Cinnilər tayfası

• Çinlilər Azərbaycan türklərinin etnogenezində rol oynamış türk mənşəli tayfalardandır.Çinli tayfası Azərbaycan tarixşünaslığında ən az tədqiq olunmuş tayfalardandır.Güney Qafqazda çinlilər həm Ermənistan,həm də Gürcüstan ərazisində çinlilər III-IV əsrdən məskun idilər.Ermənistandakı çinlilər IV əsrdən xristian dinini qəbul etmişdilər.VIII əsrə qədər ermənlərin qoşunlarının başçılarının hamısı Çinli tayfasından idi.Çinlilərin əcdadı Mamiqun adlı başçının adı ilə ermənicə Mamikonian “Mamiqunlar” adını daşıyırdılar.(Q.Ə.Qeybullayev,Qədim türklər və Ermənistan,Bakı,1993) Gürcüstanda Kür çayının sahilində yaşayan çinlilər əvvələ xristian dinini qəbul etməmişdilər.Onların yaşadığı qala indi gürcü dilində Şamşvilde adlanır ki,bu da üç ox (gürcü dilində sami-üç,şvilde-ox) adının tərcüməsidir.
• “Sisakan tarixi” əsərinin müəllifi,əslən türk çinli olan Stepan Orbelian (Atasının adı Tarsancdır.Bu ad Xəzər sərkərdələrindən biri,Bizans mənbələrində adı çəkilən Tarmanc adı ilə müqayisə olunur.) yazır ki,çinlilər III əsrdə Çin-Bakurun başçılığı ilə Dəryal (türkcə dar-darısqal və yal sözlərindən ibarət olan bu ad sonralar səhvən farsca Dar-alan - Alan qapısı kimi izah edilmişdir.Halbuki heç bir mənbədə bu toponimin Daralan forması yoxdur.) keçidi vasitəsiylə Şimaldan Gürcüstana gəlmiş və gürcü çarı onları hörmətlə qəbul edərək yerləşmələri üçün Orbeti (qartal yurdu) qalasını vermişdir.Çinlilərin hakim sülaləsi bu qalada yaşadığına görə Orbeli adlanırdı.Bu sülalə min ilə yaxın hakimiyyətdə olmuş və 1117-ci ildə süqut etmişdir.Gürcülərdə XIX əsrə qədər məşhur Orbeli knyaz nəsli də öz adını türk çinlilərdən almışdı.Erməni tarixçisi N.Q.Adons yazmışdı ki,XIX əsrin əvvəllərində Gürcüstanda knyaz Orbelianlar əcdadlarını çinlilərin arasında axtarırlar və Çin-Bakuru özlərinin ulu əcdadı hesab edirlər.Orbeli (Orbelian) xan nəsli 1117-ci ildə Gürcüstanda Lori qalasını tikdirmişdilər.Lakin xristian ermənilər və gürcülər Orbelilərə qarşı mübarizə aparırdılar.Nəticədə bu xan nəslinn bir hissəsi qoşunu ilə Sisakana köçüb gəlmiş,xristian dinini qəbul etmiş,sonra da hakimiyyəti ələ almışdı.XIII əsrdə Sisakanın hakimi Stepan Orbelian idi.Onun 1290-cı ildə yazdığı “Sisakan nəslinin tarixindən” adlı əsəri qrabar dilində yazılmışdır.Bu da təbii idi.O vaxt Sisakanda (Sisakan kilsəsi Alban kilsəsinə tabe idi.Ərəb xəlifəsi isə Alban Həvvari Kilsəsi Erməni kilsəsinə tabe etmişdi.) kilsə artıq Erməni kilsəsinə tabe idi və xristian Qafqaz albanları arasında da bütün yazı-pozu qrabar (qədim erməni) dilində aparılırdı.Xristian dininə qulluq edən Stepan Orbeliani də əsərini erməni dilində yazmalı idi.(Q.Qeybullayev,Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən,Bakı,1994)