Pestisid

Pestisid lat. "pestis" - yoluxucu xəstəlik, "sido" - öldürürəm, məhv edirəm – bitki zərərverici və xəstəliklərinə, alağa, taxıla və taxıl məhsullarına, oduncağa, pambıq məmulatları, yun, dəri, həmçinin insan və heyvanlarda təhlükəli xəstəlik yayanlara qarşı mübarizədə istifadə edilən kimyəvi maddədir.

Pestisidlər və ya kimyəvi zəhərli maddələr, kənd təsərrüfatında becərilən mədəni bitkiləri və məhsulları ziyanvericilərdən qorumaq, eləcə də bitkilərin məsuldarlığını artırmaq üçün istifadə olunur.

Tədqiqat nəticəsində məlum olmuşdur ki, hər il dünyada istehsal olunan dənli bitkilərin üçdə biri ziyanvericilər və fitopatoloji göbələklər vasitəsilə məhv olur. Bitkilərin ziyanvericiləri və xəstəlik törədənləri əsasən həşəratlar, gənələr, yumuşaq bədənlilər, nemotodlar (həlqəli qurdlar), fitopotogen göbələklər, bakteriyalar, viruslar və bitki mənşəli orqanizmlərdir. Kənd təsərrüfatının əsas ziyanvericilərindən biri də gəmiricilərdir. İnsanlar üçün təhlükəli xəstəliklər və epidemiyalar yayan ziyanverici həşəratlar və gənələrdir. Onlar malyariya, isitmə, ensefalit, vəba, taun kimi qorxulu xəstəliklərin yaranması və yayılmasında əsas rol oynayırlar. XX əsrdə bu xəstəliklərin qarşısı demək olar ki, alınmışdır. Bir sıra dərman preparatları vasitəsilə peyvəndlər aparılır, eyni zamanda kəşf olunan zəhərli kimyəvi maddələrin köməyi ilə epidemik xəstəlikləri yayan ziyanvericilər məhv edilir.

Klasifikasiyası

Kimyəvi tərkibinə görə bütün pestisidlər iki qrupa bölünür:

1. qeyri-üzvi birləşmələr;
2. üzvi birləşmələr.

Pestisidlərin ilk tətbiq dövründə yalnız qeyri-üzvi maddələrdən istifadə olunurdu: qurğuşun 2-xlorid (PbCl₂), arsen3-oksid (As₂O₃), mis duzları, florid turşusunun duzları, kükürd, sulfat turşusunun törəmələri və s. Bütün qeyri-üzvi pestisidlər bir sıra xüsusiyyətlərinə görə effektli deyillər:

• yüksək dozada təsir edirlər;
• seçici olmadığına görə bütün canlılar üçün təhlükəlidir;
• təbiətdə uzun müddət davamlı halda qalaraq istifadə olunan su hövzələrini çirkləndirməklə ekoloji mühiti korlayırlar.

Odur ki, XX əsrin 40-50-ci illərində qeyri-üzvi pestisidlər üzvi pestisidlər vasitəsi ilə əvəz olunmağa başladı. Pestisidlər istifadə məqsədinə görə aşağıdakı əsas qruplara bölünür:

• İnsektisidlər - həşəratları məhv edənlər;
• Akarisidlər - gənələri məhv edənlər;
• Nematosidlər – bitkilərdə nematod xəstəliyinin törədicisi olan girdə qurdları məhv edən preparatlar;
• Funkisidlər - bitki xəstəliklərini məhv edənlər;
• Bakterisidlər - bakteriyaları məhv edənlər;
• Virisidlər - virusları məhv edənlər;
• Herbisidlər – alaq bitkilərini məhv edənlər;
• Zoosidlər – gəmiriciləri məhv edən zəhərlər;
• Antifidinqlər - cücüləri onların qidalandığı şeydən qorxub çəkindirən maddələr;
• Molyuskosidlər - zərərli ilbizləri məhv edən maddələr.

Bitkilərin inkişafını sürətləndirən və ya ləngidən kimyəvi maddələr də pestisidlərə aid edilir. Bir sıra pestisidlər - defoliantlar və desikantlar, pambığın maşınla yığılması zamanı tətbiq edilir. Xalq təsərrüfatında herbisidlər, insektisidlər və funkisidlər daha çox istifadə edilir. Bu maddələrə tələbat ildən-ilə artdığından, yeni preparatlar kəşf edilir və onların istehsalı artıq zavodlar tərəfindən həyata keçirilir.

Həşaratlara, alaq otlarına və ziyanverici heyvanlara təsir mexanizminə görə pestisidlər bir neçə qrupa ayrılır:

• bir başqa təmas vasitəsi ilə təsir edənlər - həşaratların hər hansı orqanlarına toxunmaqla onları məhv edən zəhərlər;
• həzm sistemi vasitəsi ilə təsir edənlər - həşaratlar və digər ziyanvericilər onları qida vasitəsi ilə qəbul etdikdə eddektli təsir göstərir;
• sistemli təsir göstərənlər - bitkiləri orqanları vasitəsi ilə yayılaraq, müəyyən inkişaf mərhələsində zəhərli təsir göstərərək ondan istifadə edən ziyanvericiləri məhv edir və sonrakı inkişaf mərhələsində zəhərləyici təsiri aradan qalxır;
• fumiqant mexanizmi ilə təsir edənlər - belə pestisidlər həşaratların tənəffüs yolu ilə daxil olaraq onları məhv edir.

Alaq otları ilə mübarizədə tətbiq olunan herbisidlər:

• kütləvi təsir edənlər - belə kimyəvi maddələr bütün bitkiləri məhv edir;
• sellektiv (seçici herbisidlər) - bu maddələr bir növ bitkiləri məhv edir və digər növlər üçün təsirli deyillər.

Pestisidlərlə işləyərkən fərdi mühafizə vasitələrindən (xüsusi geyim və ayaqqabılar, respirator, əleyhqaz, qoruyucu gözlüklər və s.- dən) istifadə edilməlidir. Pestisidlərdən düzgün istifadə etmədikdə o, insana, həmçinin arıya və bitkilərin tozlanmasına kömək edən başqa cücülərə, balıqlara, quşlara, vəhşi heyvanlara, həmçinin bütün təbiətə mənfi təsir göstərir.

Pestisidlərlə şərti yüklənmə dozası

Hər hansı bir rayonda 1 ha şum sahəsinə və ya çoxillik əkinlərə, yaxud rayonun ümumi torpaq sahəsinin 1 ha-na hər il verilən pestisidlərin ümumi kütləsi.

Həmçinin bax

• Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi

Ədəbiyyat

• E. Mövsümov, L. Quliyeva. Ətraf mühitin kimyası. Ali məktəblər üçün dərslik (II nəşr). Bakı: “MBM”. 2010. səh. 184. ISBN 978-9952-29-036-3.
• Abbasov V.M., Əliyeva R.Ə., Səlimova N.Ə. və digərləri. Ekoloji kimyaya giriş. Bakı: “Maarif”. 2002. səh. 128.
• Воронцов А.И., Мозолевская Е.Г., Соколова Э.С. Технология защиты леса. М. 1991.