Talışlar: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
k 188.253.234.232 tərəfindən edilmiş redaktələr geri qaytarılaraq Eminn tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu.
Teq: Geri qaytarma
Teqlər: Mobil redaktə Mobil veb redaktə
Sətir 67: Sətir 67:
*1970–ci ildə [[SSRİ]]-də talış dilində danışanların sayı ola bilsin ki, təqribən 110.000 nəfər idi.<ref>I. Introduction. — 3. Langues dans le Caucasie, de l'Asie centrale soviétique et de la Sibérie. — 3.1. Liste des langues, [https://yadi.sk/i/YbR-B9E4mrdd7 page 47]. // Composition linguistique des nations du monde. 5. L'Europe et l'URSS. Directeurs de l'edition: Heinz Kloss et Grant D. McConnell. Centre international de recherches sur le bilinguisme. Québec: Les Presses de l'Université Laval, 1984, 862 pages. ISBN 9782763770444</ref>
*1970–ci ildə [[SSRİ]]-də talış dilində danışanların sayı ola bilsin ki, təqribən 110.000 nəfər idi.<ref>I. Introduction. — 3. Langues dans le Caucasie, de l'Asie centrale soviétique et de la Sibérie. — 3.1. Liste des langues, [https://yadi.sk/i/YbR-B9E4mrdd7 page 47]. // Composition linguistique des nations du monde. 5. L'Europe et l'URSS. Directeurs de l'edition: Heinz Kloss et Grant D. McConnell. Centre international de recherches sur le bilinguisme. Québec: Les Presses de l'Université Laval, 1984, 862 pages. ISBN 9782763770444</ref>
*[[Ethnologue]] 1978–ci ildə gerçəkləşmiş IX nəşrində talış dilində danışanların sayını 20–50 min nəfəri İranda, 89 min nəfəri isə [[Azərbaycan SSR]]–də olmaqla cəmi 109 minlə 139 min arası təxmin etmişdir.<ref>III. Tableaux de statistiques. — Données multinationales, [https://yadi.sk/i/jTWy-WDVmfi4S p. 820]. // Composition linguistique des nations du monde. [https://books.google.ru/books?id=sgxxLQ9JUZoC&dq=Composition+Linguistique+Des+Nations+Du+Monde,+1984&hl=ru&source=gbs_navlinks_s 5. L'Europe et l'URSS]. Directeurs de l'edition: Heinz Kloss et Grant D. McConnell. Centre international de recherches sur le bilinguisme. Québec: Les Presses de l'Université Laval, 1984, 862 pages. ISBN 9782763770444</ref>
*[[Ethnologue]] 1978–ci ildə gerçəkləşmiş IX nəşrində talış dilində danışanların sayını 20–50 min nəfəri İranda, 89 min nəfəri isə [[Azərbaycan SSR]]–də olmaqla cəmi 109 minlə 139 min arası təxmin etmişdir.<ref>III. Tableaux de statistiques. — Données multinationales, [https://yadi.sk/i/jTWy-WDVmfi4S p. 820]. // Composition linguistique des nations du monde. [https://books.google.ru/books?id=sgxxLQ9JUZoC&dq=Composition+Linguistique+Des+Nations+Du+Monde,+1984&hl=ru&source=gbs_navlinks_s 5. L'Europe et l'URSS]. Directeurs de l'edition: Heinz Kloss et Grant D. McConnell. Centre international de recherches sur le bilinguisme. Québec: Les Presses de l'Université Laval, 1984, 862 pages. ISBN 9782763770444</ref>
*[[1989]]-cu ildə aparılan siyahıyaalınmada Azərbaycanda 21.169 nəfər özünü talış adlandırdı.<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=7 Всесоюзная перепись населения 1989 года.]</ref>
*[[1989]]-cu ildə aparılan siyahıyaalınmada Azərbaycanda 21.169 nəfər özünü talış adlandırdı.<ref> 60 yaşdan yuxarı talış ? 60 yaşdan aşağı türk olaraq qəbul edilir. .Bu rəsmi olaraq belədir.[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=7 Всесоюзная перепись населения 1989 года.]</ref>
*27 yanvar - 3 fevral 1999-cu ildə aparılmış siyahıyaalınma zamanı [[Azərbaycan Respublikası]]nda 76.841 nəfər etnik talış qeydə alınmışdır.
*27 yanvar - 3 fevral 1999-cu ildə aparılmış siyahıyaalınma zamanı [[Azərbaycan Respublikası]]nda 76.841 nəfər etnik talış qeydə alınmışdır.
*13- 22 aprel [[2009]]-cu il siyahıyaalınmasına əsasən Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları olan etnik talışların sayı 111.996<ref>{{cite web |url=http://data.un.org/Data.aspx?d=POP&f=tableCode:26 |archiveurl=https://yadi.sk/i/Ivli0HfjmVh7x |archivedate=2015-12-26 |title=Population by national and/or ethnic group, sex and urban/rural residence: Azerbaijan (2009; All population; Both Sexes) |author=The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan |date= |work= |publisher=United Nations Statistics Division |accessdate=2015-12-26 |language=en }}</ref> nəfər, ana dili talış dili olanların sayı isə 68.689<ref name="Population by language, sex and urban/rural residence">{{cite web |url=http://data.un.org/Data.aspx?d=POP&f=tableCode:27 |archiveurl=https://yadi.sk/i/zZw9cfwTmVgSx |archivedate=2015-12-26 |title=Population by language, sex and urban/rural residence: Azerbaijan (2009; All population; Both Sexes) |author=The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan |date= |work= |publisher=United Nations Statistics Division |accessdate=2015-12-26 |language=en }}</ref> nəfərdir.
*13- 22 aprel [[2009]]-cu il siyahıyaalınmasına əsasən Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları olan etnik talışların sayı 111.996<ref>{{cite web |url=http://data.un.org/Data.aspx?d=POP&f=tableCode:26 |archiveurl=https://yadi.sk/i/Ivli0HfjmVh7x |archivedate=2015-12-26 |title=Population by national and/or ethnic group, sex and urban/rural residence: Azerbaijan (2009; All population; Both Sexes) |author=The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan |date= |work= |publisher=United Nations Statistics Division |accessdate=2015-12-26 |language=en }}</ref> nəfər, ana dili talış dili olanların sayı isə 68.689<ref name="Population by language, sex and urban/rural residence">{{cite web |url=http://data.un.org/Data.aspx?d=POP&f=tableCode:27 |archiveurl=https://yadi.sk/i/zZw9cfwTmVgSx |archivedate=2015-12-26 |title=Population by language, sex and urban/rural residence: Azerbaijan (2009; All population; Both Sexes) |author=The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan |date= |work= |publisher=United Nations Statistics Division |accessdate=2015-12-26 |language=en }}</ref> nəfərdir.

17:26, 17 iyun 2020 tarixindəki versiya

Talışlar
tal. Tolışon
fars. مردم تالش‎
Ümumi sayı
229 300.[1]
Yaşadığı ərazilər
İran İran 152 000 (2018)[2]
Azərbaycan Azərbaycan 112 000 (2009)[3]
Rusiya Rusiya 2529 (2010)[4]
Qazaxıstan Qazaxıstan 691 (1999)[5]
Ukrayna Ukrayna 133 (2001)[6]
Qırğızıstan Qırğızıstan 32 (1999)[7]
Belarus Belarus 11 (2009)[8]
Estoniya Estoniya 6 (2001)[9]
Dili

Talış dili, Azərbaycan dili, Fars dili

Dini

İslam , Zərdüştlük 

[10]
Qohum xalqlar

tatlar, giləklər, mazandaranlılar

Talışlar — Azərbaycan Republikasının cənub-şərqində, əsasən Lənkəran[3], Astara[3] , Lerik[3] və qismən Masallı[3] rayonunda, eləcə də İranın şimalında, əsasən Gilan ostanının Astara şəhristanı, Fumən şəhristanı, Şəft şəhristanı, Rudbar şəhristanı və az sayda Ərdəbil ostanının Nəmin şəhristanının Ənbəran bəxşində yaşayan xalq. Özlərini "tolış" və ya "tulış" adlandırırlar. Antropologiya baxımından böyük avropoid irqinin Balkan-Qafqaz irqinin Ön Asiya variantına daxildir. Ana dilləri talış dilidir.

Azərbaycan və İrandan sonra ən çox Rusiyada yaşayırlar.

Tarixi

border=none Əsas məqalə: Talış tarixi
Midiya dövlətinin ilkin yaranma ərazisi ellinizm dövründə Kiçik Midiya və ya Atropatena adlanırdı (müəllif: fransız kartoqraf Adrien-Hubert Brué (1839)

Talışların ulu əcdadları Kadusilər hesab edilir[11][12][13]. Bu mülahizəni irəli sürməyə əsas verən yeganə fakt isə Kadusi tayfasının yaşadığı ərazinin bir hissəsində hazırda talışların yaşamasıdır.[14]

Strabon, Herodot, Plutarx, Dionis (eramızın II əsr tarixçisi) kimi tarixçilərin qeydlərində Kadusilərin adlarına rast gəlmək mümkündür.[15] Bu və digər müəlliflərin sitatlardan nəticəyə gəlmək olurki, Kadusiya şərq və cənub-şərqdən Xəzər dənizinə və Amardların diyarına, cənub və qərbdən Midiya Atropatenasına və şimaldan Arran və Albaniya torpaqlarına qovuşurdu.[16].

İranın keçmiş ərazi-inzibati bölgüsünə görə, talışlar Xəmsəyi-Təvaliş adlanan beş rayonda əhalinin böyük əksəriyyətini təşkil edir. Bunlar, Kərgəkrüd, Əsalem, Talış-Dolab, Şandərmin və Masaldır.

Sayları

2009-cu il ümumölkə əhali siyahıyaalınmasının rəsmi yekunlarına əsasən talışlar Azərbaycanda yaşayan de-fakto üçüncü, de-yuri isə dördüncü azsaylı etnik qrupdur. Azərbaycanda hazırda tədris proqramında talış dili öyrənilən 248 məktəb fəaliyyət göstərir. Bu məktəblərin ibtidai siniflərində həftədə iki dəfə talış dili tədris edilir. Bu məktəblərdə 1 716 sinif vardır ki, onlardan 248-i ibtidai sinifdir. Məktəblərdə ümumən 29 120 şagird təhsil alır.[mənbə?]

Rəsmi statistika

  • 1897-ci il siyahıyaalmasına əsasən Lənkəran qəzasında ana dili talışca olan 34.991 nəfər əhali yaşayırdı.[17]
  • 1926-cı ildə etnik kökənə görə aparılmış siyahıyaalınmaya əsasən Azərbaycanda 77.323 nəfər (Bütün keçmiş SSRİ-də ana dilinə görə 80.624 nəfər, Azərbaycan SSR-də 80.600 nəfər) talış yaşamışdır.[18] (Bu zaman SSRİ vətəndaşı olan və onun ərazisində yaşayan talışlarıın mütləq əksəriyyəti Azərbaycanda yaşayırdı).
  • 1939-cu ildə aparılmış siyahıyaalınma isə Azərbaycanda 87.510 nəfər talışın yaşadığını göstərmişdi.[19] (Bu zaman bütün keçmiş SSRİ-da qeydə alınmış etnik talışların sayı 88.026[20] nəfər, talış dilində danışanların sayı isə 95.825[21] nəfər olmuşdur.)
  • 1959-cu ildə aparılmış rəsmi siyahıyaalınmada Azərbaycanda 85 nəfər talış qeydə alındı.[22] (Bütün keçmiş SSRİ-də 162 nəfər talış qeydə alınmışdı[23]; 10.5 min nəfər ana dilini talış dili olaraq göstərmişdi[24])
  • 1970 və 1979-cu illərdə aparılmış siyahıya almalarda talışlar azərbaycanlı olaraq siyahıya alınmışdılar.[25]
  • 1970–ci ildə SSRİ-də talış dilində danışanların sayı ola bilsin ki, təqribən 110.000 nəfər idi.[26]
  • Ethnologue 1978–ci ildə gerçəkləşmiş IX nəşrində talış dilində danışanların sayını 20–50 min nəfəri İranda, 89 min nəfəri isə Azərbaycan SSR–də olmaqla cəmi 109 minlə 139 min arası təxmin etmişdir.[27]
  • 1989-cu ildə aparılan siyahıyaalınmada Azərbaycanda 21.169 nəfər özünü talış adlandırdı.[28]
  • 27 yanvar - 3 fevral 1999-cu ildə aparılmış siyahıyaalınma zamanı Azərbaycan Respublikasında 76.841 nəfər etnik talış qeydə alınmışdır.
  • 13- 22 aprel 2009-cu il siyahıyaalınmasına əsasən Azərbaycan Respublikasının vətəndaşları olan etnik talışların sayı 111.996[29] nəfər, ana dili talış dili olanların sayı isə 68.689[30] nəfərdir.

Məskunlaşdıqları ərazilər

Talışlar Azərbaycanın Xəzəryanı cənub şərqində, Lənkəran iqtisadi rayonuna daxil olan bölgələrdə, əsasən Astara, Lənkəran, və qismən Masallı, Lerik rayonlarında, eləcə də İranın şimalında Gilan ostanında əsasən Talış şəhristanında, Rizvanşəhr şəhristanında [34], Masal şəhristanında, az sayda Astara şəhristanında, Fumən şəhristanında və Ərdəbil ostanının Nəmin şəhristanının Ambaran bəxşində yaşayırlar.

Dilləri

Talış ləhcələri
Dağ Talışı XIX əsr

Əsas məqalə: Talış dili

Talışlar talış dilində danışırlar.[35] Talış dili Hind-Avropa dillərinin Hind-İran qoluna daxildir. Talış dili fars, tat, kürd, tacik, osetin, puştu, dəri, beluc və s. dillərinə daha yaxındır. Slavyan (rus, belorus, Ukrayna, çex, polyak və s.), baltik (Litva, latış), alman, ingilis, isveç və s.) dilləri ilə uzaq qohumdur.[36]

Talışlarla çox yaxın dildə danışan və etnik olaraq müəyyən mütəxəssislər tərəfindən gah talışlara, gah da tatlara aid edilən kiçik etnik qruplar:

  • Qozarxani – Qəzvin ostanında Qəzvin şəhərinin şimal-qərbində Qozarxan bölgəsində, Tehran ostanının Şimiranat şəhristanının Təcriş şəhərində məskunlaşıblar .[37]
  • İştehardi – Tehran ostanının Kərəc şəhristanının İştehard bəxşində məskunlaşıblar.[38]
  • Alviri və Vidari – Mərkəzi ostanın Savə şəhristanında Savə şəhəri yaxınlığında Alvir və Vidar kəndlərində yaşayırlar .[39]
  • Xuruş Rüstəmi – Ərdəbil ostanının Xalxal şəhristanının Xuruş Rüstəm bəxşində bəzi kəndlərdə məskunlaşıblar .[40]
  • Razacerdi – Qəzvin ostanında Razacerd kəndində məskunlaşıblar .[41]
  • Rudbari – Gilan ostanının Rudbar şəhristanında bir neçə kənddə məskunlaşıblar .[42]
  • Şahrudi – Ərdəbil ostanının Xalxal şəhristanının Şahrud bəxşinin Kulur , Şal və Lard kəndlərində yaşayırlar .[43]
  • Tarımi – Zəncan ostanının Tarım şəhristanının Hazarrud və Siavarud kəndlərində yaşayırlar .[44]
  • Takistani – Ərdəbil ostanının Xalxal şəhristanında , Zəncan ostanının Tarım şəhristanında , Qəzvin ostanının Takistan şəhristanında (Xaraqan və Ramand kəndlərində) , Mərkəzi ostanın Savə şəhristanında bəzi kəndlərdə məskunlaşıblar .[45]
  • Kerengani – Şərqi Azərbaycan ostanının Culfa şəhristanının Dizmar bəxşinin Kerengan kəndində və Hasanlu bəxşində bir neçə kənddə qarışıq ailələrdə yaşayırlar .[46]
  • Kacali – Ərdəbil ostanının Xalxal şəhristanın Kağız Künan bəxşinin Kacal kəndində yaşayırlar .[47]

Dinləri

Talışların əksəriyyəti ənənəvi olaraq şiə müsəlmanıdır. İranda yaşayan talışların bir qismi sünnidir.

İstinadlar

  1. ↑ "Talysh, Talish :: Joshua Project". İstifadə tarixi: 13 march 2018. Arxivləşdirilib.
  2. ↑ "Talysh, Talish in Iran :: Joshua Project". İstifadə tarixi: 13 march 2018. Arxivləşdirilib.
  3. ↑ 1 2 3 4 5 6 "Ethnic composition of Azerbaijan by 2009 census — Population statistics of Eastern Europe". İstifadə tarixi: 20 mart 2015.
  4. ↑ Портал "Всероссийская перепись населения 2010 года" - Окончательные итоги Всероссийской переписи населения 2010 года: Национальный состав населения Российской Федерации
  5. ↑ 26.02.1999 census of Kazakhstan
  6. ↑ Ukrayna Respublikası Statistika Komitəsi: 5-14 dekabr 2001-ci il siyahıya alması
  7. ↑ 24.03.1999 census of Kyrgyzstan
  8. ↑ Национальный статистический комитет Республики Беларусь. "Ethnic composition: 2009 census" (rus). pop-stat.mashke.org. 2016-01-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-01-14.
  9. ↑ [1]
  10. ↑ Clifton/Deckinga/Lucht/Tiessen (2005), "Sociolinguistic Situation of the Talysh in Azerbaijan". SIL Electronic Survey Reports 2005. p. 5
  11. ↑ G. Asatrian, H. Borjian. Talish//Talish and the Talishis. Iran and the Caucasus, 2005, vol.9.1
  12. ↑ Ahmad Kasravi, Kārvand-e Kasravi, ed. Yahyā Dokā, Téhéran, 1973. с. 283-288
  13. ↑ Алиев И., Гошгарлы Г. Юго-Запад Прикаспия в древности и эпоху средневековья Толыши сядо, 1993. с. 4
  14. ↑ "Tofiq Əzizov. Talışların əcdadı kimdir ?". avrasiya.info. İstifadə tarixi: 4 oktyabr 2015. Arxivləşdirilib.
  15. ↑ Tofiq Əzizov. Kadusilər kimin əcdadıdır?
  16. ↑ Əli Əbdoli. "Kadusların tarixi" Tehran 2002 s. 7
  17. ↑ [2]
  18. ↑ перепись населения 1926 года.
  19. ↑ Всесоюзная перепись населения 1939 года.
  20. ↑ Всесоюзная перепись населения 1939 года. Национальный состав населения по республикам СССР
  21. ↑ Российская академия наук, Научный совет по исторической демографии и исторической географии, Институт Российской истории, Управление статистики населения госкомстата. Всесоюзная перепись населения 1939 года: Основные итоги, под редакцией Ю́рия Алекса́ндровича Полякова. Москва, издательство Наука, стр. 82
  22. ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года.
  23. ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года.
  24. ↑ "The Talysh (or the Talishi)" (ingilis). www.eki.ee. 2016-06-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-06-17.
  25. ↑ Талыши - Большая Советская Энциклопедия, БСЭ
  26. ↑ I. Introduction. — 3. Langues dans le Caucasie, de l'Asie centrale soviétique et de la Sibérie. — 3.1. Liste des langues, page 47. // Composition linguistique des nations du monde. 5. L'Europe et l'URSS. Directeurs de l'edition: Heinz Kloss et Grant D. McConnell. Centre international de recherches sur le bilinguisme. Québec: Les Presses de l'Université Laval, 1984, 862 pages. ISBN 9782763770444
  27. ↑ III. Tableaux de statistiques. — Données multinationales, p. 820. // Composition linguistique des nations du monde. 5. L'Europe et l'URSS. Directeurs de l'edition: Heinz Kloss et Grant D. McConnell. Centre international de recherches sur le bilinguisme. Québec: Les Presses de l'Université Laval, 1984, 862 pages. ISBN 9782763770444
  28. ↑ 60 yaşdan yuxarı talış ? 60 yaşdan aşağı türk olaraq qəbul edilir. .Bu rəsmi olaraq belədir.Всесоюзная перепись населения 1989 года.
  29. ↑ The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan. "Population by national and/or ethnic group, sex and urban/rural residence: Azerbaijan (2009; All population; Both Sexes)" (ingilis). United Nations Statistics Division. 2015-12-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-12-26.
  30. ↑ The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan. "Population by language, sex and urban/rural residence: Azerbaijan (2009; All population; Both Sexes)" (ingilis). United Nations Statistics Division. 2015-12-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-12-26.
  31. ↑ Этно Кавказ - Население кавказа: Население Азербайджана
  32. ↑ Population statistics of Eastern Europe :Azerbaijan Republic population and housing census of 1999
  33. ↑ 27.01.1999 census of Azerbaijan
  34. ↑ Guilan Portal: Rezvanshahr
  35. ↑ Большая Советская Энциклопедия. Талыши. - “Говорят на талышском языке; в СССР почти все талыши знают также и азербайджанский язык.”
  36. ↑ "Talış dilinin leksikası", Ə.Əliyev, E.Mirzəyev.
  37. ↑ Gozarkhani
  38. ↑ Eshtehardi
  39. ↑ Alviri-Vidari
  40. ↑ Koresh-e Rostam
  41. ↑ Razajerdi
  42. ↑ Rudbari
  43. ↑ Shahrudi
  44. ↑ Taromi, Upper
  45. ↑ Takestani
  46. ↑ Karingani
  47. ↑ Kajali

Xarici keçidlər

Həmçinin bax

 Etnik qrup ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.


—

Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Talışlar&oldid=5187481"