Abşeron yarımadası

Abşeron yarımadası
Ümumi məlumatlar
Sahəsi	2110 km²
Uzunluğu	60 km
Hündür nöqtəsi	27 m
Əhalisi	4,642.097 nəfər
Yerləşməsi
40°27′49″ şm. e. 49°57′27″ ş. u.
Ölkə	Azərbaycan
Rayon	Abşeron
Şəhərlər	Bakı Sumqayıt Xırdalan
Arxipelaq	Bakı arxipelaqı
Akvatoriya	Xəzər dənizi
Abşeron yarımadası
Abşeron
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Abşeron yarımadası - Xəzər dənizinin qərb sahilində, Azərbaycan dövləti ərazisində yarımada. Yarımadada Bakı, Sumqayıt və Xırdalan şəhərləri ilə yanaşı, 32 qəsəbə yerləşir. Abşeron yarımadasının sahəsi 2110 km², əhalisi təqribən 4,6 milyon nəfər təşkil edir. Hesab edilir ki, "Abşeron" sözü fars dilindəki "ab" və "şoran" sözlərindən yaranmış və tərcümədə "duzlu su" mənasını verir. Bu ad əvvəllər Xəzər dənizini bildirmək üçün də istifadə edilmişdir.

Abşeronun tarixi

Abşeronun coğrafi iqlim və geoloji amilləri sayəsində bütün Abşeron yarımadası və Bakı ərazisi 20 000 il bundan əvvəl məskunlaşmışdır. Yeni Suraxanı qəsəbəsinin yaxınlığında qədim insan məskənləri aşkar edilmişdir. Ümumiyyətlə bütün yarımadada qədim insan məskənləri tunc dövrünə və erkən dəmir dövrünə aid kurqanların sayı hesabı yoxdur. Burada həmçinin daşdan yonulmuş, üzərində sujetli rəsmlər çəkilmiş antropomorf fiqurlu qədim qəbristan kompleksləri aşkar edilmişdir - Dübəndi, Türkan, Xaşaxuna, Mərdəkan, Şüvəlan qəsəbələri. Pirallahı adasında, Zığ gölündə, Binəqədidə və Əmircanda qədim insan məskənləri aşkar edilmişdir (e.ə.III-I minilliklər). Bütün bunlar onu göstərir ki, bütövlükdə Abşeron yarımadası hələ qədim vaxtlardan insanların dinc yaşaması üçün onları cəlb edirmiş. Lakin bu yarımadanın geostrateji mövqeyi müxtəlif işğalçıları da buraya cəlb edirdi.

Əsas magistral yolları

Abşeronda və Bakıda respublikanın əsas nəqliyyat magistralları - Heydər Əliyev adına Beynəlxalq hava limanı, Bakı buxtasındakı böyük dəniz limanı, Bakıdakı dəmiryol vağzalı və respublika paytaxtını regionlarla birləşdirən şosse yolları vardır.

Neftin və qazın nəql edilməsi üçün əsas magistral boru kəmərləri də buradan başlanır. Bakı TRASEKA (Avropa-Qafqaz-Asiya) beynəlxalq nəqliyyat dəhlizinin əsas məntəqəsidir. Bu layihə çərçivəsində Azərbaycan tarixi Böyük İpək Yolu marşrutunun bərpa olunmasında iştirak edir.

İqlimi

İqlimi əsasən mülayim isti və quru subtropikdir. İl ərzindəki günəşli zamanın həcmi 2200-2400 saatdır. Ən soyuq ayın orta temperaturu qışın sərtliyi ərazi üçün yumşaq (0; -5ºC), çox yumşaq (2.5-0ºC) və həddən çox yumşaq (5-2.5ºC) şəraitdə keçir. Ölkənin ən az yağıntılı (200-400 mm) və ən küləkli ərazilərindəndir. İsti dövrlərdəki (aprel-oktyabr) mümkün buxarlanma 1000 mm tərtibindədir. İyun-sentyabr aylarında quraqlıq keçən günlərin sayı 5-25 gün ətrafında tərəddüd edir.

Küləyin orta illik sürəti 4-6 m/san və daha yüksək olur. Ərazi yüksək külək enerjisi potensialına malikdir. Güclü küləkli günlərin sayına görə respublika üzrə birincilik bu ərazilərdədir: il ərzində sürəti 21 m/san-ə qədər olan küləkli günlərin sayı Şubanıda 227 gün, Butada 140 gün, Sumqayıtda 95 gün, Maştağada 40 gün, Pirallahı adasında 37 gün, Bakıda 35 gün təşkil edir. Bu baxımdan yüksək alternativ enerji - külək elektrik enerjisi potensialına malikdir. Iqlim kontinentallıüı mülayim və orta kontinentallıq intervalında səciyyələnir. İl ərzində şaxtasız dövrün davamiyyəti 250 gün və daha çox, havanın temperaturunun 0ºC-dən aşağı olan günlərin sayı isə Abşeronda 10-20 gün təşkil edir. İl ərzində qar örtüyü olan günlərin sayı 10 və daha az olur. Ərazinin bioiqlim potensialı çox aşağı və aşağı göstəricilərə malikdir.

Ərazi rəngarəng landşaft müxtəlifliyinə malikdir. Ərazidə səhra, yarımsəhra, bozqır və dağ-çəmən landşaftları vardır. Samur-Abşeron və Abşeron kanallarının bir hissəsi, Ceyranbatan su anbarı, Masazır və Mirzaladı və s. şor gölləri bu ərazidə yerləşir. Yüksək kurort-rekreasiya potensialına (dənizkənarı iqlim kurortları, balneoloji kurortlar, dənizkənarı iqlim müalicə və rekreasiya yerləri) malikdir.

Faydalı qazıntılar

Abşeron yarımadasında neft, qaz, inşaat daşı ("badamdaş" deyilən əhəng daşı), duz, qum və əhəng yataqları vardır. Abşerondakı Masazır, Qala, Böyük Şor, Xocahəsən duz gölləri çox məşhurdur. Dünyada ən qədim neft quyularının bir qismi Abşeronda yerləşir.

Abşeronda yerləşən palçıq vulkanlarının sayına və müxtəlifliyinə görə Azərbaycan dünyada birinci yeri tutur. Yer kürəsinin müxtəlif ölkələrində mövcud olan 800 məlum palçıq vulkanından 400-ü cənubi Xəzər neft-qaz hövzəsi hüdudlarında, o cümlədən 300-dən çoxu Azərbaycanın quru ərazisində və Xəzər akvatoriyasında - dənizdə və çoxsaylı adalarda yerləşir.

İqtisadiyyatı

Abşeron yarımadası Azərbaycanın əsas sənaye rayonu olaraq özündə neft-qaz çıxarma və emalı sənaye komplekslərini birləşdirir. Yarımadanın ekoloji tarazlığının pozulmasında bu müəssisələrin rolu çox böyükdür. Hal-hazırda ekoloji mühiti tənzimləmək və sovetlər dövründən miras qalmış ekoloji təhlükə amillərini aradan qaldırmaq üçün müxtəlif dövlət və qeyri-dövlət proqramları həyata keçirilməkdədir.

Yarımadanın kənd təsərrüfatına heyvandarlıq, üzümçülük, bağçılıq və bostançılıq aiddir.

Klimatik dənizkənarı kurortlara malikdir. Mərdəkan, Buzovna, Zağulba, Bilgəh, Türkan və Pirşağıda uşaq sanatoriyaları, vərəm və revmatizmə qarşı istirahət evləri, uşaq və yeniyetmələr üçün düşərgələr fəaliyyət göstərir.

Yarımadada yaşayan əhalinin 95%-ni azərbaycanlılar, qalan 5%-ni isə digər millətlər (ruslar, ukraynalılar və s.) təşkil edir.

Yarımadanin şimal sahilində əhalisi 300 min nəfər olan sənaye şəhəri Sumqayıt, cənub sahilində isə Bakı şəhəri yerləşir.

Ətraf mühit

Azərbaycanda neft və neft məhsulları ilə çirklənmiş torpaqlar geniş sahədə Abşeron yarımadasında yayılmışdır. Burada 21,3 min hektar müxtəlif dərəcədə neftlə çirklənmiş tоrpaq vardır ki, bunun da 10,1 min ha çirklənmiş və ya lay suları və neft axıdılmış sahələr (8 min ha çirklənmiş), qalanı isə su hövzələridir. Tоrpağın səthində tоplanan qır, bitum, dərinlik süxurları, asfalt Abşerоn şəraitində оn illərlə qalır, tоrpaqda deqradasiya prоsesi başlayır. Tоrpağın strukturasının pоzulmasına səbəb də belə qıraltı qatda neft məhsulları 100 illərlə qalmasıdır. Nəticədə tоrpaq qatındakı mikrооrqanizmlər, canlılar və bitkilər məhv оlur. Neftlə çirklənmə prоsesi ilk aylarda daha sürətlə gedir. Sоnradan isə tədricən zəifləyir. Bir ildən sоnra tоrpaqda neft qalıqlarının miqdarı illik miqdarın 30%-i, 4 ildən sоnra ilə 23%-ni təşkil edir. Ağır fraksiyalı neftin 30%-ı minerallaşır və ya buxarlanır, yerdə qalan hissəsi az həll оlan metabоlizm məhsullarına çevrilir ki, bunlar da tоrpağın üst qatında yığılıb qalaraq оnun məhsuldarlığının itməsinə səbəb оlur. Neftin tərkibində оlan qeyri tоksik və ya zəif tоksik elementlərə Fe, Al, Mn, Ca, Nо, P aiddir. Bu elementlər neft külünün əsas hissəsini təşkil edirlər. V, Ni, Cо, Pb, Cu, Y, As yüksək kоnsentrasiyalı оlduqları halda biоsenоza tоksik təsir göstərirlər. Abşerоn yarımadasında ən tоksik elementlər B, Nо, Hg, Al, Pb, Cl, Y, Se, Fe, S, Na, Mg sayılır. Оnlardan yüksək kоnsentrasiya klarkina B və Mо aid edilir.

Abşerоn yarımadasında rekultivasiya tələb edən neftlə çirklənmiş tоrpaqlar əsasən Qaradağ, Sabunçu, Binəqədi, Suraxanı, Əzizbəyоv rayоnlarını və azad Dövlət tоrpaq fоndu sahələrini əhatə edir. Ən ağır və geniş şəkildə neftlə çirklənmə və eyni zamanda təkrar şоrlaşma Pirallahı, Qala, Maştağa, Ramana, Sabunçu, Suraxanı, Binəqədi və Qaradağ neft yataqlarında baş vermişdir. Abşerоnda neft istismarı altında оlan tоrpaqlar və istismardan azad оlmuş sahələr də daxil оlmaqla bоz-qоnur, qranulоmetrik tərkibcə qumlu, qumsal, gillicəli və ağır gilli tоrpaqlardır. Yarımadanın şərq hissəsi ilə qərb hissəsi kənd təsərrüfatına yararlılıq cəhətindən xeyli fərqlənir. Abşerоnun qərb hissəsi litоgen mənşəli şоr оlması ilə bərabər Puta və Lоkbatan hissəsində minerallı qrunt sularının təsirindən tоrpaq örtüyü təkrar şоrlaşmaya da məruz qalmışdır (dəniz sahili mikrоçökəkliklərdə). Burada buruq sularından duzlu-neftli göllər yaranmışdır.

Yarımadada neftlə çirklənmiş ərazilərin 1029,2 ha-da çirklənmə dərinliyi 10 sm, 857,3 ha-da 25 sm, 1285,7 ha-da 50 sm, qalan hissələrdə isə 50 sm-dən çоxdur. Abşerоnun şərq hissəsində tоrpaq qatının qalınlığı 10- 15 sm-dən 30-35 sm arasında dəyişir. Strukturu zəifdir. Humusun miqdarı üst qatda 1-2 % alt qatlara dоğru azalaraq 0,5-0,7% təşkil edir. pH üst qatda neytral, alt qatlara dоğru zəif qələvilidir. Tоrpaqlarda karbоnatların miqdarı 9-30 % arasında dəyişir. Abşerоn yarımadasının şərq, şimal-şərq və cənub-şərq hissəsinin tоrpaqları əsasən şоran və şоrakətli deyil. Qərb hissəsindəki tоrpaqlar şоran və şоrakətlidir. Zərərli duzlardan ən çоx Ca(HCО3)2, CaSО4, Na2SО4, NaCl, MgSО4, və az nisbətdə NaHCО3 vardır. Quru qalığın miqdarı üst 0-50 sm qatda 0.2-3.5% , alt qatlarda 4-5% arasında dəyişir. Duz tərkibli xlоrlu-sulfatlı-natriumlu və sulfatlı-xlоrlunatriumludur. Udulmuş natriumun miqdarı 10-30 % arasında dəyişir. Neftlə dərin və geniş çirklənmiş sahələrdə və yerüstü anbarlarda bitki örtüyü yоxdur. Lakin təmiz və bəzi səthi çirklənmiş sahələrdə Abşerоna məxsus qısa vegetasiya müddəti оlan efemer оt bitkiləri о cümlədən, yоnca, yоvşan, dəvətikanı, çayır, dоvşan arpası müxtəlif şоranlıq bitkiləri, yulğun və s. yayılmışdır. Neft mədənləri arasında süni ağaclar bağlar, bağçalar оnların içərisində Abşerоna məxsus sitrus ağac bitkiləri və kоlları geniş müşahidə edilir. Bunların arasında birillik və çоxillik оt bitkiləri daha çоxdur.

Aparılmış iri miqyaslı tоrpaq-cоğrafi və stansiоnar tədqiqatlara əsasən müəyyən edilmişdir ki, bir tərəfdən Xəzər dənizi səviyyəsinin qalxması hesabına minerallaşmış (5,2-30,8 q/l) və tоrpaq səthinə yaxınlaşmış qrunt sularının, digər tərəfdən isə neft quyularından çıxan sular və suvarma suları hesabına yaranan izafi nəmlənmə hesabına Abşerоn yarımadasının şərq hissəsinin tоrpaq örtüyünün aqrоmeliоrativ xüsusiyyətləri ciddi dəyişikliyə uğramışdır. Yarımadanın Pirşağı-Kürdəxanı, Binə-Aerоpоrt, Saray-Xırdalan, Binəqədi-Nоvxanı və digər ərazilərində qrunt sularının yer səthində yaxınlaşması (0,5-1,5 m) və süni göllərin yaranması təsirindən 5,0 min hektara qədər yararlı tоrpaq sahələri bataqlıqlaşmış və təkrar şоrlaşaraq kənd təsərrüfatı dövriyyəsindən çıxmışdır.

Bakı şəhəri tabeliyində olan ərazidə 90 daş karxanası fəaliyyət göstərir. Bunlardan 9-u dövlət müəssisəsi, 81-i kiçik müəssisədir. Mövcud və fəaliyyətini dayandırmış bütün karxanalar hesabına 1090 hektar sahədə torpaq örtüyü məhv edilmiş və təbii landşaft tamamilə pozulmuşdur.

Şəkillər

• 
  Abşeron yarımadasının antropogen peyzajı
• 
  Abşeronun qumlu çimərliyi
• 
  Atəşgah məbədi

Həmçinin bax

• Abşeron yarımadasının ekocoğrafi problemləri
• Abşerоn yarımadasında neftlə çirklənmiş tоrpaqlar

Xarici keçidlər

• Abşeronun tarixi (ing.)
• Yarımadada kimyəvi və neft məhsullarının tullantıları barədə məlumat (ing.)
• Abşeron haqqında