Azərbaycan dilində alınma sözlər

Dilimizdəki sözlər mənşəyinə görə iki qrupa bölünür: əsl Azərbaycan sözləri və alınma sözlər. Dilimizin lüğət tərkibindəki sözlərin böyük çoxluğu (özəlliklə say, əvəzlik və feillərin, demək olar ki, hamısı) milli mənşəli sözlərdir. Başqa xalqlarla müəyyən əlaqələr nəticəsində dilimizə çoxlu alınma sözlər də keçmişdir. Alınma sözlər iki qrupa bölünür:

1. Ərəb və fars dillərindən alınma sözlər.
2. Avropa dillərindən alınma sözlər.

Ərəb və fars dillərindən alınma sözlərin çoxu fəal ümumişlək sözlərdir və onları əsl Azərbaycan sözlərindən fərqləndirmək çətindir. Örnəyən, kitab, alim, dünya, məktəb, tələbə, şagird və başqaları. Alınma sözləri müəyyən etmək üçün əsl Azərbaycan sözləri üçün səciyyəvi olmayan xüsusiyyətləri bilmək zəruridir:

1. Sözdə iki saitin yanaşı işlənməsi: Örnәk: ailə, zəif, səadət, müəllim, sual, maaş, bədii, mətbəə və başqa.
2. Sözdə uzun tələffüz olunan saitin işlənməsi (Avropa mənşəli sözlərdə uzun tələffüz olunan sait olmur): Örnәk: aləm, məna, elan, xüsusi, səliqə və başqa.
3. Sözün "r" samiti ilə başlanması: Örnәk: rezin, rayon, rəssam, rəf, rəndə və başqa.
4. Sözdə "" samitinin işlənməsi (istər sözün əvvəlində, sonunda, istərsə də ortasında): Örnәk: janr, müjdə, əjdaha, qaraj, jurnal, montaj və başqa. Qıjı, qıjıltı kimi sözlər istisnadır.
5. Vurğusu son hecaya düşməyən sözlərin çoxu (bayaq, bildir, dünən, necə, ancaq, yalnız, sanki və s. kimi əsl Azərbaycan sözləri istisnadır): Örnək: kabel, kompüter, kalkulyator, biologiya və başqa.
6. Sözdə ahəng qanununun pozulması (ilıq, işıq, inam, ilxı, ildırım, işartı, islanmaq, tikan, elat, gedişat kimi sözlər və bəzi iki sözün birləşməsindən yaranan sözlər istisnadır): Örnәk: məktub, vəfa, ticarət və başqa.
7. Təkhecalı sözlərin sonunda eyni samitlərin işlənməsi Örnәk: sirr, həll, hiss, xətt, tibb, hədd və başqa.
8. Qoşa "y" samitli sözlərin hamısı.
9. Tərkibində "q" samitinin kar qarşılığı "k" səsi olan sözlərin çoxu Örnәk: kolxoz, klub, tank, xalq, şəfəq, əxlaq və başqa.
10. Fleksiyaya uğrayan (kökü içəridən dəyişən) sözlər: Örnək: (ərəb mənşəli sözlər) nəsr − nasir − mənsur; şəkil − təşkil − mütəşəkkil; eşq − aşiq − məşuq − məşuqə və başqa.
11. Sonu -at şəkilçisi ilə bitən sözlər: Örnək: məlumat, hesabat, mühasibat, tələbat və başqa.
12. "O" kimi yazılıb "a" kimi oxunan sözlər: Örnək: kompüter, oktyabr və başqa.
13. Ərəb və fars dillərindən alınma sözlər isə "la-, na-, bi-, ba-" ön şəkilçiləri ilə birlikdə dilimizə daxil olmuşdur (nadinc və nakişi sözləri istisna hal olaraq milli mənşəlidir): Örnək: laməkan, laqeyd, naşükür, naməlum və başqa.
14. Məktəb, təhsil, din və ilahiyyatla bağlı sözlərin çoxu da ərəb və fars dillərindən alınma sözlərdir: Örnək: məktəb, məktub, kitab, katib, dərs, tədris, mədrəsə, sinif, elm, Allah, rəbb, islam, peyğəmbər, məscid, müsəlman, inam, namaz, səcdə, ilahi, oruc, həcc, molla, axirət, cənnət, şeytan, Əkbər, Zəhra, Ömər, Cəfər, Həsən, Əli, Fatma və başqa.
15. Sözün əvvəlində iki samitin yanaşı gəlməsi də əsl Azərbaycan sözləri üçün səciyyəvi özəllik deyil. Belə sözlər, əsasən, Avropa mənşəli alınma sözlərdir: Örnək: plan, prospekt, şkaf, tramplin və başqa.
16. Dilimizdə fars dilindən keçən sözlərin əksəriyyəti poetik ifadələr və sözlərdir: Örnək: gül, bülbül, bahar, payız, dilbər və başqa.

• Rus dilindən keçmiş sözlər: samovar, paraxod, zavod, vedrə və başqa.
• Latın dilindən keçən sözlər: direktor, respublika, konstitusiya və başqa.
• Alman dilindən keçən sözlər: veksel, kurort, qalstuk, şayba və başqa.
• İngilis dilindən keçən sözlər: klub, mitinq, trolleybus, keks, futbol, rels, basketbol və başqa.

Alınma sözlərin bir çoxunun dilimizdə qarşılığı vardır. Lakin bu, nitqdə alınma sözlərdən qaçmağa əsas vermir. Alınma sözlərdən elmi, qismən də, bədii və publisistik üslublarda termin kimi istifadə etmək mümkündür. Lakin danışıqda, məişət üslubunda onlardan istifadə olunmasına ehtiyac yoxdur.

Alınma sözlərin bir çoxu nitqimizi zənginləşdirir, onu dəqiq və ifadəli edir. Lakin onlardan yerli-yersiz istifadə etmək dili korlamağa gətirib çıxarır.

Dilimizə müxtəlif dillərdən söz keçdiyi kimi, başqa dillərə də Azərbaycan sözləri daxil olmuşdur. Örnəyən, fars dilində ordu, bağ, boran, boşqab sözləri; rus dilində işlənən kərpic (ruscada kirpiç), karandaş, ütü (utyuq), sandıq (sunduk) və başqa sözlər bizim dilimizdən keçmişdir.

İstinadlar

{http://azgrammar.top/alinma-sozl-r/}

əlli

• Söz