk tayfalarının məskəni olduğunu bir daha təsdiqləməkdədir. Eyni zamanda "xəzər" sözünün "Kazar" şəklində ifadə edildiyi və "kassar" kimi tələffüz olunduğuna dair bilgilər də məlumdur. Belə mülahizələr Qazax sözünün mənşəcə daha qədim köklərə malik olduğunu göstərir.

Xəzər dənizinin Quzğun dənizi adı ilə məlum olduğun da tarixşünaslıqda qeyd olunub. Bu sözün ilk mənasının etimoloji cəhətdən quz-qun tərkibindən ibarət olduğu (quz-oğuz, qun-hun) diqqəti cəlb edir. Ə.Dəmirçizadə və şərqşünas V.V.Bartold qaz/kas hissəciklərini nəzərdə tutaraq Qafqaz etnotoponiminin də türk mənşəli olduğu fikrini irəli sürüblər. Beləliklə, quz/qun, qaz/kas, kas/xaz-ın eyni sözün fonetik parçaları olduğu ideyası özünü daha çox doğruldur. Bu toponim hissəsiciklərinin özəyində isə "oğuz" etnonimi dayanır. Deməli, ən qədim türk etnosu oğuz digər tayfaların yaranmasında ulu başlanğıc olub [12].

Buradan aydın olur ki, türk tayfaları Azərbaycanda bir vəhdət təşkil ediblər. Odur ki, yalnız qıpçaq, yaxud yalnız oğuz mənşəli türklərdən şərti mənada söhbət açmaq mümkün ola bilər. Buna görə də Azərbaycan türklərinin təşəkkülündə islamaqədərki dövrdə əsas rol oynayan hun-qıpçaq tayfa birlikləri kimi, islamı ilk dəfə qəbul etmiş oğuz tayfaları da bizim üçün ulu əcdad olaraq, qürur mənbəyidir. Birinci minillikdə Şimali Azərbaycanda xristianlığın yayılmasına qarşı ciddi müqafimət göstərən, əslində buna imkan verməyən, sasanilərin farslaşdırma siyasətini puça çıxaran Ön Asiyada, Qafqazlarda türklüyün himayəçisi rolunu davamlı olaraq yerinə yetirmiş hun-qıpçaq, hun-oğuz xəzərlər (kasinlər) də ulu əcdad kultunu yerinə yetiriblər. Tarix boyu Daryal və Dərbənd keçidləri Qafqazın Şimalı ilə Cənubunu birləşdirən ümid körpüləri rolunu oynayıb. Şimali və Cənubi Azərbaycan türkləri ilə eyni soydan olan xəzərlər ərəb işğalına qarşı əsrlərlə müharibələr aparıb, özlərinin türk varlıqlarını şərəflə qoruyublar. Onlar 730/31-ci illərdə ərəblərə qarşı 300 minlik qoşun çıxarıb, onları Diyarbəkrə, Mosula qədər təqib ediblər.

Professor Nizami Cəfərov Azərbaycanda məskunlaşmış savir, bulqar, xəzər türklərindən bəhs edərkən yazır: "Görünür, IX əsrdəki məşhur Babək hərəkatında həmin türklər də bu və ya digər dərəcədə rol oynamışlar" (Azərbaycanşünaslığın əsasları, s.101, B.2002). Döyüşkən, mərd və qürurlu xəzərlər min ildən artıq bir dövrdə rusları Volqanın aşağılarına, Qara dəniz və Xəzər dənizi arasındakı torpaqlara buraxmayıblar. Bununla da türk-islam dünyasına əvəzsiz xidmət göstəriblər. Xəzər padşahı Yusifin bir məktubunda deyilir ki, "mən rusları gəmilərə minib İsmayıl övladının üstünə getməyə qoymuram...Mən onlarla müharibə edirəm. Əgər mən onları bir saat (rahat) buraxsam, onlar bütün İsmayıl övladını Bağdada qədər məhv edərlər (Z.Bünyadov "Azərbaycan VII-IX əsrlərdə",s.113). Ziya Bünyadovun xəzərlər haqqında verdiyi bu məlumat xəzərlərə yeni münasibətin başlanğıcı kimi qəbul edilə bilər.

Son dövrdə ulu əcdadlarımız haqqında həqiqətlərin olduğu kimi təqdim edilməsinə meyl özünü daha çox büruzə verir. Tədqiqatçı Nizami Məmmədovun serb yazıçısı Milorad Paviçin XX əsrin 80-ci illərində yazdığı "Xəzər sözlüyü" romanına dair mülahizəoləri bu münasibətin bariz ifadəsi kimi diqqəti cəlb edir. Milorad Paviçin möhtəşəm əsərində bəşər tarixində mühüm rol oynamış və tarix səhnəsində unudulmaqda olan xəzər türklərinə dərin məhəbbət və sayğısını ifadə edib. Müəllifə görə, roman lüğət (sözlük) deyil və bədii-publisistik məzmun da daşımır. Roman əslində tarixi mənbələrə əsaslanan mühüm sənəddir. Nizami Məmmədov yazır: "Milorad Raviçin özünün və digər xalqların nəslində xəzər möhürü axtarır və sən də bundan qürur duyursan. Bir sözlə, Milorad Paviç "Xəzər sözlüyü" romanı ilə sanki türk unutqanlığına ciddi eyhamlar vurur" [13]. Bu fikir bizi tarixi keçmişimiz haqqında diqqətli olmağa, onu yenidən daha dərindən öyrənməyə səsləyir.

Qazax etnotoponiminin həqiqi mənşəyinin kökündə digər türk tayfalarıyla bərabər, xəzər möhürünün də mövcud olduğunu etiraf etmək lazımdır. Avropalı serb oğlu Milorad Paviç öz nəslinin kökündə "xəzər möhürü" axtarırsa, Azərbaycan türklərinin təşəkkülündə "Türk tayfalarının oğuz-qıpçaq qrupuna mənsub olan" [14] xəzərlərin də iştirak etdiyindən qürur hissiylə danışmaqdan nəyə görə çəkinməliyik?

Qırmızı imperiya dövründə bolşevik-daşnak ideologiyasının keşiyində dayanan, xristianlığa xidmət edən Azərbaycan tarixşünaslığında saxta və zərərli "nəzəriyyələr", "konsepsiyalar" toxuyan bəzi qeyri-milli tarixçilərə "Xəzər sözlüyü" romanı, zənnimcə, ən tutarlı cavab kimi qiymətləndirilə bilər. Bu möhtəşəm əsər türk kimliyimizin etnomədəni səviyyəsinin daha dərindən dərk olunmasına mühüm töhfələrdən biridir. Türk irqinin Azərbaycandan dünyaya yayıldığı haqqında həqiqəti bir daha təsdiqləyən tarixi-publisistik mənbədir. Məhz belə mənbələr Qazax etnotoponiminin mənşəyinə dair həqiqətin ortaya çıxmasına zəmin yaradıb. Tarix səhnəsindən silinib getmiş bir türk qövmü (xalqı) haqqında Xəzər etnomədəni vahidi vasitəsiylə xeyli məlumat əldə etdiyimiz kimi, beş minillik şumer-türk ilişgilərindən üzü bəri sak, hun, isgid, işquz (oğuz), kaspi (xəzər), qıpçaq və başqa adlı, eyni soylu türk tayfalarının etnik varisliyi haqqını yaşadan kas/sak tərkibli Qazax söz-adının həqiqi mənşəyini dərk etməyimiz tam dolğunluğuyla üzə çıxıb.[15]

Tarixi

Qazax vaxtilə oymaq, sultanlıq, sonralar isə qəza mərkəzi olmuşdur. 1909-cu ildən şəhər statusu almış, hazırda isə rayon mərkəzidir. Ehtimallara görə Qazaxın əsası VIII əsrdə ərəb sərkərdəsi Mərvan ibn Məhəmməd tərəfindən qoyulmuşdur. Bu yer haqqında VII əsr hadisələri ilə əlaqədar "Kasak" (Kasaq) kimi ərəb tarixзisi əl – Kufi (IX əsr) də məlumat vermiєdir. Toponim özündə qıpçaq mənşəli "qazax" etnik birliyinin adını əks etdirir. Lakin qıpçaqların bir hissəsi bu zonaya sonralar da gəlmişdir. XI-XII əsrlərdə gürcü çarlarının hərbi qüvvə kimi istifadə etmək məqsədilə Şimali Qafqazdan Şərqi Gürcüstana kütləvi surətdə qıpçaq ailələri köçürdükləri məlumdur. Təkcə 1118-20–ci illərdə gürcü carı IV Qurucu David 45 minlik süvari ordusu olan 225 min qıpcağı Gürcüstanda yerləşdirmişdi. Turkdilli əhali sayca çoxluq təєkil etdiyi ucun Şərqi Gürcüstan XI-XIII-cu əsr gürcü mənbələrində Didi Turkoba (Boyuk turk obası) adlanırdı. Görünür, həmin türkdilli qıpçaqların əksəriyyəti qazaxlar olmuşlar. Bunu Azərbaycanın şimalında və Gürcüstan, Ermənistan ərazilərində yayılmış qazax etnik birliyinə aid etnotoponimlər də sübut edir.[16]

XV əsrin sonlarında Qazax sultanlığı yaradılmışdır[mənbə göstərin]. Səfəvilər dövründə Qazax sultanlığı Qarabağ bəylərbəyliyinə daxil idi.

Qazax sultanlığının hakimləri sultan titulu daşıyırdılar və irsi hakimiyyətə malik idilər. Qazax sultanlığına 3 nəsil rəhbərlik etmişdir. 1-ci nəslə "Qazaxlı" və ya "Alqazaxlı" deyilən Şıxlinskilər aiddir[mənbə göstərin].

Osmanlı sultanı III Əhmədin (1703-1730) dövründə qazaxlılar osmanlıların tərəfinə keçdiyinə görə səfəvilər yenidən Qazaxı geri alarkən "Qazaxlı" tayfasını rəhbərlikdən azad etmiş, onların əvəzinə iranlı Sübhanverdi xan adlı sərkərdəni Qazaxa sultan təyin etmişlər. Bununla da II feodal sülaləsinə Sübhanverdi xan başçılıq etmişdir [mənbə göstərin].

Həmin dövrdə Qazax sultanlığı hələ Qarabağ bəylərbəyliyinə tabe idi. 1736-cı ildə Nadir şah Muğanda özünü şah elan etdi. Lakin Qarabağ bəylərbəyi Uğurlu xan Ziyad oğlu onun hakimiyyətinə öz etirazını bildirdi. Bu səbəbdən Nadir şah taxta əyləşdikdən sonra Gəncə xanının nüfuzunu zəiflətmək üçün Qazax, ŞəmşədilBorçalı mahallarını Kaxetiya çarlığına verdi. Bundan sonra Kaxetiya çarı II İraklinin fərmanı ilə 1774-cü ildə Qazax sultanlığına rəhbərliyə Salahlıda bəylik edən Kosa Mirzalı ağanın nəslindən olan Pənah ağa rəhbər təyin edildi. Bununla III feodal sülaləsinin hakimiyyəti başladı [mənbə göstərin].

1752-ci ildə Qazax sultanlığı II İraklini məğlub edən Şəki xanlığına birləşdirildi, Şəki xanı Hacı Çələbinin vəfatından sonra yenidən II İraklinin vassallığına keçdi. 1801-ci ildə Qazax sultanlığı Qərbi Gürcüstanın təkibində Rusiyaya birləşdirildi. 1819-cu ildə sultanlıq ləğv edilərək distansiyaya çevrildi. 1867-ci il dekabrın 9-da Yelizavetpol quberniyasının tərkibində Qazax qəzasına çevrilmişdir. Qazax qəzası indiki Tovuz, Ağstafa, Qazax rayonlarını və sovet dövründə Ermənistana verilmiş keçmiş Azərbaycan torpaqları olan Dilican dərəsi və Göyçə gölünə qədər əraziləri əhatə edirdi. [mənbə göstərin] 1929-cu ildə Qazax qəzası ləğv olunmuşdur. 1930-cu il avqustun 8-də Qazax rayonu yaradılmış, 1939-cu il yanvarın 24-də bir hissəsi yeni yaradılan Ağstafa rayonuna verilmişdir. 1959-cu il dekabrın 4-də Ağstafa rayonu Qazax rayonundan ayrılmışdır. 1982-ci ildə Qazax rayonunun İncədərə yaylası, Kəmərli, Aslanbəyli və Qaymaqlı kəndlərinin ərazilərinin hissələri, 1986-cı ildə Qazax rayonunun 2500 hektarlıq otlaq əraziləri Ermənistan tərəfindən müxtəlif adlar altında zəbt edilmişdir.[17]

Qarabağ müharibəsi dövründə Ermənistan Azərbaycanla həmsərhəd bütün bölgələrə hücum etmişdir. Bu bölgələrdən biri də Qazax rayonu idi. Ermənistan artıq 1990-cı ildə martın 23-dən 24-ə keçən gecə qabaqcadan təşkil edilən plan əsasında Bağanıs Ayrım kəndinə hücum edərək kəndi işğal etmişlər. 1992-ci ilin aprel ayında isə ermənilər hücum edərək rayonun daha iki kəndini, BarxudarlıSoflu kəndlərini işğal etdilər. Daha sonrakı illərdə ermənilər Qazaxın daha dörd kəndini işğal etdilər. İşğal olunan kəndlər Aşağı Əskipara, Xeyrimli, Qızılhacılı, Yuxarı Əskipara kəndləridir.[18]

Qədim insan məskəni

Mağara-düşərgə Qazax rayonunun Daş Salahlı kəndindən Anaxatır çayına qədər uzanan Aveydağın Cənub-Şərqində,əhəng qayalığın altındadır. Aveydağ mağaralar qrupundan ən irisidir. Sahəsi -dir. Yarımdairəvi şəkildədir. Qabaq hissəsi dağılmışdır. Qarşı tərəfdən hündürlüyü 4 metrdir. Təbii çatlardan süzülən su damcılarına görə damcılı adlandırılmışdır. Arxeoloji qazıntılar zamanı qarışıq təbəqədən nukleuslar, itiuclu, qaşov, bıçaqvari alətlər, lövhəşəkilli bıçaqlar, ox ucluqları, biz və s. tapılmışdır. Daş məmulatı 8000-dən çox olub 550-dən çoxu alət, qalanı isə qəlpədir. Mağaradan ocaq külləri, kömür qırıntıları, müxtəlif heyvan sümükləri aşkar edilib. Tapıntılar içərisində tünd qırmızı təbii boyalara da təsadüf edilir. Daş məmulatının hazırlanma texnikası, forması və müqayisəsinə görə Orta Paleolit dövrü, Üst Paleolit dövrü, Mezolit dövrüNeolit dövrünə aiddir.

Gürcüstan ilə Qazax rayonu arasında Aveydağ yerləşir və C.Rüstəmovun arxeoloji axtarışları nəticəsində məlum olmuşdur ki, burada alban xristian məbədinin qalıqları vardır. Strabonun məlumatına görə, albanlar daha çox Aya sitayiş etmiş və İberiya sərhədində onların məbədi olmuşdur. Xristian məbədləri adətən əvvəlki bütpərəst məbədlərinin yerində yaradılırdı. "Aveydağ" sözünün özü də təxmin etməyə imkan verir ki, albanların Ay məbədi burada imiş.

Coğrafi mövqeyi

Qazax rayonu Azərbaycanın şimal-qərbində, Gəncə-Qazax iqtisadi regionunda, Kür çökəkliyi fiziki-coğrafi vilayətində, kiçik Qafqazın dağ silsiləsinin yamaclarından başlayaraq kür çayının sağ sahili boyunca uzanan geniş Gəncə-Qazax düzənliyinin qərb hissəsində, Kür çayının qırağında yerləşir. Ərazisinin sahəsi 699 kilometr kvadrat, əhalisinin sayı 94 710 nəfərdir (2016). Şimal- qərbdən Gürcüstan Respublikası ilə 9 km, qərbdən və cənubdan Ermənistan Respublikası ilə 168 km məsafədə həmsərhəddir. Azərbaycanın ən qərbində yerləşən rayondur. Rayonun ərazisi şərqdən Ağstafa rayonuyla, Şimaldan kür çayıyla və kür çayı vasitəsilə Ağstafa rayonu ilə, şimal-qərbdən Gürcüstanın Sarvan (Marneuli) və Qarayazı (Qardabani) rayonlarıyla, qərbdən Ermənistanın Barana (Noyemberyan), cənubdan Karvansaray (İcevan) və cənub-şərqdən Şəmşəddin (Berd) rayonuyla qonşudur.

Relyefi

Ən hündür yüksəkliyi “Odun” dağıdır (1316 metr). Səthi əsasən dağlıqdır. Cənub hissəsi dağlıqdır və dəniz səviyyəsindən 600-1200 metr yüksəklikdə yerləşir. Şimalda Qarayazı meşəsi və Ceyrançöl düzənliyi yerləşir. Məşhur “Göyəzən”, “Avey” dağları, “Damcılı” bulağı bu rayonun ərazisindədir. Göyəzən dağı öz gözəlliyinə görə Amerika qitəsində yerləşən “Mon-Pele” dağından sonra dünyada ikinci yerdədir. Rayonda Babaqar silsiləsinin şərq sonluğu olan Babaqar dağı yerləşir. Rayonun mərkəzi hissəsindən Ağstafa çayı keçir, şimal-qərbdən İncəsu, Ehram (Anaxatır və ya xram), qərbdən Coğaz və şimal sərhəddi boyunca Kür çayları axır. Kür çayı sahilində dəniz səviyyəsindən hündürlük 100 metr olmaqla cənuba getdikcə tədricən 1000 metrə qədər yüksəlir. Rayonda Coğazçay, Ağstafaçay və Abbasbəyli su anbarları və Candargöl (Ağgöl) gölü yerləşir.

Dağlar

  • Odundağ, hündürlüyü 1316 metr. Rayonun qərbində yerləşir.
  • Avey (dağ), hündürlüyü 992,5 metr. Daş Salahlıdan 12 km şimal-qərbdə yerləşir. Çöllük ərazilərdən şimal və şimal-qərb istiqamatlərində Aslanbəyli kəndi ilə qonşudur.
  • Babaqar dağı, hündürlüyü 700,6 metr. Rayonun qərbində yerləşir.
  • Göyəzən dağı, hündürlüyü 250 metr. Abbasbəyli və Alpout kəndlərinin yaxınlığında yerləşir.

Çaylar

Göllər

  • Candargöl (Ağgöl), sahəsi 10,6 km² (su həcminə görə ölkədə 2-ci, sahəsinə görə 5-ci yerdədir)

Su anbarları

İqlimi

İqlimi sərt qış və isti yayla xarakterizə olunur. Orta aylıq temperatur yanvarda 0-(-5)°С, iyunda 22-27°С-dir. Qışı qarlı keçir. İllik yağıntı 350–700 mm-dir.

İri yaşayış məntəqələri

Yaşayış məntəqələri — 1 şəhər: Qazax,34 kənd: Daş Salahlı, Çaylı, Xanlıqlar, Ağköynək, Yeni Salahlı,Qarapapaq, , Kommuna, Ürkməzli, Aşağı Salahlı, Orta Salahlı, Yuxarı Salahlı, Dəmirçilər, Alpout, Hüseynbəyli, Canallı, Kosalar, Qazaxbəyli, Aslanbəyli, Qaymaqlı, Kəmərli, Birinci Şıxlı, İkinci Şıxlı, Aşağı Əskipara,Yuxan Əskipara, Xeyrımlı, Bağanıs Ayrım, Qızılhacılı, Barxudarlı, Sofulu, Quşçu Ayrım, Məzəm, Fərəhli, Cəfərli, Bala Cəfərli, Abbasbəyli.

Hal-hazırda Aşağı Əskipara, Yuxarı Əskipara, Xeyrımlı, Bağanıs Ayrım, Qızıl Hacılı, Barxudarlı, Sofulu kəndləri erməni işğalı altındadır.[19]

Əhalisi

1 yanvar 2016-cı il tarixinə olan rəsmi məlumata əsasən rayonda 94.710 nəfər əhali yaşayır. Əhalinin 23410 nəfəri şəhərdə, 71300 nəfəri isə kəndlərdə yaşayırlar. Rayon üzrə əhalinin sıxlığı (nəfər/1 km2) 135 nəfər düşür. Əhalinin orta yaşı 32-dir.[1] Yaşı 100-dən çox olan Qazax sakinlərinin sayı 6 nəfərdir. Əhalinin ümumi sayının 51 %-i kişilər, 49 %-i qadınlardır. Rayonda 267 Qarabağ müharibəsi əlili, 196 şəhid ailəsi, 656 qaçqın və 7836 məcburi köçkün vardır.

2015-ci ildə 681 nigah, 92 boşanma qeydə alınmışdır.

Etnik tərkibi

Etnik
qrup
27 yanvar-3 fevral, 1999-cu il sa.[20] 13-22 aprel, 2009-cu yıl sa.[21][22]
Sayı % Sayı %
Cəmi 81 015 100.00 89 377 100.00
Azərbaycanlılar 80 595 99.48 88 999 99.58
Türklər 126 0.16 177 0.20
Kürdlər 102 0.13 100 0.11
Ruslar 118 0.15 46 0.05
Ermənilər 7 0.01 4 0.00
Ukraynalılar 37 0.05 ... ...
Tatarlar 13 0.02 ... ...
Ləzgilər 6 0.01 ... ...
Gürcülər 2 0.00 ... ...
Digərləri 9 0.01 51 0.06

Bələdiyyələr

Qazax rayonunda bələdiyyələr ilk dəfə 1999-cu ildə yaranmışdır. Rayonun 35 yaşayış məntəqəsində 22 bələdiyyə fəaliyyət göstərir. 1 şəhər, 21 kənd bələdiyyələri yerli özünüidarəetmə orqanı kimi şəhər və kəndlərin idarə olunmasında iştirak edir. Onlar Qazax, Daş Salahlı, Çaylı, Kommuna, Kəmərli, Qaymaqlı, Aslanbəyli, Birinci Şıxlı, İkinci Şıxlı, Yuxarı Salahlı, Orta Salahlı, Aşağı Salahlı, Qazaxbəyli, Kosalar, Hüseynbəyli, Canallı, Dəmirçilər, Ürkməzli, Alpout, Xanlıqlar, Ağköynək və Qarapapaq bələdiyyələridir.

Aşağı Əskipara, Yuxarı Əskipara, Xeyrimli, Bağanıs Ayrım, Qızıl Hacılı, Barxudarlı, Sofulu kəndləri erməni silahlı qüvvələri tərəfindən işğal olunduğuna, Cəfərli, Bala Cəfərli, Fərəhli, Abbasbəyli, Quşçu Ayrım və Məzəm kəndləri isə atəş altında olduğuna, torpaq islahatı aparılmadığına görə onlarda bələdiyyələr təşkil olunmamışdır.

Mətbuat

Qazax rayonunda kütləvi informasiya vasitələrindən “Göyəzən” ictimai-siyasi qəzeti fəaliyyət göstərir. Qəzetin təsisçisi Qazax rayonu İcra hakimiyyəti və qəzetin redaksiya heyətidir. Qəzet 1932-ci ildən fəaliyyətə başlamışdır. Əvvəllər “Kommuna yolu”, “Qalibiyyət Bayrağı” adı ilə nəşr olunmuşdur. 1988-ci ildə qəzetin adı dəyişdirilərək “Göyəzən” adlandırılmışdır.

İqtisadiyyat

2015-ci ildə rayonda ümumi məhsul buraxılışı keçən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 28,7 % artmışdır.

Sənaye məhsulunun (işlərin xidmətlərin) ümumi həcmi 14,4 faiz, Əsas kapitala yönəldilən investisiyalar 2,9 dəfə, kənd təsərrüfatının ümumi məhsulu 5,4 faiz, nəqliyyat sektorunda yük daşınması 4,9 faiz, nəqliyyat sektorunda sərnişin daşınması 6,2 faiz, poçt və rabitə xidmətlərinin həcmi 3,4 faiz, pərakəndə əmtəə dövriyyəsi 5,4 faiz artmışdır. Əhaliyə göstərilən pullu xidmətlər keçən ilin müvafiq dövrü ilə eyni olmuşdur.

İl ərzində bir işçiyə hesablanmış orta aylıq əmək haqqı 255,0 manat olmuşdur ki, bu da ötən ilin müvafiq dövründəkindən 1,3 faiz çoxdur.

Sənayesi

Rayonda 26 sənaye müəssisələri fəaliyyət göstərir. Onlardan 13-ü mədənçıxarma, 9-u emal və 4-ü digər sahələrdir. İstehsal olunan məhsulun satış yerinə görə bölgüsü - rayonda 45, respublikada 25, respublikadan kənarda isə 30 faiz təşkil edir. Konserv zavodu, gil-mədən kombinatı, asfalt zavodu, ət kombinatı və şərab emalı zavodları rayon sənayesinin əsasını təşkil edir.

2015-ci il ərzində rayonun sənaye təşkilatlarında 14574,4 min manatlıq və ya əvvəıki ilin müvafiq dövrüdə olduğundan 14,6 % çox sənaye məhsulu istehsal edilmiş və ya xidmətlər göstərilmişdir. İstehsal edilmiş məhsulun 7081,8 min manatı dövlət sektoruna, 7492,6 min manatı isə qeyri dövlət sektoruna aiddir. Sənaye təşkilatlarında məhsul istehsalı dövlət sektorunda artmış, qeyri dövlət müəsisələrində isə keçən ilin müvafiq dövrünə nisbətən azalmışdır. Məhsulun 420 min manatlığı fiziki şəxslər tərəfindən istehsal olunmuşdur.

2015-ci il ərzində rayonun sənaye müəsisələrində 815 nəfər işçi çalışmışdır ki, bu da əvvəlki ilin müvafiq dövrünə nisbətən 90,0 % təşkil edir. Işçilərin 360 nəfəri dövlət sektorunda, 455 nəfəri isə qeyri dövlət sektorunda çalışır. Sənaye müəsisələrində orta aylıq əmək haqqı 343,9 manat olmuşdur. Orta aylıq əmək haqqı dövlət sektorunda isə 363,9 manat, qeyri-dövlət sektorunda isə 326,2 manat olmuşdur. Rayonda yerləşən sənaye müəssisələrinə İl ərzində 150 nəfər işçi qəbul edilmiş, 278 nəfər işdən öz xahişi ilə azad edilmişdir.

Kənd təsərrüfatı

Qazax rayonu kənd təsərrüfatı rayonudur. Ərazisinin 67,9 %-i və ya 47000 hektarı kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlardır ki, bunlardan 30,5 %-ni və ya 21180 hektarını əkin sahələri təşkil edir. Əsas kənd təsərrüfatı bitkiləri taxıl, kartof, üzüm, meyvə, tərəvəz, günəbaxan, qarğıdalı, bostan, paxlalı bitkilər və yoncadır. Rayonun iqtisadiyyatında üzümçülük, tərəvəzçilik, taxılçılıq, heyvandarlıq aparıcı rol oynayır. Kənd təsərrüfatının başqa sahələri də, yəni meyvəçilik, kartofçuluq və bostan məhsulları istehsalı da inkişaf etdirilir.

Kənd təsərrüfatının ən əsas sahələrindən biri taxılçılıq və tərəvəzçilikdir. Belə ki, 2015-ci ildə rayonda mövcüd olan 13450 hektar əkin sahəsindən 6335 hektarını, yaxud 47,1%-ni dənli və dənli paxlalıların əkin sahəsi, 846 hektarını, yaxud 6,2%-ni kartof, tərəvəz və bostan əkin sahəsi, 38 hektarini, yaxud 0.4%-ni texniki bitkilər əkin sahəsi, 6221 hektarını və ya 46,3 %-ni yem bitkilərinin əkin sahəsi təşkil etmişdir. Ümumiyyətlə rayonda bütün əkin sahələri əsasən əhali təsərrüfatları tərəfindən becərilir.

Keçən ilə nisbətən cari ildə dənli və dənli paxlalı bitkilərin əkin sahəsi 1467 hektar və ya 22,9%, məhsul istehsalı 3756 ton və ya 22,9% artmışdır. Torpaqlara lazımı qaydada aqrotexniki qulluq göstərildiyindən kifayət qədər yüksək məhsul istehsalına nail olunmuşdur. Nəticədə hektardan məhsuldarlıq 4.6% keçən ildəki artmışdır. 2015-ci ilin məhsulu üçün əkilmiş 364 hektar qarğıdalı sahəsindən 1495 ton qarğıdalı istehsal edilmişdir ki, buda keçən ildəkindən 807 ton və ya 35,1% azdır.

66 hektardan çox günəbaxan sahəsindən 132 ton məhsul istehsal edilmiş, hektardan məhsuldarlıq 20 sentner olmuşdur. 303 hektar kartof sahəsindən 3560 ton kartof istehsal olunmuş, hektardan məhsuldarlıq 117,5 sentnerə qalxmışdır.

Bitkiçiliyin ən mühüm sahəsi tərəvəzçilikdir. 2014-ci ilin məhsulu üçün rayonda 465 hektar sahədə əkilmiş tərəvəz sahəsindən 11074 ton məhsul istehsal olunmuşdur ki, hektardan məhsuldarlıq 238,2 sentner təşgil edir.

Tərəvəz əkininin 150 hektarını və ya 32,3%-ni xiyar, 245 hektarını və ya 52,7 %-ni pomidor, 70 hektarını və ya 15%-ni digər tərəvəz növləri təşkil edir.

24 hektar bostan sahəsindən 377 ton qarpız istehsal olunmuşdur. Hektardan məhsuldarlıq 157,1 sentnerdir.

5783 hektar sahədə əkilmiş yem bitkilərindən 17059,5 ton quru ot istehsal olunmuşdur.

Rayonda 2014-ci ildə 14186 ton meyvə istehsal olunmuşdur ki, bu da keçən ildəkindən 62 ton və ya 0,9 % çoxdur.

Üzum bağlarından 3614 ton üzüm yığılıb ki, bu da keçən ildən 35 ton və ya 9,8% çoxdur.

2015-ci ildə keçən ilin müvafiq dövrünə nisbətən ət istehsalı 249 ton artaraq 5501 ton, süd istehsalı 1007 ton artaraq 30009 ton, yumurta istehsalı 301 ədəd artaraq 11501 ədəd olmuşdur. Yun istehsalı keçən ilin müvafiq dövrü ilə eyni olmuşdur (288 ton). Bu artım əsasən əhali təsərrüfatlarının hesabına olmuşdur.

2016-cı ildə keçən ilin müvafiq dövrünə nisbətən İri buynuzlu mal-qara 0,7 faiz artaraq 30189, inək və camışlar 1,5 faiz artaraq 16068, Qoyun və keçilər 0,5 faiz artaraq 143907 baş olmuşdur.

Təbii qazıntılar

Rayonda mərmər, tikinti daşı, əhəng daşı, sement istehsalı üçün xammal, gil, qum-xır və qurğuşun ehtiyatları mövcuddur.

İdman

Hazırda rayonda təlim-məşq və sağlamlıq məşğələləri üçün 115 idman qurğusu fəaliyyət göstərir. 1 Olimpiya İdman Kompleksi, 1 Şəhər Stadionu, 1 Kompleks İdman Qurğusu, 2 Üzgüçülük Hovuzu, 29 təhsil müəssisələrinin idman zalları, 115 sadə idman qurğuları, 1 Atıcılıq Tiri, 5 Aerobika trenajor zalı fəaliyyət göstərir.

Futbol

"Göyəzən FK"Azərbaycanın Qazax rayonunu təmsil edən futbol klubudur. 1986-cı ildə Qazaxda yaranmışdır. Müxtəlif vaxtlarda futbol üzrə Azərbaycan çempionatının elitasında iştirak etmişdir. UEFA Regional Kubokunun iştirakçısı olub.

Uğurları

Hal-hazırda Azərbaycan Birinci Divizionunda çıxış edir.

Avtomobil və dəmir yolları

Bakı-Ələt-Qazax-Gürcüstan avtomobil yolunun 44 kilometri, Qazax-Uzuntala-Ermənistan avtomobil yolunun 15 kilometri Qazax rayonunun ərazisindən keçir. Onların hər ikisi ikinci kateqoriyalı yoldur.

Qazax Dəmiryol Stansiyası - Rayonun ərazisindən keçən dəmir yolunun uzunluğu 28 km-dir. İşğal altında olduğuna görə onun 22 km-dən istifadə olunmur. Həmin yol da ikinci kateqoriyalı yoldur.

Tanınmış soyları

Mədəniyyət, təhsil və səhiyyə müəssisələri

Qazax rayonunda 8 iri və orta müəssisə, 13 tibb müəssisəsi, 110 mədəniyyət ocağı, 47 orta ümumtəhsil məktəbi, 31 məktəbəqədər uşaq müəssisəsi, 2 texniki, orta ixtisas və peşə məktəbi, 1 ali təhsil müəssisəsi fəaliyyət göstərir.

Əhaliyə 1 “Diaqnostika mərkəzi”, 7 xəstəxana, 19 ambulator-poliklinika, 17 tibb və feldşer-mama məntəqəsi səhiyyə xidməti göstərir.

Qoruqları

Qazax rayonunda “Avey” Dövlət Qoruğu fəaliyyət göstərir. Qoruq 1989-cu ildə yaradılmışdır. Qoruğun ərazisində elmi-tədqiqat işləri aparmaq üçün Əskipara, Göyəzən və Damcılı filialları yaradılmışdır. Qoruq əsasən tarix, mədəniyyət, memarlıq, etnoqrafiya, bədii və digər folklorşünaslıqla məşğuldur. Qoruğun ərazisində yüzlərlə tarix və mədəniyyət abidələri vardır. Onlar Qoruğun əsas mülkiyyəti hesab olunur. Bu abidələrdən 15-i memarlıq, 36-ı arxeoloji və 5-i dekorativ tətbiqi sənət nümunələridir.

Qoruq rayonun müxtəlif qədim tarixi dövrlərə aid olan arxeoloji və memarlıq abidələrini, etnoqrafiya materiallarını tədqiq edib öyrənir.

Maddi-mədəni irsi

Qazax rayonunda dünya, ölkə və yerli əhəmiyyətli 112 tarixi abidə var. Onlardan 54-ü arxeoloji, 46-sı memarlıq, 7-si monumental-tarixi abidə, 5-i dekorativ-tətbiqi incəsənt abidəsidir.

Rayonun məşhur abidələri aşağıdakılardır:

  1. Səməd Vurğunun Poeziya EviYuxarı Salahlı kəndində yerləşir. 17 noyabr 1976-cı ildə şairin anadan olmasının 70 illiyi ilə əlaqədar açılmışdır.
  2. Qazax Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi — Tarix-Diyarşünaslıq muzeyi — 1984-cü ildə yaradılmışdır.
  3. Qazax Dövlət Rəsm QalereyasıAzərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin 13 fevral 1986-cı il tarixli əmrinə əsasən yaradılmışdır.
  4. Molla Pənah Vaqifin və Molla Vəli Vidadinin xatirə muzeyi1970-ci ildə M.P.Vaqifin xatirə muzeyi kimi yaradılmışdır.
  5. Qazax Müəllimlər Seminariyasının binası — 1910-cu ildə inşa edilmişdir.
  6. Damcılı mağarasıDaş Salahlı kəndində Avey dağının cənub-şərqində yerləşir. Sahəsi 360 kvadrat kilometrdir. Mağarada aparılan qazıntılar zamanı orta və üst paleolitə, mezolit və neolitə, tunc və orta əsrlərə aid materiallar tapılmışdır. Qazıntılar zamanı 8 mindən artıq arxeoloji materiallar tapılıb. Damcılı mağara düşərgəsi dünya əhəmiyyətli abidələr sırasına daxildir.
  7. Hacı Mahmud Əfəndi türbəsi (Göy türbə) — Qazax rayonunda Aslanbəyli kəndindədir. 1896-cı ildə inşa edilmişdir. Yerli Əhəmiyyətli Tarixi Abidədir.
  8. Hacı Mahmud əfəndinin yaşayış evi və müsafirxanası — yaşayış evi və müsafirxana. Hacı Mahmud əfəndinin yaşayış evi Aslanbəyli kəndinin qərb qurtaracağında yerləşir. Bu ev qonşuluqdakı müsafirxana (qonaq evi) və məscid ilə birlikdə vahid bir kompleks təşkil edir. Yerli daşdan tikilən bina XIX yüzilliyin imkanlı kənd sakinlərin mülkləri üçün səciyyəvi olan bir görkəmə malikdir.
  9. Aslanbəyli məscidi.[23] 1909 — Qazax rayonunun Aslanbəyli kəndində yerləşən məscid. Hacı Mahmud Əfəndinin xatirəsinə ucaldılan məscid onun adını daşıyır. Məsciddə yerli dindar və möminlər ibadət edirlər. Məscid yerli əhəmiyyətli abidələr siyahısına daxildir.
  10. Kurqanlar (5 ədəd) (Tunc dövrü) — Aslanbəyli kəndinə gedən yolun sol tərəfində yerləşir. Ölkə əhəmiyyətli arxeoloji abidədir.
  11. Hürmələk təpəsi.[24] — Qazax rayonunun Aslanbəyli kəndində yerləşən təpə, Ziyarətgah. Yuxarı Salahlı-Aslanbəyli yolunun qırağında bir təpə yerləşir. Bu təpə XİX əsrdə yaşamış Hürmələk nənənin adı ilə tanılır.
  12. Sınıq Körpü — Qazax rayonunun İkinci Şıxlı kəndində Ehram (Xram) çayı üzərindədir. XII əsrdə inşa edilmiş bu körpü dörd aşırımlıdır.
  13. Didevan dağı — Xanlıqlar kəndi ərazisində yerləşir. VI-VII əslərə aiddir. Müdafiə xarakterli bu abidə memarlıq nümunəsi kimi ölkə əhəmiyyətli abidələr siyahısına daxildir.
  14. Baba-Dərviş yaşayış məskəniDəmirçilər kəndi ərazisindədir. Baba Dərviş yaşayış məskənində dini abidə olan 3 türbə var. Ölkə əhəmiyyətli arxeoloji abidədir.
  15. Sarvantəpə qədim yaşayış məskəni — Rayonun Çaylı kəndi ərazisində son tunc, ilk dəmir dövrünə aid olan qədim yaşayış məskəni.
  16. Sarıtəpə yaşayış yeriQazax şəhərinin cənub-şərqində yerləşən ölkə əhəmiyyətli arxeoloji abidə.
  17. Cümə məscidi — Qazax şəhərindədir. 1902-ci ildə Kəsəmənli Axund Hacı Zeynalabdin Məhəmmədəli oğlunun təşəbbüsü ilə tikilmişdir. Baş ustası mahir bənna Müzəffər Hüseynovdur.
  18. Alban Avey məbədi — Avey dağının cənub zirvəsində 992,5 m yüksəklikdədir. Məbəd V-VI əsrlərə aiddir. Ölkə əhəmiyyətli tarixi və mədəni abidədir.
  19. İsrafil ağa hamamı (1905-1907) — Qoşa günbəzli hamam olub, Qazax şəhərin mərkəzində, məscidin qarşısında yerləşir.
  20. Şıxlı insan düşərgəsiBirinci Şıxlı kəndinin yaxınlığında aşkar olunmuşdur. Aparılmış qazıntılar zamanı 1023 məmulat tapılmışdır. Burada Uzundərə, Çınqıltəpə, Acıtəpə mustye yaşayış məskənləri də aşkar edilmişdir.
  21. Əskipara məbədiAşağı Əskipara kəndi ərazisndə yerləşən məbəd V-VIII əsrlərdə tikilmişdir. Məbədin divarlarının bir neçə yerində böyük alban xaçı həkk olunub ki, bu da məbədin albanlara məxsusluğunu sübut edir. Ölkə əhəmiyyətli tarixi və mədəni abidədir.
  22. Alban məbədinin qalıqları (Kəmərli) — Qazax rayonunun Kəmərli kəndində yerləşir. Orta əsrlərə aiddir. Ölkə əhəmiyyətli arxeoloji abidədir.
  23. Atəşpərəstlər daxması (Xanlıqlar) — Qazax rayonunun Xanlıqlar (Musaköy) Köçəskər kəndləri arasında yerləşən qədim yaşayış yeridir. e.ə. VI əsrə aid ölkə əhəmiyyətli arxeoloji abidədir.
  24. Börgin Ağzı yaşayış yeri — Qazax rayonunun Daş Salahlı kəndindən Aslanbəyli kəndinə gedən yolun 500 metr qərbində yerləşir. Tunc dövrünə aid ölkə əhəmiyyətli arxeoloji abidədir.
  25. Qiyaməttəpə yaşayış yeri (Qazax) — Qazax konserv zavodunun yanında yerləşir. Eneolit dövrünə aid ölkə əhəmiyyətli arxeoloji abidədir.
  26. Boztəpə yaşayış yeri (Daş Salahlı) — Qazax rayonunun Daş Salahlı 1 kilometr şərqdə yerləşir. Son Tunc dövrünə aid ölkə əhəmiyyətli arxeoloji abidədir.
  27. Qazaxbəyli təpələriQazax rayonunun Qazaxbəyli kəndi yaxınlığında bir-birindən 250–300 m aralıda yerləşən təbii təpələr.Qazaxbəyli təpələrində 1952-ci ildə erkən Dəmir dövrünə (e.ə. 8-6 əsrlər) aid olan yaşayış yeri və qəbiristanlıq aşkar edilmişdir. Ölkə əhəmiyyətli arxeoloji abidədir.
  28. Gəmiqaya təpəsiBakı-Tbilisi avtomagistralın sağ tərəfində, Birinci Şıxlı kəndinin yaxınlığında erkən Dəmir dövrünə (e.ə. 8-6 əsrlər) aid təpə.
  29. Yeddi qardaş arxeoloji abidəsi — Dəmirçilər kəndində yerləşən arxeoloji abidə
  30. Çaylı kəndində körpü — Bu körpü Çaylı (Qazax)) kəndində yerləşir. Tikilmə tarixi son orta əsrlərə aiddir.
  31. Qatır körpüsü (Yuxarı Əskipara) - XII-XIII əsrlər — Bu körpü Əskipara çayının üzərindən atılaraq Yuxarı Əskipara kəndi yaxınlığında tikilmişdir. Yerli əhəmiyyətli tarixi və mədəni abidədir.
  32. Yeraltı yol (Yuxarı Əskipara) - (XIV əsr) — Qazax rayonunun Yuxarı Əskipara kəndində yerləşən ölkə əhəmiyyətli arxeoloji abidə.
  33. Yeraltı su kəməri (Yuxarı Əskipara) — Qazax rayonunun Yuxarı Əskipara kəndində yerləşən ölkə əhəmiyyətli arxeoloji abidə.
  34. Göyəzən dağında Yeddibürclü qala — Bu müdafiə istehkamı Qazax bölgəsinin simvolu sayılan Göyəzən dağın ətəyində yerləşir. Qalanın VIII əsrin ortalarında ərəblər, XIII əsrdə isə monqollar tərəfindən tar-mar edildiyi söylənir. Ətrafda qazıntı işləri aparılmışdır.
  35. Didivan qalası (Didivan qülləsi) — Qazax şəhərindən 5 km aralı, Xanlıqlar kəndinin qərbindəki Dədəban dağının döşündə qala. Xalq arasında qalaya Koroğlu qalası da deyilir. Güman edilir ki, qala təxminən VI-VII əsrlərdə inşa olunub. XX əsrin ortalarınadək bura ziyarətgah olub. Ölkə əhəmiyyətli tarixi və mədəni abidədir.
  36. Dördkünclü qala (Yuxarı Əskipara) — Coğas çayının sahilində ucaldılmışdır.
  37. Rus Pravoslav kilsəsi (Qazax) (1897)-(1905) — Kilsə binası Qazaxda yerləşir.

Qeyri-maddi irsi

  1. Qazaxda aşıq sənəti — Qazax folklorunun ən uca zirvələrindən biri aşıq sənəti ilə bağlıdır. Qazax aşıqlar vətəni kimi ad çıxarıb. Dərviş Mahmud, Çoban Əfqan, Miskin Həsən, Mirzə Səməd, Aşıq Məmmədyar, Aşıq Canallı Məmməd, Dərya Məhəmməd, Aşıq Avdı Avdıyev, Aşıq Kərəm, Aşıq Cəlal, Aşıq Ədalət kimi ustad sənətkarlar bu elin əsl mənəvi sərvətidir.
  2. Qazax xalçaları — Arxeoloji materiallara və yazılı mənbələrə əsasən Azərbaycanda xalçaçılıqla hələ Tunc dövründən (e.ə. II minilliyin sonu - I minilliyin əvvəllərində) məşğul olmuşlar. Qazax şəhəri və ətraf kəndləri əsrlər boyu Azərbaycanın xalçaçılıq mərkəzlərindən biri olubdur. Müxtəlif naxış elementləri və təsvirlərlə bəzədilən xovlu və xovsuz xalçalar Qazax məişətində geniş istifadə edilir. Hələ keçən əsrin əvvəlində burada yaşayan hər Azərbaycan ailəsi ildə 4-5 xalça toxuyardı. Cavan gəlinlərin özlərinə cehizlik xalçalar toxuması isə buranın qədim el adət idi.
  3. Dilbaz atı (Qazax atları) — XVIII əsrin sonu, XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda yetişdirilmiş at cinsi. Azərbaycan Respublikasında milli at cinsidir. Yerli Azərbaycan atlarının qədim cinslərindən biridir. Dilbaz atı təqribən XVIII əsrin sonu, XIX əsrin əvvəllərində yerli atların Şərq atları ilə çarpazlaşdırılması əsasında və Qarabağ cinsinin təsiri altında Qazax qəzasında yaradılmışdır. Bir az Qarabağ atlarına oxşayır. Bu şərqi minik at növü Azərbaycanın Qazax, AğstafaTovuz rayonlarında formalaşmışdır.
  4. Qazağı rəqsi — Ən qədim Azərbaycan rəqslərindən biri. Adından göründüyü kimi rəqs Qazax zonasında yaranmışdır. Fərz olunur ki, Qazağı döyüşçü rəqsidir. Onu yürüşə və hərbə gedəndə ifa edərmişlər. Rəqs nikbinlik və qəhrəmanlıq pafosu ilə yanaşı incəlik və təmkinliklərlə zəngindir. Olduqca yeyin hərəkətli, coşqun, texniki baxımdan mürəkkəb elementlərlə zəngin və solist intonasiyalı rəqsdir. Rəqs ifa olunarkən sərrast hərəkətlər və daxili qüvvənin əzəməti tələb olunur. Çox versiyalara malikdir və müxtəlif alətlərdə səslənə bilir.

Görkəmli şəxsləri

Mənbə

İstinadlar

  1. 1,0 1,1 "Rayon haqqında: Əhalisi" (az.). Qazax Rayon İcra Hakimiyyəti. İstifadə tarixi: 2015-10-18. Arxivləşdirilib.
  2. Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti, 2 cilddə, I cild. Bakı, "Şərq-Qərb", 2007.
  3. Rəşid İsmayılov. Azərbaycan tarixi, 1923.
  4. Herodot. İstoriya. "Nauka".L.1972, s.75.
  5. "Azərbaycan müəllimi", 2003, 22-28 avqust.
  6. Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixi, səh. 160. - 1994.
  7. [Олжас Сулейменов - "Аз и Я, или Книга благонамеренного читателя", 1975г.]
  8. Saltanati(Altay Memmedov)(Baki-1992)(Kiril).Pdf Altay Məmmədov "Oğuz səltənəti". 1992, səh. 151
  9. "Xural" qəzeti, 2007-ci il, 21-27 avqust
  10. "Azərbaycan" jurnalı, 1990, 2-ci sayı. səh. 162-174.
  11. S. Qasımova. III-VIII əsrlərdə Azərbaycanın etnomədəni və sosial iqtisadi tarixi, rus dilində, B. 1993, s. 45.
  12. Tofiq Hacıyev. Azərbaycan dilinin tarixi.1983, s. 27.
  13. "Azərbaycan" jurnalı, 2006-cı il, 8-ci sayı. səh. 161.
  14. Azərbaycan tarixi, 1994, s. 247
  15. f. e. n. Fazil Əliyev - Qazax etnotoponiminin kökündə digər türk tayfalarıyla yanaşı, "xəzər möhürü"nün də dayandığını etiraf etmək lazımdır.
  16. Qazax Rayonu Tarixi
  17. Erməni iddialarının "Sovet dövrü"
  18. Qazax rayonunun 7 kəndi erməni işğalı altındadır
  19. "Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi nəticəsində Qazax rayonunda hərbi təcavüzün nəticələri barədə MƏLUMAT". Qazax Rayon İcra Hakimiyyəti. İstifadə tarixi: 29 noyabr 2016.
  20. Population statistics of Eastern Europe: Ethnic composition of Azerbaijan by 1999 census
  21. Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; Qazax rayonu adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
  22. Population statistics of Eastern Europe: Ethnic composition of Azerbaijan by 2009 census
  23. "Aslanbəyli kəndindəki məscid" (az.). Qazax.net. İstifadə tarixi: 2015-10-22. Arxivləşdirilib.
  24. "Hürmələk təpəsi" (az.). Qazax.net. İstifadə tarixi: 2015-10-22. Arxivləşdirilib.
  25. Eldar Nəsibli. Aşıq Avdı Qaymaqlı anılır

Həmçinin bax

Şablon:Qazax rayonunun bələdiyyələri