Oğuz türkləri

Oğuz türkləri

Yaşadığı ərazilər
Azərbaycan İran Türkiyə Türkmənistan Əfqanıstan İraq Özbəkistan Suriya Ukrayna Gürcüstan Moldova Rusiya ÇXR
Dili
Oğuz dil qrupu
Dini
İslam

Oğuz dilləri bu gün

Oğuz türkləri - 24 Oğuz boyundan ibarət olub, Xəzər dənizinin şərqindən Ceyhun (Amudərya) çayına qədər olan ərazidə yerləşmişdirlər. Oğuz Türkləri 950-ci ildən etibarən İslam dinini qəbul etməyə başladılar.

Oğuz adına ilk dəfə Yenisey Kitabələrində rast gəlinir.Oğuzlar Türkiyə, Balkanlar, Azərbaycan, İran, İraq və Türkmənistanda yaşayan türklərin ataları olan böyük bir türk boyudur. Oğuzlara türkmənlər də deyilir.

Oğuz sözünün kökü ilə əlaqədar müxtəlif fikirlər irəli sürülmüşdür. Sözün boy, qəbilə mənasını verən "Ox" və çoxluq əlavəsi olan "z"in birləşməsindən "Oğuz" (oxlar, qoylar) mənasında olduğu irəli sürüldüyü kimi, oyrat (haşarı, yaramaz) sözünün sinonimi olduğunu iddia edənlər də vardır. Bu söz Anadolu ləhcəsində "həlim, səlim, ciddi" mənalarında da istifadə edilməkdədir. Ərəb qaynaqlarında isə "quz" və ya "uz" şəklində keçməkdədir. İlk zamanlar İç və Dış adlarıyla iki ana qola ayrılmış olan Oğuzlar, daha sonrakı dövrlərdə, Doqquz Oğuz, Altı Oğuz, Üç Oğuz adlarında boylara da ayrıldılar. Oğuzlar iyirmi dörd boydan meydana gəlmişdir. Bunlardan on ikisi İç, on ikisi Dış Oğuz qoluna bağlı idi. Oğuz boylarının nəslinin adı Oğuz xanla bağlıdır. Oğuz xanın Gün xan, Ay xan, Ulduz xan, Göy xan, Dağ xan, Dəniz xan adlarında altı oğlu vardır. Oğuz xanın hər oğlunun da dörd oğlu olub. Oğuz xanın altı oğlundan olan 24 nəvəsi 24 Oğuz boyunu meydana gətirmişdir. Bütün dünyaya yayılan Oğuzlar məhz bu 24 boya söykənir.

Sağ qolu təşkil edən Dış Oğuzlar:

Gün-Xan

Oğulları:

-Qayı Xan: "Möhkəm, bərk" mənasındadır. Üç qitə və yeddi dənizə altı yüz ildən çox hakim olan Osmanlı sülaləsi bu boydandır.

-Bayat: "Dövlətli, neməti, bol" mənasındadır. Maraş və ətrafına hakim olan Dulqadiroğulları, İranda Qacarlar, Xorasanda Quru Bayatlar, Maku və Doğubəyazid xanları, Kərkük Türkmənlərinin çoxu bu boydandır. 1480-ci ildə “Dədə Qorqud” kitabını yazan (İslam dini dünya görüşü ilə üzünü köçürən) Təbrizli Həsən və məşhur şair Füzuli bu boydandır.

-Alka-Evli: "Hara varsa müvəffəqiyyət göstərər" mənasındadır. Türkiyə və Azərbaycandakı Alaca, Alacalılar adı daşıyan yerlər bu boyun xatirəsidir.

-Quru-Evli: "Quru otaqlı (çadırlı)" mənasındadır. Qaralayar və qurulu kimi coğrafi yer adları bunlardan qalmışdır.

Ay-Xan

Oğulları:

-Yazar: "Çox ölkəyə hakim" mənasındadır. Yabgu dövründəki Yenibənd Yabguları, Qərbi Türkistandakı Cend Əmrləri, quru-Daş deyilən Xorasan Yazarları, Axıskadan aşağı Müalicə boyundakı Azgur-Et (Azgur Yurdu) Qalası, Kürmanç Kürdlərinin Üzvün Boyu, Toroslardaki Gündüzoğulları Xanədanı bu boydandır.

-Tokar (Dögər): "Dürüp toplar" mənasındadır. Yenikəndli Vəzir Ayıdır, Harput-Diyarbəkir-Mardin hakimləri, Ardıqlılar, Sincar-Siverek, Suruç arasında hakim köhnə Caber Bəyləri, Məmluklər dövründə Hələb Döğərləri, bu günki Mardin-Urfa arasında iyirmi dörd oymaqlı Kürd Döğərləri, Xəzər Dənizi şərqindəki Saka Boyu Takharlar; Şavşatdakı Hörən qala, To-Kharis və Malatyanın Tokharis bucağı, Dağıstandakı Digor və Qars və Arpaçay sağındakı Digor qəzası bu boydan xatirədir.

-Doburka: "Ölkə almaq və xanlıq etmək" mənasındadır. Sivas şərqindəki Tödürgələr bu boydandır.

-Yaparlu: "Müşk qoxulu" mənasındadır. Zaza Çarekliler və müşk ticarəti edən Yaparu Oymağı bu boydandır. Yaparu Oymağının Ağqoyunlu və Giraylı məscidlərinin mehrab divar xərcinə bu gözəl ətriyyatdan qatdıqlarından hələ xoş iy verməkdədir. Diyarbəkir və Krımda xatirələri vardır.

Ulduz Xan

Oğulları:

-Əfşar: "Çevik və vəhşi heyvan ovuna həvəsli" mənasındadır. Hazistan Bəyləri, Konyadakı Karamanoğulları, İrandakı Əfşarlı Nadir Şah və xanədanı, Urmiya və Xorasan əfşarları bu boydandır.

-Kızık: "Qadağanda çox ciddi və qüvvətli" mənasındadır. Qaziantəp, Hələb və Ankara ətrafındakı Kızıklar, Şərq Gürcüstanda və Şirvan qərbindəki düzənliyə Kızık adını verənlər bu boydandır.

-Bəydili: "Ulular kimi əziz" mənasındadır. Xarəzmşahlar, Bəydililer, Kürmanç Badılları bu boydandır.

-Kargın: "Daşqın və doyurucu" mənasındadır. Ağqoyunlu-Dulkadiroğlu və Hələb-Hatay bölgəsindəki Kargunlar, Şərq Anadolu və Azərbaycandakı yazda əriyən qar suları ilə qopan sel və su qabarmasına da Kargın deyilməsi bu boyun adındandır.

Sol qolu təşkil edən İç Oğuzlar:

Göy Xan

Oğulları:

-Mütərəqqi: "Hər vaxt nemətlə dolu yer" mənasındadır. Ağqoyunlular sülaləsi, İzmirdən Azərbaycandakı Gəncəyə qədər Mütərəqqi adlı yerlər bu boydan gəlir.

-Peçeneq: "Yaxşı çalışqan, çalışqan" mənasındadır. Qaradəniz şimalı ilə Balkan Yarımadasına köçən və Bizanslılardan ayrılaraq Səlcuqlar tərəfinə keçən Peçeneqler, Dəclə Kürmançlarının iki ana qolundan cənubdakı Beçene Qolu, ankara-Çukurova Halep bölgələrindəki Türkmən oymaqlarından peçeneqler bu boydandır.

-Çavuldur: "Məşhur, şərəfli" mənasındadır. Türkmənistanda Manqışlak Çavuldurları, Çorum ətrafındakı Çavuldur və Anadoludakı Çovdar Türkmən oymaqları, Ərzurum və ətrafındakı Çoxundur adlı kəndlər bu boyun adından gəlməkdədir.

-Çepni: "Düşməni harada görsə döyüşüb dərhal çarpan, vuran və sürətli döyüşən" mənasındadır. Rize-Sinop arasındakı çox usta dəmirçi Çepniler və Çebiler, Kırşehir, manisa-Balıkəsir ətrafındakı və Qars ilə Van bölgələrində Türkmən Oymağı Çepniler var.

Dağ Xan

Oğulları:

-Salur: "Çatdığı yerdə qılınc və çomağı ilə iş görər" mənasındadır. Qars və Ərzurum hakimi Salur Qazan Xan Sülaləsi,Göyçə, sivas-Kaysəri hökmdarı alim və şair Qazı Burhanəddin Əhməd və Dövləti, Fars Atabəyləri, Salcuqlar, Xorasandakı təkə-Yomurt və Sarıq adlı Türkmənlərin çoxu bu boydandır.Tarixi qaynaqlara görə Salur qazanın qəbrinin Göyçə gölü yaxınlığında olması söylənilməkdədir.

-Eymur: "Çox yaxşı və zəngin" mənasındadır. Ağqoyunlu, Dulkadirli və Hələb Türkmənləri içindəki İmirlü oymaqları, Dəli ol və Tiflisdəki yaxşı xalçaçı və keçəçi Tərəkəmə Oymağı bu boydandır.

-Ala-Yundlu: "Alaca atlı, heyvanları yaxşı" mənasındadır. Yonca sözü bu boyun xatirəsidir.

-Yüregir: "Daim yaxşı iş və nizam qurucu" mənasındadır. Orta Toros və Çukurova iç oğuz türkmənlərinin çoxu, Adanadakı Ramazanoğulları bu boydandır.

Dəniz Xan

Oğulları:

-Iğdır: "İgidlik, böyüklük" mənasındadır. Bozdoğanlı Oymağı, Anadoluda yüzlərlə yer adı buraxan İğdirler, İranda böyük Kaşkay-Eli içindəki İğdirler və Iğdır adı, bu boyun xatirəsidir.

-Büğdüz: "Hər kəsə təvaze göstərər və xidmət edər mənasındadır. Dəclə Kürdləri bəyi olub, Həzrəti Peyğəmbərə elçi gedən (622-623 illəri arasında Mədinəyə çatan), Bogduz-Aman Xanədanı nümayəndəsi və Kürmançın iki ana qolundan olan Boğlular, Yenikənd-Yabgularından onuncu əsrdəki Şahməlikin Atabəyisi olan Quzulu, Hələb Türkmənlərindən Büğdüzler bu boydandır.

-Yıva: "Dərəcəsi hamısından üstün" mənasındadır. Böyük Səlcuqlu Sultanı Məlikşah (1072-1092) dövründə Suriya və Fələstini fəth edən Atsız Bəy, 12-ci əsrdə Həmədan qərbində Cəbəl bölgəsi hakimləri Berçemeoğullar, avropalıları Hələb ətrafında məğlub edən Yaruk Bəy, Güney-Azerbaycandakı Kaçarlu-Yıva Oymağı bu boydandır.

-Qınıq: "Hər yerdə əziz, möhtərəm" mənasındadır. Böyük və Anadolu Səlcuqlu dövlətləri, Orta Toroslardaki iç oğuz Türkmənləri, Ankara və Aydındakı Qınıq Oymaqları bu boydandır.

Oğuz xan

Boz oxlar

Üçoqlar

"Gün xan" Qayı Bayat Alaevli Qaraevli

"Ay xan" Yazır Döyər Dodurğa Yaparlı

"Ulduz xan" Avşar Qızıq Bəydili Qarğın

"Göy xan" Bayandur Peçeneq Çuvaldar Çəpni

"Dağ xan" Salur Ayrım Alayuntlu Yüreğir

"Dəniz xan" İğdir Büğdüz Yıva Qınıq

Onqonu Şahin

Onqonu Qartal

Onqonu Dovşancıl

Onqonu Sunqur

Onqonu Uçquş

Onqonu Çaxır

Həmçinin bax

• Oğuz dövləti

İstinadlar

• Azərbaycan Tarix Portalı: Altay Məmmədov-Kəngərlər.-Bakı: Azərnəşr, 1996.- 131 səh.