Hümmət Partiyası: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 1: Sətir 1:
[[Şəkil:Azerbaijani intellectuals.jpg|thumb|323x323px|[[Hümmət|“Hümmət” partiyasının]] yaradıcıları. Soldan sağa: [[Məşədi Əzizbəyov]], [[Əjdər Məlikov]], [[Əsədulla Axundov]] və [[Məhəmməd Əmin Rəsulzadə]]]]


'''Hümmət Partiyası''' və ya '''Hümmət Sosial-Demokrat Müsəlman Təşkilatı''' — [[Azərbaycan]]da və bütün islam dünyasında ilk milli sosial-demokrat təşkilatı.<ref>''И.С. Багирова.'' Политические партии и организации Азербайджана в начале ХХ века. - Баку, 1997, с.30</ref>
'''Hümmət Partiyası''' və ya '''Hümmət Sosial-Demokrat Müsəlman Təşkilatı''' — [[Azərbaycan]]da və bütün islam dünyasında ilk milli sosial-demokrat təşkilatı.<ref>''И.С. Багирова.'' Политические партии и организации Азербайджана в начале ХХ века. - Баку, 1997, с.30</ref>
Sətir 13: Sətir 12:
|Parlamentdə yerləri=
|Parlamentdə yerləri=
|Sələfi= Azərbaycanın Gənc İnqilabçıları Dərnəyi
|Sələfi= Azərbaycanın Gənc İnqilabçıları Dərnəyi
|Bölünmə = [[Müsavat Partiyası]] (1911)
|Birləşmə=[[Ədalət Partiyası (Azərbaycan, 1914)|Ədalət Partiyası]] (1920)
|Birləşmə=[[Ədalət Partiyası (Azərbaycan, 1914)|Ədalət Partiyası]] (1920)
|Xələfi= [[İctimaiyyun-Amiyyun]](1907) <br> və <br>[[Azərbaycan Kommunist Partiyası (1920)|Azərbaycan Kommunist Partiyası]] (1920)
|Xələfi= [[İctimaiyyun-Amiyyun]](1907) <br> və <br>[[Azərbaycan Kommunist Partiyası (1920)|Azərbaycan Kommunist Partiyası]] (1920)
Sətir 25: Sətir 25:


== Yaradılması ==
== Yaradılması ==
[[Şəkil:Azerbaijani intellectuals.jpg|thumb|323x323px|[[Hümmət|“Hümmət” partiyasının]] yaradıcıları. Soldan sağa: [[Məşədi Əzizbəyov]], [[Əjdər Məlikov]], [[Əsədulla Axundov]] və [[Məhəmməd Əmin Rəsulzadə]]]]

1904-cü ilin axırlarında Bakı Komitəsi nəzdində "Müsəlman" sosial-demokrat "Hümmət" təşkilatı yaradılmışdı.<ref> [http://medeniyyet.az/new/?name=content&content=585 Azərbaycan Milli qurtuluş hərəkatının böyük ideoloqu] </ref> Təşkilat bir qrup azərbaycanlı demokrat ziyalının təşəbbüsü ilə yaradılmışdı. Onların arasında [[Nəriman Nərimanov]], [[Sultanməcid Əfəndiyev]], [[Əhməd bəy Ağayev]], [[Məhəmməd Əmin Rəsulzadə]], [[Məşədi Əzizbəyov]], [[Mir Əsədulla Mirqasımov]], [[Məmmədəli Rəsulzadə]] (Rəsuloğlu), [[İsa bəy Aşurbəyov]], [[Qara bəy Qarabəyov]], [[Məmmədbağır Axundov]], [[Məmməd Həsən Hacınski]], [[Mir Həsən Mövsümov]], [[Əjdər Məlikov]] və başqaları var idi. "Hümmət" partiyasının sədri əvvəl [[Məhəmməd Əmin Rəsulzadə|Məhəmməd Əmin Rəsulzadə,]] sonra isə [[Nəriman Nərimanov]] seçilmişdir. Rəsulzadənin rəhbərliyi ilə 1904-1905-ci illərdə ilk kommunist qəzeti olan qeyri-leqal "Hümmət" qəzeti çapdan çıxmışdır. "Hümmət" formal olaraq Rusiya Sosial-Demokrat Fəhlə Partiyasının Bakı Komitəsinin şöbəsi kimi yaransa da, əslində, müstəqil fəaliyyət göstərirdi. S.M.Əfəndiyevin sözlərinə görə:
1904-cü ilin axırlarında Bakı Komitəsi nəzdində "Müsəlman" sosial-demokrat "Hümmət" təşkilatı yaradılmışdı.<ref> [http://medeniyyet.az/new/?name=content&content=585 Azərbaycan Milli qurtuluş hərəkatının böyük ideoloqu] </ref> Təşkilat bir qrup azərbaycanlı demokrat ziyalının təşəbbüsü ilə yaradılmışdı. Onların arasında [[Nəriman Nərimanov]], [[Sultanməcid Əfəndiyev]], [[Əhməd bəy Ağayev]], [[Məhəmməd Əmin Rəsulzadə]], [[Məşədi Əzizbəyov]], [[Mir Əsədulla Mirqasımov]], [[Məmmədəli Rəsulzadə]] (Rəsuloğlu), [[İsa bəy Aşurbəyov]], [[Qara bəy Qarabəyov]], [[Məmmədbağır Axundov]], [[Məmməd Həsən Hacınski]], [[Mir Həsən Mövsümov]], [[Əjdər Məlikov]] və başqaları var idi. "Hümmət" partiyasının sədri əvvəl [[Məhəmməd Əmin Rəsulzadə|Məhəmməd Əmin Rəsulzadə,]] sonra isə [[Nəriman Nərimanov]] seçilmişdir. Rəsulzadənin rəhbərliyi ilə 1904-1905-ci illərdə ilk kommunist qəzeti olan qeyri-leqal "Hümmət" qəzeti çapdan çıxmışdır. "Hümmət" formal olaraq Rusiya Sosial-Demokrat Fəhlə Partiyasının Bakı Komitəsinin şöbəsi kimi yaransa da, əslində, müstəqil fəaliyyət göstərirdi. S.M.Əfəndiyevin sözlərinə görə:



05:51, 21 dekabr 2020 versiyası

Hümmət Partiyası və ya Hümmət Sosial-Demokrat Müsəlman TəşkilatıAzərbaycanda və bütün islam dünyasında ilk milli sosial-demokrat təşkilatı.[1]

Hümmət Partiyası

(Hümmət Sosial-Demokrat Müsəlman Təşkilatı)
Quruluş tarixi 1904
Dağılma tarixi 28 aprel 1920
Birləşən Ədalət Partiyası (1920)
Bölünmə Müsavat Partiyası (1911)
Sələfi Azərbaycanın Gənc İnqilabçıları Dərnəyi
Xələfi İctimaiyyun-Amiyyun(1907)

Azərbaycan Kommunist Partiyası (1920)
İdeologiya sosial-demokratiya
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Yaradılması

“Hümmət” partiyasının yaradıcıları. Soldan sağa: Məşədi Əzizbəyov, Əjdər Məlikov, Əsədulla AxundovMəhəmməd Əmin Rəsulzadə

1904-cü ilin axırlarında Bakı Komitəsi nəzdində "Müsəlman" sosial-demokrat "Hümmət" təşkilatı yaradılmışdı.[2] Təşkilat bir qrup azərbaycanlı demokrat ziyalının təşəbbüsü ilə yaradılmışdı. Onların arasında Nəriman Nərimanov, Sultanməcid Əfəndiyev, Əhməd bəy Ağayev, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Məşədi Əzizbəyov, Mir Əsədulla Mirqasımov, Məmmədəli Rəsulzadə (Rəsuloğlu), İsa bəy Aşurbəyov, Qara bəy Qarabəyov, Məmmədbağır Axundov, Məmməd Həsən Hacınski, Mir Həsən Mövsümov, Əjdər Məlikov və başqaları var idi. "Hümmət" partiyasının sədri əvvəl Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, sonra isə Nəriman Nərimanov seçilmişdir. Rəsulzadənin rəhbərliyi ilə 1904-1905-ci illərdə ilk kommunist qəzeti olan qeyri-leqal "Hümmət" qəzeti çapdan çıxmışdır. "Hümmət" formal olaraq Rusiya Sosial-Demokrat Fəhlə Partiyasının Bakı Komitəsinin şöbəsi kimi yaransa da, əslində, müstəqil fəaliyyət göstərirdi. S.M.Əfəndiyevin sözlərinə görə:

" bu qrupun müstəqilliyini müsəlman fəhlələri ilə işin xüsusiyyətləri şərtləndirirdi. Təşkilatın məhz bu formada fəaliyyət göstərməsi çox uğurlu idi, çünki bizim işimizdə elə məqamlar var idi ki, "Hümmət" müstəqil şəkildə çıxış etməyə məcbur idi. "

Bəzi mənbələrə əsasən, hələ 1903-cü ildə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və onun həmfikirləri tərəfindən tələbə gənclərdən ibarət olan və sonradan "Hümmət"in əsasını təşkil edən "Azərbaycanın gənc inqilabçıları dərnəyi" yaranmışdı.

"Hümmət"in 1917-ci ilə qədərki fəaliyyətini iki aspektdə - bir tərəfdən bir çox siyasi məsələlərdə (tətil və nümayişlərdə iştirak etmək, beynəlmiləlçiliyin təbliği, dövlət dumasına seçkilər və s.) RSDFP BK ilə birgə fəaliyyətə, digər tərəfdən isə "Hümmət"in görkəmli xadimlərinin yerli mətbuat səhifələrində müsəlmanların milli ləyaqət və hüquqlarının tapdalanması barədə məqalə və çıxışlara görə nəzərdən keçirmək olar. "Hümmət" vərəqələrində çox vaxt özünü partiya adlandırırdı. Bolşeviklərin proqramındakı millətlərin öz müqəddəratını təyinetmə prinsipinin cəlbediciliyi və ümumiyyətlə, sosial-demokratiyanın mövcud hakimiyyətə müxalifliyi öz xalqını milli əsarətdən qurtarmaq ümidi ilə yaşayan ziyalıları onun sıralarına cəlb edirdi. M.Ə.Rəsulzadənin dediyi kimi:

" bu cavan nəsil müxalif sosializmdə çarizmə qarşı ən sadiq olmasa da, ən əlverişli müttəfiqini görürdü.[3] "

Fəaliyyəti

RSDFP Bakı Komitəsinin "Hümmət"in iclaslarında təmsilçisi P.A.Caparidze, "Hümmət"in isə RSDFP-də təmsilçisi S.M.Əfəndiyev idi. "Hümmət"in RSDFP Bakı Komitəsi və "Balaxanı və Bibiheybət fəhlələrinin ittifaqı" təşkilatı ilə birlikdə təşkil etdiyi ilk siyasi aksiyalardan biri 1904-cü ilin dekabr tətili olmuşdu. Bu tətil, Rusiyada ilk dəfə olaraq, fəhlələrlə mədən-zavod sahibləri arasında kollektiv müqavilənin ("Mazut konstitusiyası"nın) imzalanması ilə nəticələndi.

1905-ci ilin fevral və avqust aylarında erməni-daşnakların azərbaycanlılara qarşı törətdikləri soyqırımları zamanı "Hümmət" əhalinin sakitləşdirilməsində və qırğınların qarşısının alınmasında böyük rol oynadı. 1905-ci ilin fevralınadək çıxan "Hümmət" qəzeti 6-cı nömrəsindən sonra "zərərli istiqamətinə görə" bağlandı. M.Ə.Rəsulzadənin sözlərinə görə, bu qəzet partiya orqanı olan ilk türk qəzeti idi. 1905-ci ildə İran inqilabının başlanması ilə əlaqədar "Hümmət"in fəaliyyəti xüsusilə genişləndi. Cənubi Azərbaycanın azad edilməsinə olan ümidlərini İran inqilabının qələbəsinə bağlayan hümmətçilərin, demək olar, hamısı bu inqilabda iştirak etdilər.

"Hümmət"in fəaliyyətində Azərbaycan dilində qəzetlərin nəşri əhəmiyyətli yer tuturdu. 1906-07 illərdə təşkilat "Dəvət-Qoç", "Təkamül" və "Yoldaş" qəzetlərini buraxırdı. Onların böyük hissəsi milli maariflənmənin ənənəvi problemlərinə, zəhmətkeşlərin ağır şəraitinə və ayrı-ayrı hallarda cahil ruhanilərin tənqidinə həsr olunmuşdu. 1907-ci ilin iyununda üzvlərinin əksəriyyətinin həbs edilməsi nəticəsində təşkilat xeyli zəiflədi. Hümmətin Bakı şöbəsinin həmin dövrdəki fəaliyyəti barədə son məlumatlar 1910-cu ilə aiddir, bundan sonra isə təşkilat 1917-ci ilə kimi, demək olar, fəaliyyət göstərməmişdir.[4]

Digər bölgələrdə fəaliyyəti

1907-ci il repressiyalarından sonra Hümmətin Bakıdakı fəaliyyəti məhdudlaşsa da, şəhərdən kənarda apardığı iş davam etməkdə idi. Təşkilatın şöbələri Gəncədə, Şuşada, Naxçıvanda, Culfada fəaliyyət göstərirdi. Lakin onların arasında həm üzvlərinin sayına, həm də siyasi fəallığına görə ən əhəmiyyətlisi Hümmətin 1905-ci ildə yaranmış Tiflis şöbəsi idi (bax "Müsəlman sosial-demokrat (menşevik) Hümmət partiyası"). Hümmətin Tiflis təşkilatı yerli sosial-demokratlarla İran inqilabçılarını Bakı təşkilatına nisbətən daha çox birləşdirirdi. Tiflisdə "İctimaiyyun-amiyyun" və ya "Mücahid" partiyasının şöbələri də fəaliyyət göstərirdi. 1906-cı ildə Bakıda və Tiflisdə İran inqilabçılarına yardım komitələri yaradılmışdı. Bakı komitəsinə M.Ə.Əzizbəyov, Tiflis komitəsinə isə Nəriman Nərimanov rəhbərlik edirdi. İran inqilabçılarına yardım göstərilməsi 1909-cu il Təbriz üsyanı zamanı daha da gücləndi. Təbriz üsyançılarına köməyə gedən və əksəriyyəti azərbaycanlılardan ibarət olan Cənubi Qafqaz könüllülərinin sayı 800 nəfərə çatırdı. Onlardan 50 nəfəri Təbrizin müdafiəsi zamanı həlak olmuşdu. 1911-ci ilin dekabrında inqilab yatırıldıqdan sonra Təbrizdə və Rəştdə hərbi-səhra məhkəmələri təşkil edilmişdi. 200-dək könüllü yayına bilsə də, çoxları həbs olunmuşdu. O zaman İranda olan M.Ə.Rəsulzadə və Seyid Həsən Tağızadə təqiblərdən yaxa qurtarmaq üçün Türkiyəyə getməyə məcbur olmuşdular. İranda, eləcə də Rusiyada hümmətçilərin təqib edilməsi, həbs və sürgün olunması Tiflis Hümmətinə və onun Azərbaycanın müxtəlif bölgə və şəhərlərindəki şöbələrinə ağır zərbə vurdu. Tiflis təşkilatının Bakı Hümmətindən daha uzun müddət mövcud olmasına baxmayaraq, 1911-ci ildən sonra onun fəaliyyəti barədə də məlumat, demək olar ki, yoxdur. Bu təşkilat yalnız 1917-ci ilin martından bərpa olundu.[4]

1917-ci ildən sonra fəaliyyəti

1917-ci ilin martında, Rusiyada Fevral inqilabından bir neçə gün sonra, Hümmətin bir çox keçmiş üzvü təcili olaraq konfrans keçirib, təşkilatn RSDF(b)P-nin Bakı Komitəsi ilə birləşməsi məsələsini müzakirə etdilər. Lakin təşkilatın öz ənənələri olduğu və müsəlman kütlələrinin psixologiyası nəzərə alınaraq, səs çoxluğu ilə, partiyanın RSDF(b)P ilə birləşməməsi və Hümmət adının saxlanılması qərara alındı. Təşkilatın müvəqqəti komitəsi yaradıldı. 1917-ci il iyunun 16-da, N.Nərimanov başda olmaqla, Hümmətin daimi şəhər komitəsi seçildi. Komitəyə 14 üzv, o cümlədən Sultanməcid Əfəndiyev, Həmid Sultanov, Əsədulla Axundov, Məşədi Əzizbəyov, Ağababa Yusifzadə, Bünyad Sərdarov, Möhsün İsrafilbəyov, Tağı Şahbazi daxil idi. Bolşeviklərin proqramını təşkilatın əsas proqramı kimi qəbul etmək qərara alındı. İyulun 3-dən N.Nərimanovun redaktorluğu ilə "Hümmət" adlı qəzet çap olunmağa başladı. Bakının Binəqədi, Suraxanı, Sabunçu rayonlarında, Gəncə, Lənkəran, Şamaxı və Naxçıvanda təşkilatın şöbələri yaradılmışdı.

İyulun sonlarında isə Azərbaycan xalqının milli oyanışı və təşkilatlanmasından ehtiyat edən Bakı bolşeviklərinin təzyiqi nəticəsində Hümmət təşkilatında parçalanma baş verdi. Sol qanadı təşkil edən hümmətçilər bolşeviklərlə sıx əlaqədə işləyirdilər, sağ qanad isə menşevikyönlü hümmətçilərdən ibarət idi. Onlar sosial-demokrat menşevik Tiflis Hümməti ilə və onun liderləri olan İbrahim Əbilov, Səməd ağa Ağamalıoğlu, Əhməd Pepinov və b. ilə əməkdaşlıq edirdilər. Tiflis hümmətçiləri 1918-ci ilin ikinci yarısında Bakıya köçdükdən sonra Azərbaycan Parlamentinin sosialist fraksiyasını təşkil etmişdilər. 1918-ci ilin aprel ayında Bakıda Hümmətin hər iki qanadının gərgin polemika şəraitində konfransı keçirildi. Əsas mübahisə mövzusu Hökumətə və Parlamentə münasibət idi. Mübahisələrə baxmayaraq, konfrans Hümmət təşkilatının 11 nəfərdən ibarət vahid Mərkəzi Komitəsini seçdi (onların 7-si - Mirzə Davud Hüseynov, Əliheydər Qarayev və b. Hümmətin sol qanadını təmsil edirdilər). Lakin 1919-cu ilin yayında bolşeviklərin Bakı komitəsinin Hümməti Rusiya Kommunist Partiyasına (RK(b)P) birləşdirmək niyyəti məlum olduqdan sonra menşevik hümmətçilər təşkilatdan çıxdılar. Bolşevik hümmətçilər R.Axundovun rəhbərlik etdiyi azərbaycanlı sol eserlərlə birləşməyə də meyl göstərirdilər. Lakin bu cəhdlər uğursuzluqla nəticələndi. Bolşevik hümmətçilər RK(b)P-nin Qafqaz Diyar Komitəsinin və RK(b)P Bakı Komitəsinin təşəbbüsü ilə Azərbaycan Kommunist Partiyasının yaradılması məsələsini dəstəklədilər. 1919-cu ilin yayından etibarən bu istiqamətdə fəal iş aparıldı.

1920-ci il fevralın 8-də bolşevik Hümmətin, "Ədalət" partiyasının və RK(b)P Bakı Komitəsinin birgə iclasında Azərbaycan kommunist təşkilatlarının təsis qurultayının keçirilməsi haqqında qərar qəbul olundu. Azərbaycan kommunist təşkilatlarının (RK(b)P Bakı Komitəsi, Hümmət, Ədalət) fevralın 11-12-də keçirilən 1-ci qurultayında bu təşkilatlar birləşərək, M.D.Hüseynovun sədrliyi ilə Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər) Partiyasının (AK(b)P) yaradılması haqqında qərar qəbul etdilər. Bu vaxtdan etibarən bolşevik Hümmətin müstəqil fəaliyyətinə son qoyuldu. Parlamentdə yalnız S.Ağamalıoğlunun rəhbərlik etdiyi menşevik Hümmət fraksiyası fəaliyyət göstərirdi.[4]

Aprel işğalından sonra fəaliyyəti

AK(b)P 1920-ci il aprelin əvvəlindən etibarən RK(b)P Qafqaz Diyar Komitəsi ilə birgə Bakının 11-ci Qırmızı ordu tərəfindən işğalı və kommunist çevrilişi planını hazırlamağa başladılar. Aprelin 27-də, Bakının işğalçı sovet qoşunları tərəfindən mühasirəyə alındığı şəraitdə, Həmid Sultanov AK(b)P MK, RK(b)P Qafqaz Diyar Komitəsinin Bakı bürosu və Mərkəzi Fəhlə Konfransı adından Azərbaycan Parlamentinə hakimiyyətin N.Nərimanovun rəhbərliyi ilə sovet fəhləkəndli hökumətinə təhvil verilməsi haqqında ultimatum təqdim etdi. Parlament buraxılandan dərhal sonra, aprelin 28-də, N.Nərimanovun sədrliyi ilə, M.D.Hüseynov, D.Bünyadzadə, A.Əlimov, Ə.Qarayev, H.Sultanov və Q.Musabəyovun daxil olduğu Azərbaycan Müvəqqəti İnqilab Komitəsi (AMİK) yaradıldı. AMİK-in tərkibinin "hümmət"çi bolşeviklərdən ibarət olması təsadüfi deyildi. Yerli azərbaycanlı kommunist-bolşeviklərdən təşkil olunan bu hakimiyyət qurumu Sovet Rusiyasının birbaşa hərbi müdaxiləsini pərdələmək və xalqda yeni hakimiyyətə rəğbət oyatmaq məqsədilə yaradılmışdı.[4]

Həmçinin bax

Ədəbiyyat

  • Rəsulzadə M.Ə., Əsərləri, c.l, B., 1992
  • Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001
  • Azərbaycan tarixi, 3 cilddə, c.2, 3, B., 1964; 1973
  • Azərbaycan Kommunist Partiyası tarixinin oçerkləri, B., 1964
  • Очерки истории Коммунистической партии Азербайджана, т. 1, Баку, 1985
  • Багирова И.С., Политические партии и организации Азербайджана в начале XX века , Б., 1997
  • Отчет сенатора Кузминского, проделанный в Баку и Бакинской губернии в 19058 г., Баку, 1906

İstinadlar

  1. И.С. Багирова. Политические партии и организации Азербайджана в начале ХХ века. - Баку, 1997, с.30
  2. Azərbaycan Milli qurtuluş hərəkatının böyük ideoloqu
  3. Hümmət Partiyası // Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. I. Bakı: "Lider". 2004. səh. 460-462. ISBN 9952-417-14-2.
  4. 4,0 4,1 4,2 4,3 Hümmət Partiyası // Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. I. Bakı: "Lider". 2004. səh. 460-462. ISBN 9952-417-14-2.

Xarici keçidlər