Qanıxçay

Qanıxçay

Qanıxçay (gürc. ალაზანი (alazani)) – Kürün ən böyük sol qoludur. Mingəçevir su anbarına tökülür. Uzunluğu 413 km, hövzəsinin sahəsi 12.080 min km²-dir (7.325 km²-i Gürcüstanda, 4.755 km²-i isə Azərbaycanda olmaqla). Çayın 177 km-i Gürcüstan-Azərbaycan dövlət sərhəddi boyunca axır.

Ümumi məlumat

Başlanğıcını Gürcüstan ərazisində Baş Qafqaz silsiləsinin Barbala dağından (2837 m) götürür. Orta və aşağı axımı Gürcüstan ilə Azərbaycanın Balakən, Zaqatala, Qax və Şəki rayonları arasında dölət sərhədini təşkil edir. Çay Pankis dərəsindən çıxdıqdan sonra Kaxetiya düzənliyinə daxil olur və bu hissədə sol tərəfdən bir çox qollar qəbul edir. Aşağı axımında, sağ tərəfdən 100 km-dən artıq məsafədə isə heç bir qol qəbul etmir.

Azərbaycan ərazisində 90–95 km məsafədə axaraq sol tərəfdən ona Balakənçay, Katexçay, Talaçay, Qaraçay (və ya Muxaxçay) Kürmükçay və Əyriçay çayları tökülür. Qanıxçay Əyriçayın töküldüyü yerdən aşağıda, Alazan-Həftəran vadisini cənubdan əhatə edən alçaq dağlar zonasını yararaq dərin və saldırım yamaclı dar dərə ilə axır. Burada çay astanalar (kaskadlar) əmələ gətirir. Mənsəbinə 4,5 km qalmış Qanıxçay özünün ən böyük qolu olan Qabırrı çayı (İori) qəbul edir. Hazırda su anbarı həmin yerləri örtdüyü üçün Qabırrıçayı bilavasitə Qabırrıçay Mingəçevir su anbarına tökülür.

İllik axımının 30%-ni yağış, 40%-ni yeraltı və 30%-ni qar suları təşkil edir. Orta illik su sərfi 108 kub m/san -dir. Axımın 50%-i yazda, 15%-i yayda, 20%-i payızda, 15%-i isə qışda keçir. Orta illik asılı gətirmələr sərfi 290kq/san, lillənməsi isə 2636 q/m³-dir. Çayın bütün axımı boyu suvarma işlərində geniş istifadə edilir.

Qanıxçayın toponimi

Alazan. İlk dəfə Strabonun əsərində çəkilən bu ad (Strabon. XI, 3, 2) indiyədək araşdırılmamışdır. Gürcü tədqiqatçıları onun mənasını gürcü dili və başqa Qafqaz dilləri vasitəsilə açmağa təşəbbüs etsələr də nəticəsiz qalmışdır. Bu hidronimin gürcücə ala -"nəm" və zani -"yer" (əslində gürcücə "zani" sözü yoxdur, "yer" mənasında "sa" sözü vardır, lakin yer adlarında bu söz yalnız əvvəldə dura bilər: Sa-Kartvelo, Sa-İnqilo və s.) sözlərindən ibarət olması fikri ((Никонов В.А. Краткий топонимический словарь. M.1966, s.18) həqiqətdən uzaqdır. Alazan türk dillərində al -"geniş sahə", "böyük düzən", "açıqlıq" və özən - "çay" sözlərindən ibarət olmaqla Alazan vadisində çayın genişliyi ilə əlaqədardır. Bütünlükdə, Alazan "geniş çay" deməkdir. Adın danışıqda "zan" formasını kəsb etmiş özən (üzən) sözü Cənubi Azərbaycan ərazisində Qızıl-Özən çayının adında da vardır. Maraqlıdır ki, Dağlıq Altayda da bir çay məhz Alözən adının fonetik forması kimi Alazan adlanır. Qeyd etmək lazımdır ki, qədim türk dillərində özən "çay" sözü Manna (Cənubi Azərbaycan) ərazisində Urimzan çayının adında er.əv. 728-ci ilə aid assur mənbəyində çəkilir. Həmin çayı lokalizə etmək olmur. Lakin Urimzan çay adı qədim türk dillərində irim "(yay vaxtı) qurumaqda olan çayın su axan hissəsi" (126, 235) və özən "çay" sözlərindən ibarətdir. Dağlıq Altayda Biy çayının qolu Kebozan, Sibirdə Oka çayının qolu Berezan, Volqaboyunda bir çay Çeremsan, Uralda bir çay Yaruozan adlanır. Qərbi Qazaxıstanda Böyük Uzen və Kiçik Uzen adlı çaylar vardır. Göründüyü kimi, Alazan hidroniminin mənşəyi barədə fikrimiz tarixi həqiqətə əsaslanır.

Alazan çayının Azərbaycan ərazisindən axan hissəsi Qanıx adlanır. Bəzi tədqiqatçılar bu adı Səlcuq oğuzlarının Kınık tayfasının adı ilə bağlayırlar, lakin bu səhvdir. Ona görə ki, çayın adı hələ Strabon (I əsr) tərəfindən Xanes kimi qeyd olunmuşdur (Strabon, XI,32) Qanıx hidronimi Azərbaycanın şimal-qərbində və Cənubi Dağıstanda yaşayan Dağıstan dilli saxurların dilindəki xan - "çay" sözündəndir. Bu mülahizəmiz aşağıdakı faktlara əsaslanır: Albaniyada yaşamış tayfalardan biri Musa Kalankatlının "Alban tarixi" əsərində (VII əsr) Ciqb adlanır. Müəyyən etmişik ki, bu tayfa adı saxurların etnik adı olan yixbi etnoniminin fonetik formasıdır. Deməli, Cənubi Dağıstanda Saxur kəndinin adı ilə "saxur" adlanan indiki saxurların ulu əcdadlarının müəyyən hissəsi Albaniyada, indi Qanıx adlanan çayın hövzələrində məskun idi .

Mənbə

• Qanixçay

Həmçinin bax

• Azərbaycan çayları