Bal: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Sevinc Cavidan (müzakirə) tərəfindən edilmiş 5572027 dəyişikliyi geri qaytarıldı.
Teq: Geri qaytarma
Bal 3 cür olurş çiçək balıç meşə balı və gəzəngi bal
Sətir 28: Sətir 28:


=== Bal və növləri ===
=== Bal və növləri ===
Təbii bal 2 cür olur: çiçək balı və gəzəngi bal.
Təbii bal 3 cür olur: çiçək balı, meşə balə və gəzəngi bal.


Çiçək balı götürüldüyü çiçəkdən asılı olaraq müxtəlif ola bilər. Bunlardan cökə, yonca, qaratikan, akasiya , günəbaxan, zeytun və s. çiçəklərdən götürülən bal yüksək keyfiyyətli, şabalıd, Dəfnə və s. bitkilərin balı isə aşağı keyfiyyətli hesab olunur.
Çiçək balı götürüldüyü çiçəkdən asılı olaraq müxtəlif ola bilər. Bunlardan cökə, yonca, qaratikan, akasiya , günəbaxan, zeytun və s. çiçəklərdən götürülən bal yüksək keyfiyyətli, şabalıd, Dəfnə və s. bitkilərin balı isə aşağı keyfiyyətli hesab olunur.

04:08, 18 oktyabr 2020 versiyası

Bal

Balarılar tərəfindən bitkilərdən toplanan, çox güclü şəfaverici təsiri olan təbii qida.

Tərkibi insan orqanizmi üçün faydalı maddələrlə zəngin təbii arı balı ən həssas mədə tərəfindən də asanlıqla həzm edilir. Bal daxili orqanları sağlamlaşdırır, insana enerji verir, iradəni möhkəmləndirir, ovqatı yaxşılaşdırır, bədəni gümrahlaşdırır, cavanlığı qoruyub saxlayır, ömrü uzadır.

Bal

Arılar tərəfindən bitkilərdən toplanan, şəfaverici təsiri çox güclü olan bir qidadır.

Arılar təbii balı çiçəklərdən sızan şirin şirədən – nektardan hazırlayırlar. Balın kimyəvi tərkibi 20% sudan, 75% şəkərdən və 5% başqa maddələrdən ibarətdir.

Bal yüksək kolori qida məhsulu olmaqla yanaşı, həm də əvəzsiz müalicəvi əhəmiyyətə malikdir. Bal yeganə qida məhsuludur ki, orqanizm tərəfindən tam mənimsənilir və heç bir qalıq saxlamamaqla yanaşı, orqanizmin şlaklardan təmizlənməsinə kömək edir. Balın ətri, dadı, rəngi, görünüşü və kristallaşması, balın alınmış olduğu bitkilərə görə fərqlənir.

Bal tez və ya gec(götürüldüyü çiçəkdən və saxlanmaq şəraitindən asılı olaraq ) qatılaşıb xarlanır. Balın kristallaşması (xarlanması) təbii prosesdir və balın keyfiyyətinə mənfi təsir göstərmir. Cökə, yonca, akasiya, pambıq, günəbaxan balı tez (götürüldükdən 6 ay müddətində), qaratikan, biyan, zeytun, tütün və s. balı isə gec xarlanır(bəzən hətta bir ildən gec). İsti şəraitdə saxlanan bal gec, soyuqda saxlanan isə tez xarlanır. Xarlanmaq balın keyfiyyətinə təsir etmir.

Tərkibi insan orqanizmi üçün faydalı maddələrlə zəngin təbii arı balı ən həssas mədə tərəfindən də asanlıqla həzm edilir. Bal daxili orqanları sağlamlaşdırır, insana enerji verir, iradəni möhkəmləndirir, ovqatı yaxşılaşdırır, bədəni gümrahlaşdırır, cavanlığı qoruyub saxlayır, ömrü uzadır.

Bal arıların istehsal etdiyi təbii,müalicəvi bir məhsuldur. Arılar balı çiçəklərdən,bitkilərdən topladıqları şirələrdən-nektardan hasil edirlər. Nektar-bitki çiçəyinin vəziləri tərəfindən ayrılan şəkərli şirin maddədir. Nektarın tərkibində sadə şəkərlər – fruktoza və qlyukoza,habelə mürəkkəb şəkərlərdən saxaroza və az miqdarda maltoza,melibioza,rafinoza vardır. Nektarın tərkibində şəkərin miqdarı bitkinin növündən asılı olaraq 3%-dən 76%-ə qədər olur. Şəkərdən əlavə tərkibində az miqdarda zülallı maddələr,üzvi duzlar və mineral maddələr müvcuddur. Suyun tərkibi nektarda 40%-dən 90%-ə qədərdir. Bir kiloqram bal hasil etmək üçün arı iki min uçuş edir,yüz minlərlə-milyonlarla çiçəklərdən nektar toplayır. Arı balı sorarkən ona nektarı bala çevirməsi üçün vacib olan udlaq vəzilərinin şirəsi də qarışır. İşçi arı gətirdiyi nektarı pətəkdə başqa arılara verir,onlar isə həmin şirəni boş olan qovuqcuqların divarının yuxarısından asırlar. Burada nektarın tərkibindəki artıq su tezliklə buxarlanır. Əsas gəlir vaxtı pətəkdə olan buxarı oradan kənar etmək üçün yuvanın üstündə uçuş bacasında bir dəstə arı qənədlərini aramsız titrətməklə pətəyin havasını dəyişdirir.

Nektarın toplanması dövründə pətəkdə tənbəl və ilk görüşdə işsiz gözə çarpan şişkin qarınlı arılara təsadüf edilir. Vaxtaşırı onların xortumlarının ucunda kiçik maye damcısı görünür və yenidən yox olur. Onlar bu zaman ən mühim işlə məşğul olan cavan arılardır. Onların kimyəvi laboratoriya vəzifəsini görən çinədanlarında fermentlərin təsiri ilə saxarozanın qlyukoza və fruktozaya parçalanma prosesi gedir. Balın tərkibində qlyukoza çox olduqda xarlanma tezləşir. Buna misal olaraq günəbaxan və qarabaşaqdan alınan balı göstərmək olar. Fruktoza çox olduqda isə (ağ akasiyadan alınan balda) xarlanma ləng gedir.

Arılar bala turşuluq verirlər. Fermentlərin təsirindən qlyukozanın bir hissəsi qlyukonat turşusuna çevrilir. Buna görə də bal həmişə turş reaksiyaya malik olur. Nektarın dəfələrlə bir qovuqcuqdan başqasına köçürülməsi prosesində arının bal çinədanındakı xortumundakı udlaq vəzilərinin şirəsi ilə qarışması nəticəsində o,bala çevrilir və uzun müddət xarab olmadan qalır. Arılar onun üzərini nazik mum qapaqcıqları ilə örtürlər. Nektarın bala çevrilməsi prosesi bundan sonra da davam edir. Bal yetişir,ətirli olur və onun acı tamı çəkilir. Balın tərkibində 16%-dən 22%-ə qədər su,75%-ə qədər qlyukoza və fruktoza,3%-ə qədər saxaroza (qamış şəkəri) olur. Qalan tərkib hissələri isə zülallardan,üzvi turşulardan,fermentlərdən,vitaminlərdən,mineral,ətirli və boyayıcı maddələrdən ibarətdir.

Bal və növləri

Təbii bal 3 cür olur: çiçək balı, meşə balə və gəzəngi bal.

Çiçək balı götürüldüyü çiçəkdən asılı olaraq müxtəlif ola bilər. Bunlardan cökə, yonca, qaratikan, akasiya , günəbaxan, zeytun və s. çiçəklərdən götürülən bal yüksək keyfiyyətli, şabalıd, Dəfnə və s. bitkilərin balı isə aşağı keyfiyyətli hesab olunur.

Gəzəngi balı arılar təbiətdə quraqlıq vaxtı gəlir olmadıqda bəzi bitkilərin yarpaq və gövdələrinin, yaxud bitkilər üzərində olan həşəratın ifraz etdiyi şirin şirələrdən toplayırlar. Bu bal başqa bala nisbətən güclü bakteriosid (mikrob öldürən) təsirə malik olmaqla insan üçün qorxusuzdur. Dadına görə aşağı keyfiyyətlidir.

Bal əsasən mənşəyinə görə iki böyük qrupa bölünür. Bu qruplara monoflor (bir növ çiçəkdən: məs. cökə,akasiya və s.) və poliflor (müxtəlif çiçəklərdən: məsələn çəmənlik çiçəklərindən toplanmış) bal daxildir.

Balın növləri:

Cökə balı: Bu balı arılar cökə ağacının çiçəklərindən toplayırlar. Öz ətrinə və yaxşı dadına görə yüksək qiymətləndirilir. Cökə balı şəffaf yaxud açıq sarı rəngdə olur.

Akasiya balı: Akasiya balı olduqca şəffaf,ətirli və dadlı olur. Gec xarlanan və yüksək keyfiyyətli bal sayılır.

Günəbaxan balı: Rəngi tünd sarı,dadı xoşagələndir. Bu bal tez xarlanır.

Pambıq balı: Rəngi şəffaf olmaqla bərabər özünə məxsus tamı və ətri var. Tez xarlanır və xarladıqca rəngi ağarır,iri dənəcikli çöküntü verir.

Şabalıd balı: Arılar bu balı yeməli şabalıddan və atşabalıdının çiçəklərindən toplayır. Atşabalıdı çiçəklərindən toplanan bal rəngsiz – sulu,yeməli şabalıd çiçəyindən toplanan bal isə tutqun rəngli – çox duru və acı olduğuna görə ondan yalnız şirniyyət sənayəsində istifadə edilir.

Keyfləndirici,yaxud zəhərli bal: Bu balı arılar dağlarda xüsusi bitkilərdən toplayırlar. Belə balı yedikdə insana keyfləndirici təsir göstərir. Bəzən temperatur qalxır,ürək bulanması,təngnəfəslik və baş gicəllənməsi müşahidə olunur. Belə balı bir il saxladıqdan sonra onun zəhərliliyi itir və yemək üçün yararlı olur.

Gəzəngi bal: Təbiətdə gəlir olmadıqda arılar bəzi bitkilərin yarpaq və gövdələrinin,yaxud bitkilər üzərində olan, həşəratın ifraz etdiyi şirin şirələri toplayırlar ki,buna da gəzəngi bal deyilir. Gəzəngi bal başqa ballara nisbətən güclü bakterisid təsirə malik olmaqla insan üçün qorxusuzdur. Dadına görə aşağı keyfiyyətlidir. Gəzəngi balı arılar üçün zərərli olduğuna görə o,arıların qış yemi üçün yaramır.

Balın rənginin,ətrinin və dadının müxtəlifliyi onun hansı növ və hansı rəngdə çiçəklərdən toplanması ilə əlaqədardır. Balın rəngi tam şəffafdan tutmuş sarı,qonur,tutqun bənövşəyi və s. müxtəlif çalarlı olur.

Balın keyfiyyəti

Natural bal həm ən yaxşı qida, həm də bir çox xəstəlıklərin müalicəsi üçün qiymətli dərmandır. Bəzi əliəyri, yüngül qazanc axtaran saxtakar adamlar bu gözəl nemətə müxtəlif maddələr qarışdırmaqla onu süniləşdirirlər.

Buna görə də bala kənar maddələrin: şəkər, qamış şəkəri, kartof, qarğıdalı, su, un, təbaşir və s. qarışıb- qarışmadığını müəyyən etmək lazımdır. Bunun üçün təbii balı süni baldan ayırd etməyin sadə üsullarını bilmək faydalıdır. Balda süni qarışıqları müəyyən etmək üçün mixbər şüşəsinə qabın dibindən götürülmüş bal nümunəsi tökülür, sonra ona distillə su əlavə olunub həll edilir. Bu zaman bal təmizdirsə, məhlul şəffaf olur, təmiz deyilsə, çöküntü alınır.

Nişastanın təyini: Distillə su ilə qarışdırılmış bal məhluluna bir neçə damcı yod məhlulu əlavə edilir. Balda nişasta olduqda onun rəngi göyümtülə çalır.

Nişasta patkəsinin təyini: Soyuq üsulla hazırlanmış nişasta patkəsi qarışığını xarici görünüşünə görə müəyyən etmək asanddır. Belə bal yaxıcı olur, həm də xarlanmır. Onu başqa cür belə müəyyən etmək olar: 1 hissə bala 3 hissə distillə su qarışdırıb ona özünün ¼-i qədər 96%-li etil spirti əlavə edib çalxalamaq lazımdır. Balda qarışıq olduqda ağ süd rəngli məhlul alınır. Belə məhlulu bir qədər saxladıqda yarım – şəffaf yaxıcı kütlə ( dekstrin ) çöküntüsü alınır. Balın tərkibində patkə yoxdursa məhlul şəffaf olur, ancaq spirtlə balın qarışdığı yerdə çətinliklə sezilən bulanıq əmələ gəlir ki, bu da məhlulu çalxaladıqda itir.

Şəkər patkəsinin təyini: Bunu müəyyən etmək üçün suda hazırlanmış 5-10%- li bal məhluluna gümüş-nitrat əlavə olunur. Ağ rəngli xlorlu gümüş çöküntüsü alındıqda, bu məhlulun tərkibində qarışıq olduğunu göstərir, məhlul çöküntü vermir.

Təbaşirin(мел) təyini: Suda həll olunmuş bal nümunəsinə bir neçə damcı hər hansı turşu və ya sirkə əlavə etmək lazımdır. Balın tərkibində təbaşir olduqda məhlul qaynayır və ondan karbon qazı çıxır.

Gəzəngi balın təyini: Balın tərkibində gəzənginin olduğunu müəyyən etmək üçün sınaq çüçəsinə bir qədər bal tökülür, üzərinə bir qədər distillə su əlavə edilir və güclü calxalanıb qarışdırılır. Alınmış məhlula özü qədər əhəng suyu əlavə edilir və qaynayanadək qızdırılır. Əgər məhlul bulanıqlaşıb qonur rəngli köpüklü çöküntü əmələ gəlirsə, bu, balın tərkibində gəzənginin olduğunu göstərir.

Balın əhəmiyyəti

Balda orqanizmdən ötrü ən zəruri qida maddələri var

Təbii bal ayrı-ayrı bitkilərin çiçəyindən arılar vasitəsilə çəkildiyinə görə onda orqanizmdən ötrü ən zəruri qida maddələri var. Odur ki, bal yeməklə bədəni çatışmayan bir sıra bioaktiv maddələrlə təmin etmək mümkündür. Ən yaxşı bal saf və nisbətən qatı halda olan baldır. Təbii balın antiseptik xüsusiyyətləri onun infeksiyalara, mikroblara qarşı təsirli olmasında və yaraların müalicəsində sağalma prosesini sürətləndirməsində özünü büruzə verir.

Balın köməyi ilə zəif, arıqlamış xəstələrin ümumi vəziyyəti düzəlir, çəkisi normallaşır, qanında hemoqlobinin miqdarı artır. Baldan mədə-bağırsaq, ürək-damar, vərəm və hətta soyuqdəymə xəstəliklərinin müalicəsində də geniş istifadə olunur. Bal bədənə istilik verməklə bərabər sidikqovucu və quruducu xassəyə malikdir. Bal bağırsaqların və böyrəklərin daha yaxşı işləməsini təmin edir, əsəb sistemini oyadır, zehni əməklə məşğul olan adamların iş qüvvəsini artırır.

Orta əsrlərin məşhur alimi Əbu Əli ibn Sinanın nəsihəti bu gün də qüvvəsindədir: "Ey insan övladları! Əgər gənclik, cavanlıq təravətini daim saxlamaq və uzun ömür sürüb sağlam qalmaq istəyirsinizsə, müntəzəm olaraq ulu Tanrının göndərdiyi ölümsüzlük rəmzi bal yeyin!"

Balın antibakterioloji təsiri

Balın antibakterioloji tərkibə malik olması orqanizmdəki kiflənmənin və müxtəlif növ mikrobların məhvini təmin edir. Aparılan tibbi araşdırmalardan da belə sübuta yetirilmişdir ki, insanın xəstələnməsinə səbəb olan mikroblar balın nəticəsində ölərək öz təsirlərini itirmişlər. Bunu təsdiq edən digər faktorlardan biri də balın tərkibinin orqanizmdəki bakterioloci inkişafın qarşısını alan maddələrlə zəngin olmasıdır. Bu maddələr mikrobların çoxalıb artmasına əngəl törədir və onların təsir gücünü zəiflədir. Bunun da səbəbi balın tərkibində mikrobların qatili hesab olunan oksigenli suyun olmasıdır. Alimlər bu barədə sübuta yetirilmiş bir elmi həqiqəti kəşf etmək imkanını əldə etmişlər ki, bu da 50% təzə bal məhlulunun bütün növ bakteriaları öldürməsidir. Bu barədə danışarkən belə bir sual meydana çıxır: "Bal mikroblara qarşı necə müqavimət göstərir?" Bu sualı bir neçə məqama toxunmaqla da cavablandırmaq olar.

  1. Balın tərkibində arı turşusu mövcuddur. Bu da orqanizmdəki çürümənin və ya kiflənmənin birinci dərəcəli düşmənidir.
  2. Balın tərkibində mikrobların qatili hesab olunan oksigenli su mövcuddur.
  3. Balın tərkibinin 80%-ni qatılaşdırılmış şəkərlər tutur ki, bu da mikrobların inkişafına imkan vermir.
  4. Balın tərkibi orqanizmdəki bakterioloci inkişafın qarşısını alan maddələrlə zəngindir. Bu maddələr də ancaq arı məhsullarındandır. Bu cür maddələr süni yolla hazırlanmış balda mövcud deyildir.

Bal mətbəxdə

"Bikorp adam" - lianalarla dırmaşaraq qaylardan bal yığan insan. Şəkil Valensiya yaxınlığındakı mağara divarlarında 8 min il əvvəl çəkilib[1]

Baldan qoz, badam, quru meyvə, ədviyyat, buğda unu və sair əlavələr etməklə bir sıra xörəklər hazırlanır. Bal uşaq qidasını şirinlətmək və xoş dadlı etmək üçün də əsas vasitədir. Bal səhərlər kərə yağıqaymaqla ən ləzzətli qida hesab edilir. Bundan başqa təbii baldan şərbətlər, sıyıqlar, halvalar və digər qənnadı desert xörəkləri hazırlamaq olur. Bal şərbəti ilə limon şirəsinin və alma sirkəsinin xüsusi əhəmiyyəti var.

Bal təbabətdə

Balı yaşyarımdan kiçik körpələrə vermək olmaz. Onları mədə-bağırsaq sistemi botulizm xəstəliyi yarada bilər.[2]

Balın müalicəvi məhsul kimi 2 – 3 min il bizim e ə. tarixi var. Qədim filosofların, təbiblərin əsərlərində bala çox əhəmiyyətli dəyər verilmiş. Öz sadəliyinə baxmayaraq zamanımızda simpozium, konqreslərdə hələ də xəstəliklərin profilaktikası və müalicəsində balın tətbiqi xüsusunda geniş müzakirələr aparılır. Aşağıda biz sizə müxtəlif xəstəliklərin müalicəsində bal və onun preparatlarının istifadəsi haqqında qısa da olsa məlumat vermək istəyirik.

Yara, dəri və göz xəstəlikləri: Yaraların üzərinə bağlanmış ballı sarğı qan dövranını yaxşılaşdırır, yaranı mexaniki təmizləyən limfanın yayılmasını gücləndirir və hüceyrələrin qidası üçün gözəl zəmin yaradır. Balın A vitamin ilə zəngin balıq yağı ilə birgə tətbiqi yaraların sağalmasında genişdir. Yara və irin üçün: arı balı – 80 q, balıq yağı – 20 q, kseroform – 3 q. Mazlı sarğı təmizlənmiş yaranın üzərinə bağlanır. Dəri xəstəliklərinin (karbunkul, furunkul) funksional durumu, möhkəmliyi və dərinin yumuşaqlığında bu mazdan istifadə olunur. Oftalmologiyada xüsusi bal məhlulu və yaxud bal məhlulu antibiotiklərlə birgə göz yaşlığına sürülür.

Tənəffüs yollarının müalicəcində: Yuxarı tənəffüs yollarının və ağız boşluğu xəstəliklərində 5 – 6 dəfə gündə ağız boşluğunda saxlamaqla və inqalyasiya aerozolla (20 – 30% balla distillə yaxud qaynadılmış su). İnqalyasiya gündə bir – iki dəfə 15 – 20 dəqiqə ərzində. 30% balın eklektroforezlə qarışığını bronxit xəstəliyində. Həmin qarışıq ilə qar – qara və yaxud yaxalama farinqit, larinqit, stomatit xəstəliklərində. Vərəm xəstəliyində balın südlə qarışığı.

Mədə bağırsaq xəstəlikləri: Mədə, oniki bağırsaq yarası, qara ciyər xəstəliklərinin müalicəsində balın gözəl təsiri var. Yeməkdən əvvəl qəbul olunmuş bal məhlulu (1 yemək qaşığı bal 1 stəkan suya) turşuluğu çox olan mədə şirəsinin ifraz olunmasını gücləndirir. Əgər yeməkdən 1.5 – 2 saat qabaq isti bal məhlulu qəbul olunsa mədə şirəsənin turşuluğu aşağı düşür. Zamanımızda dərman preparatlarının çoxluğuna baxmayaraq bir çox xəstəliklərin müalicəsində effekt əldə olunmayıb. Balın tərkibində qlyukoza və fruktozanın çox olması hepatit xəstələrinə rafinad şəkərini balla əvəz olunması məsləhət görülür.

Ürək damar sistemi xəstəlikləri: Alimlərin qeydinə görə, tərkibindəki bol enerği materialı olan qlyukozanın sayəsində balın ürək əzələrinə gözəl təsiri var. Davamlı olaraq gündə 100 q balın qəbulu ürək fəaliyyətini stabilləşdirir və ümumi vəziyyəti də yaxşılaşdırır. Diurez və qan təzyiqinin normallaşması, ürək sahəsində yorğunluğun və ağrıların azalması, yuxunun normallaşması, ümumi əhval ruhiyənin və həyat tonusunun yüksəlməsi balın sayəsində əldə olunur. Çoxlu dozada balın qəbulu ürək çatızmamazlığı olan xəstələrə öz təsərini göstərmişdir. Körpə ana südü ilə bəslənən uşuqlara gündəlik balın verilməsi inkişafında, tez çəkinin artmasında, xəstəliyə qarşı müqavimətin artmasında öz təsiri var. Amma balı körpələrə tədricən vermək lazımdır. Şəkər və qənnadı məhsulları xaric olmaqla gündəlik balın dozası 80 – 100 qramdan artıq olmamalıdır. Təbabətdə zəifləmiş xəstələrə sağalma dövründə başqa yüksək kalorili məhsullarla birgə balı da məsləhət görürlər.

Bal tərkibli farmakoloji pereparatlar: Dünyada tərkibində bal və arıçılıq məhsulları olan farmakoloji effektli pereparatların hazırlanmasında gərgin elmi və praktiki işlər getdikcə genişlənir. Tərkibində güləm, arı südü, vərəmum, bal olan pereparatlar, kremlər hazırlanır. Başqa bitkilərlə birgə tərkibinə arıçılıq məhsulları daxil olan pereparatlar dünya farmakologiya sahəsində geniş yer tutur. Bal və arıçılıq məhsullarının faydaları alimlər tərəfindən hələ tam kəşf olunmamış qalır.

Mənbə

Həmçinin bax

Xarici keçidlər


İstinadlar

  1. Traynor, Kirsten. "Ancient Cave Painting Man of Bicorp". MD Bee. 2011-08-23 tarixində orijinalından (Web article) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-03-12.
  2. Мёд by Факты о здоровой пище